Haykakan Oratsuyts

[Arpa]

вÚÎ²Î²Ü úð²òàÚò

Haykakan Oratsuyts

Armenian Calendar

Until the Armenian Calendar was shaped the inhbitants of the Highlands used a lunar calendar. The official Armenian Calendar was devised based on the motion of the moon as well as the sun. This latter design was utilized until the Roman (Julian ) calendar was adopted .

The year was divided into 12 28 day months which left an excess of 5 days which was left as such and called Avelyats (lefover/addendum).

 

1.Նավասարդ

2.Հոռի

3.Սահմ

4.Տրե

5.Քաղոց

6.Արաց

7.Մեհեկ

8.Արեգ

9.Ահեկան

10.Մարերի

11.Մարգաց

12.Հրոտից

 

Next the names of the days the weeks, days and the hours. As a teaser here are the names of the days of the month Avelyats; Louts, Yeghjerou, Paraznot, Artakhuyr and Tskravori.

ÈáõÍ, ºÕç»ñáõ, ö³ñ³½Ýáï, ²ñï³ËáõÛñ, ÌÏñ³õáñÇ

 

PS. I will be typing in NLS hoping that someone will convert them. Also, this subject will take several postings to be complete as there is more to say, such as Haykakan Shrjan and Haykakan Tvakan etc.

Edited January 17, 2005 by Arpa

[Nané]

 

Louts, Yeghjerou, Paraznot, Artakhuyr and Tskravori.

ÈáõÍ, ºÕç»ñáõ, ö³ñ³½Ýáï, ²ñï³ËáõÛñ, ÌÏñ³õáñÇ

 

 

style_images/master/snapback.png

 

Լուծ, Եղջերու, Փարազնոտ, Արտախույր, Ծկրաւորի

 

 

 

Thank you Arpa jan for posting this info. It's very helpful.

[SAS]

Շարունակենք թերթել Ղ.Ալիշանի «Հայոց հին հավատքը...»

 

ԱՄՍՎԱ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ

 

1.Արեգ

2.Հրանդ

3.Արամ

4.Մարգար

5.Ահրանք

6.Մազդեղ( մազթեղ)

7.Աստղիկ

8.Միհր

9.Ձոպաբեր(խռովաբեր)

10.Մուրց(հաղթանակ)

11.Երեզհան(երեզկան)

12.Անի

13.Պարխար

14.Վանատ(վանատուր)

15.Արամազդ

16.Մանի(ծագումն)

17.Ասակ(անսկիզբ)

18.Մասիս

19.Անահիտ

20.Արագած

21.Գորգոր(գրգուռ)

22.Կորդի(կորդիք)

23.Ծմակ

24.Լուսնակ

25.Ցրոն(սփյուռ)

26.Նպատ

27.Վահագն

28.Սեի՞ն(լեռ)

29.Վարագ

30.Գիշերավար

 

================================================================

 

ՏՎՆՋՅԱՆ ԺԱՄԵՐ

 

1.Այգ

2.Ծայգ

3.Զայրացյալ(արևն առավել լավ էր՝ զորացյալ)

4.Ճառագայթյալ

5.Շառավիղյալ

6.Երկարատես

7.Շանթակող

8.Հրակաթ

9.Հուր փայլյալ

10.Թաղանթյալ

11.Արագոտ(՞)

12.Արփող

 

ԳԻՇԵՐՎԱ ԺԱՄԵՐ

 

1.Խավարակ

2.Աղջամուղջ

3.Մթացյալ

4.Շաղավոտ

5.Կամավոտ(՞)(սնուցիչ)

6.Բավական

7.Խոթափյալ

8.Գիզակ(խոնավական, ուրեմն՝ գիջակ)

9.Լուսակն

10.Առավոտ

11.Լուսափայլ

12.Փայլածու

Edited January 18, 2005 by SAS

[Nané]

Շնորհակալություն ՍԱՍ ջան ...

[MosJan]

yes et Gisherva jamer@ siretsy

 

Բավական

 

harevans el et a asum amen or - yes el gitem te jam@ 6in or gorruma Բավականնննննննննննն է - shan hamara gorrum

 

ehh lava mi ban el sovoretsy esor

 

 

ՍԱՍ ջան Հոգաչափ շնորհակալ եմ

[Harut]

It's very helpful.

style_images/master/snapback.png

 

i know... հիմա արդեն գիտեմ որտեղից ոգտվել, երբ խաչբառում նորից «հայկական ամսանու» «ժամանուն» «օրանուն» հարցը հայտնվի...

[Nané]

i know... հիմա արդեն գիտեմ որտեղից ոգտվել, երբ խաչբառում նորից «հայկական ամսանու» «ժամանուն» «օրանուն» հարցը հայտնվի...

style_images/master/snapback.png

 

ay du շուստրի ...

[Arpa]

Thank you SAS. You saved me a ton of typing.

Since we are talking about the calendar we might as well talk about the elements of time.

The fact that "calendar" means time is evident in the Armenian word for Santa Claus- Kaghand Papa which in fact means Father Time literally.

ðáå¿/ºñÏí³ÛñÏ»³Ý

ì³ÛñÏ»³Ý

ijÙ

úñ/²é³õáï/λëûñ/ºñ»Ïá

Þ³µ³Ã

²ÙÇë

î³ñÇ/²Ù

î³ëݳٻ³Ï

¸³ñ/гñÇõñ³Ù»³Ï

г½³ñ³Ù»³Ï

 

Ropeh

Vayrkyan

Zham

Or

Shabat

Amis

Tari/Am

Tasnamyak

Dar/Haryuramyak

Hazaramyak

We will try and explain each and proceed from there to eventually come to Haykakan Tvakan/Armenian Chronolgy

[Arpa]

ðáå¿

Rope(h), moment is not a measured unit of time, it means just what it means "moment".It is at times erroneously used to mean vayrkyan=second, one sixtieth of a minute. Another word used instead is akntart=wink.

According to Ajarianit is from the Greek "rope" to mean the slightest dip of the scale. He may have forgotten the Arabic word "rub@'", quarter as in Rubayat=qaryak/quatrain. We may be using it to mean a "fraction" (of time).

[Arpa]

ì²Úðκ²Ü

ì³ñÏ»³Ý

Once again, as in the case of ropeh vayrkean/varkean seems to derive from the root meaning a fraction of a weight/kshirq.

The reason I spelled the word in both variants is that, even though the former"vaYrkean" seems to be mre prevalent the latter seesm to be the correct and original form. Many attemps have been made to find the root in "vayr" with littel success. Vayr, among many other uses such as vayri etc. is primarily used to mean "place". It turns out varkean=minute, one sixtieth of an hour is not from "vayr" but from "vark", the smallest fraction of the whole. This can all seen in other languages as in the English (latin) the minute may be used to mean a fraction of time as well as to mean minute(my-nyut, minutae)

I wonder if "ervarkean"=second was meant to "end-varkean", sub-minute.

[Arpa]

IJØ

 

Zham, hour.

When it is all said and done it seem like "zham" is common in other languages like the Pahlavai/Persian and Arabic zaman to mean time. Many people have adopted it from us, among others the Georgian "zhami" to mean hour.

One other coomon use of the word is as in zham=church. That comes from the Arabic "jame'", a place of gathering. Some use the "jami" to mean mosque. Strictly speaking zham as in church actually means zhoghovaran.

 

Hey kids!!

No cracks about "haykakan zham".. :)

IN fact many other people use the ecpression, like when an Italian is late they would say; "You know! My watch runs on Roman time". And so on.

[Harut]

ok, Arpa. so why do EA speakers use վայրկեան [vayrkean] to mean second and րոպե [rope] to mean minute, while WA speakers use վայրկեան [vayrkean] to mean minute and երկվայրկեան [yrkvayrkean] to mean second?

[Arpa]

úð

²õñ

Or, Aur(avr)

This is one the more curious ones.

Of course we know that prior to the adoption of the Latin O we use "au" for the sound. The reason I gave both spellings above. This is still evidend in the declension of the word as in avur, haysmavur etc.

There are manyattempts to trace the origin, some ridiculous as having derived from the Hebrew word for light, from the Latin "hora"(hour), even searching the Turkish laguage etc. It is also evident that it is common and similar to the Latin "aurora", dawn. There is a reason for that madness since when all is exhausted it turns out the word is from the PIE "ausra", and as usual the S is dropped in the Armenian. just as in the Latin "aurora".

 

Bari AUR to you too! :)

 

Thanks to SAS we already saw the names of the hours of the day and night.

[Arpa]

ok, Arpa. so why do EA speakers use վայրկեան [vayrkean] to mean second and րոպե [rope] to mean minute, while WA speakers use վայրկեան [vayrkean] to mean minute and երկվայրկեան [yrkvayrkean] to mean second?

style_images/master/snapback.png

 

Good question.

I don't know.

As we saw above rope is actually second not minute. Is it because thw WA speakers have it right this time? Or is it because the easterners are closer to the eastern languages like Persian etc. and the westerners to Greek etc.? Even though my source does not trace the origin of "vark", the root of "varkyan" it may be common from a western source.

Just a guess.

[Arpa]

²è²ôúî

ºðºÎ/ºðºÎàÚ

¶ÆÞºð

 

Of course when talking about or/day we cannot ignore parts of it.

Once again refer to above by SAS the hour of the day.

Aravot, morning. Note that it is spelled with the Ra and Hyun.

In the long run it goes back to "aurora", dawn.

Marashtsis, even when they are speaking Turkish will say: aravtun kanukh, early morning.

 

I clumped erek and ereko together to stress the fact that they are synonymous. Even though we use "erek" to man yesterday it in fact means the sme as "ereko". More proper way of saying yesterday would be antsyal or, past day, but just as in the English it is a little ambivalent, it may mean any of the past days. Ereko, after much wanderingsby our illustrious crack etymologists, all the way to Hebrew and Turkish we end up as it being fro the Native Armenian "regos" and Sanskrit "rajas" to mean darkness, fog, smoke and steam.One wonders if "erek" was meant to be spelled with the E anf not the Yech since in declension the first letter becomes I s in "iriknamut" etc. We may remember that the 7th letter the E is meant to be pronounced something between E and I , the reason why it turns into I a in eg/igakan.

Gisher. Once again, after mindless wandersings to link the word to inane sources, even as far as deriving it from "gesh", evil, once again we end up at the native Armenian word, original Armenian form was "gesher"(note the E instead of I), common with the Greek "vsper".The latter is used in some European languages to denote "evening prayer".

 

Kalispera!!

 

Bari gisher!!

[Arpa]

Þ²´²Â

ºàÂÜàðº²Î

 

 

Shabath, the seven days, one quarter of a lunar month, a week.

We may be the only people that calls those seven days a "shabath". The only other people who uses a word similar to ours are the Persians, they use "hafta". Both sabbath and hafta mean seven, yotnoryak.

Oh yeah!! You say?

Every source I searched, including Ajarian tried to make me believe that "sabbath" means "day of rest" from the Hebrew. One source even goes as far as to parse the word into "shab" and "bath".

Well, I did not like it, knowing full well that it must have to do something with the number seven, sept, hepta, haft etc.

 

See below.

 

 

http://www.zordesign.co.nz/Livingword/sabb...history-1.htm#1

 

PART 1 - SABBATH HISTORY THROUGH THE AGES

by John Kiesz

 

Origin of the Sabbath

 

The Sabbath question has been of concern to mankind in general throughout the religious history of the human race. The Creator Himself, after six days of labour, rested on the seventh day of the week (Genesis 2:1-3; Exodus 31:17). The weekly cycle, measured by the Sabbath at the end of the week, is the oldest division of time (Genesis 8:10; 29:27). Although there have been eight and ten-day* cycles introduced by some groups over the millennia, the weekly division of time has been the general rule, especially among all Semitic races. Of one of these groups Professor A. H. Sayce says:

"The Sabbath-rest was a Babylonian, as well as a Hebrew, institution. Its origin went back to pre-Semitic days, and the very name, Sabbat, by which it was known in Hebrew, was of Babylonian origin. In the cuneiform tablets of the Sabattu is described as a 'day of rest for the soul,' and in spite of the fact that the word was of genuinely Semitic origin, it was derived by the Assyrian scribes from two Sumerian or pre-Semitic words, sa and bat, which meant respectively 'heart' and 'ceasing.' The Sabbath was also known, at all events in Accadian times, as a 'dies nefastus,' a day on which certain work was forbidden to be done, and an old list of Babylonian festivals and fast-days tells us that on the seventh, fourteenth, nineteenth, twenty-first, and twenty-eighth days each month the Sabbath-rest had to be observed" (The Higher Criticism and the Monuments, p. 74, 1895).

 

So, when did we begin to use "shabath" to mean "week"?

I don't know, but I will bet it was before we got to know the Hebrew texts. The above article may attest to that.

What did we call it then? We called it shabath and yotnoreak alternately and we called the days by numbers, i.e mek-shabti, erku-shabti, ereq-shabti, choreq-shabti, hing-shabti, vets-shabti and yot-shabti, until sometime during the Christian era we cahnged the names of Sunday to Kiraki, from the Greek Kyriaki, to mean "the day of the Lord", we changed the seventh day to Shabath, and, this is interesting, just as the search for "sabbath" was. Once again, in our zeal to tie our destiny to the chosen people we tried to define it as "urb", the day before the day of rest. Correct! Almost. It turns out that "urbath" was the day before alright, but more precisely the sunset before the day of rest from the Assyrian "ereb", sunset, west.**

 

* At one time Armenians have toyed with the idea of ten day week. From the Egyptian,

** Remember when we talked about Erebuni having derived from "ereb/west"?

[Ashot]

Հայոց ազգային ավանդության համաձայն՝ Ք.ա. 2492 թվականի օգոստոսի 11-ին Հայոց դյուցազուն նահապետ Հայկ@ հաղթանակ տարավ Միջագետքի բռնակալ Բելի նկատմամբ:

 

Աիդ հաղթանակից սկսած՝ հայերը հաշվում են իրենց Բուն տոմարը:

 

Հայոց օրացուիցը արեգակնային էր: Այն ուներ 365 օր, բաղկացած էր 30 օր ունեցող 12 ամսից և 5-օրյա տոնական մեկ ամսից, որը կոչվում էր Ավելյաց: Ավանդության համաձայն՝ հայոց ամսանուններն անվանակոչվել են Հայկի որդիների և դուստրերի անուններով: Հատուկ անուններ էին կրում նաև ամսվա բոլոր օրերը և օրվա բոլոր ջամերը:

 

ՀԱՅՈՑ ԱՄՍԱՆՈՒՆՆԵՐԸ

(ըստ Անանիա Շիրակացու)

1. Նավասարդ, 2. Հորի, 3. Սահմի, 4. Տրե, 5. Քաղոց, 6. Արաց, 7. Մեհեկան, 8. Արեգ, 9. Ահեկան, 10. Մարերի, 11. Մարգաց, 12. Հրոտից, 13. Ավելյաց

 

ՕՐԱՆՈՒՆՆԵՐԸ

1.Արեգ, 2.Հրանտ, 3.Արամ, 4.Մարգար, 5.Ահրանք, 6.Մազդեզ, 7.Աստղիկ, 8.Միհր, 9.Զորաբեր, 10.Մուրց, 11.Երեզկան, 12.Անի, 13.Պարխար, 14.Վանատուր, 15.Արամազդ, 16.Մանի, 17.Ասակ, 18.Մասիս, 19.Անահիտ, 20.Արագած, 21.Գրգուռ, 22.Կուրդուիք, 23.Ծմակ, 24.Լուսնակ, 25.Ծրոն(Սփյուռ), 26.Նպատ, 27.Վահագն, 28.Սիմ, 29.Վարագ, 30.Գիշերավար

 

ՋԱՄԱՆՈՒՆՆԵՐ

Ցերեկային - 1.Աիգ, 2.Ծաիգ, 3.Զորացյալ, 4.Ճառագայթյալ, 5.Շառավիղյալ, 6.Երկրատես, 7.Շանթակող, 8.Հրակաթ, 9.Հուրթափյալ, 10.Թաղամթյալ, 11.Առավար, 12.Արփող

Գիշերային - 1.Խավարակ, 2.Աղջամուղջ, 3.Մթնացյալ, 4.Շաղավոտ, 5. Կամավոտ, 6.Բավական, 7.Խոթափյալ, 8.Գիզակ, 9.Լուսակն, 10.Առավոտ, 11.Լուսափաիլ, 12.Փայլածու

[Arpa]

Very good Ashot.

Also look here;

http://hyeforum.com/index.php?showtopic=10...amp;hl=calendar

 

[Ashot]

Arpa jan, thanks for sharing the other topic, can we some how merge them together? And also I would like to get a professional translation on

Հայոց ազգային ավանդության համաձայն՝ Ք.ա. 2492 թվականի օգոստոսի 11-ին Հայոց դյուցազուն նահապետ Հայկ@ հաղթանակ տարավ Միջագետքի բռնակալ Բելի նկատմամբ:

 

Աիդ հաղթանակից սկսած՝ հայերը հաշվում են իրենց Բուն տոմարը:

 

Հայոց օրացուիցը արեգակնային էր: Այն ուներ 365 օր, բաղկացած էր 30 օր ունեցող 12 ամսից և 5-օրյա տոնական մեկ ամսից, որը կոչվում էր Ավելյաց: Ավանդության համաձայն՝ հայոց ամսանուններն անվանակոչվել են Հայկի որդիների և դուստրերի անուններով: Հատուկ անուններ էին կրում նաև ամսվա բոլոր օրերը և օրվա բոլոր ջամերը:

[Yervant1]

Arpa jan, thanks for sharing the other topic, can we some how merge them together?

I'll merge them but guys decide which topic to use.

[Ashot]

I'd like Arpa to decide and tell you the final word on it!!!

 

But since his topic is from 2005, and this one is more recent - whichever one would show up first when people browse trought threads!!!

 

when I wrote this the title of the topic was supposed to be longer, but it cut down, so I guess if you move the other one here, then we'd have to rename this one, so easier to move to the other one!!!

 

Again it's up to Arpa!

Edited February 13, 2008 by Ashot

[Arpa]

I'd like Arpa to decide and tell you the final word on it!!!

But since his topic is from 2005, and this one is more recent - whichever one would show up first when people browse trought threads!!!

when I wrote this the title of the topic was supposed to be longer, but it cut down, so I guess if you move the other one here, then we'd have to rename this one, so easier to move to the other one!!!

Again it's up to Arpa!

ՈՉԻՆՉ!!

ՊՐՈԲԼԵՄ ՉԿԱ!!

How is that for Araratian Dialect?

I am not in competition, to see who “said it first”.

My only wish is that similar subjects be somehow tagged/merged so the message not be diluted.

Ashot does say that there is more recent knowledge about the subject. I say “it is about time”, as most of our sources are outdated, if not outright corrupted. I am, and always have been open to new and improved documentation, just like I would tell that stupid Noah to get the H out of our culture, and the BS/YT that Haik CAME from whichever H he came from, when we know that he did not COME from anywhere, but WAS THERE from time immemorial.

I have no preference for a subject topic as long as it would be accessible to the average internet searcher, most of which use Latin letters as their keyword..

I would like to see Ashot explain to us Հայկական Մեծ Թվական and Հայկական Փոքր Թվական, and instruct us about Armenian numerology like Ա=1, Բ =2, Ժ=10, Ի= 20, Ռ=1000 etc.

 

 

[Dyutazn]

Հին հայկական տոմար
http://www.haytomar.com/images/img_am_2.gif
Տոմարի ծագումը

Որևէ դեպքի մասին խոսելիս անհրաժեշտ է լինում պարզել ոչ միայն տյվալ իրադարձության վայրը, այլև` ժամանակը: Այն գիտությունը, որը խնդիր է դնում իր առձև զբաղվեոլւ ժամանակի հետ կապված հարցերի ուսումնասի¬րությամբ և լուսաբանությամբ, հայ մատենագրության մեջ հայտնի է “տոմար” կամ “տումար” անունով:

Իր պատմության արշալույսին հանդես եկող մարդու առաջին ժամանակի չափանիշը ցերեկն ու գիշերն է հանդիսացել. Իրար հաջորդող աշխատանքային ցերեկը և հանգստի գիշերը, փաստորեն, նախնադարյան մարդու առաջին օրացույցն է եղել:

Զարգացման համեմատաբար բարձր աստիճանում մարդիկ սկսել են ժամա¬նակը չափել լուսնի պարբերաշրջաններով. Տեսնելով լուսնի նորելու և կլորելու հաջորդականությունը` լուսինն են վերցրել հիմք և նրանով չափել ժամանակը: Հնարավոր է, որ հնագույն շրջանում լուսնական տոմարով առաջնորդված լինեն նաև Հայաստանում: Ի օգուտ դրա խոսում է Անանիա Շիրակացու մի ակնարկը լուսնի պարբերաշրջանի մասին. “Տեսնելով առաջնոցն գլուսինն լցելա և մաշեալ, իմացան զանցաւորութիւն կենաց իւրեանց և ասացին թէ` է մեզ պատկեր”: Այդ ենթադրությունն առավել քան հավանական է, եթե նկատի ունենանք, որ հայկական քանդակներում, արեգակի հետ միասն փորագրված է լինում լուսնի պատկերը, որը, հավանաբար, հեթանոսական ավանդույթի վերապատկերումն է քրիստոնեական քանդակներում:

Ժամանակի ընթացքում լուսնական տարիները մարդիկ սկսել են կապել տարվա եղանակների հետ` տարեմուտ ընդունելով գարնանամուտը և թվարկելով լուսիններն ըստ հաջորդականության` առանց ամիսներին անուններ տալու: Հետագայում, սակայն, սկսում են լուսնական ամիսներին անուններ տալ և նրա հիման վրա կազմել այսպես կոչված լուսնային տոմարը: Միջին դարերում այդ տոմարով են առաջնորդվել մի շարք ժողովուրդներ: Ներկայումս Մերձավոր Արևելքի մի շարք ժողովուրդներ ևս առաջնորդվում են այդ տոմարով:

Լուսնային տասներկու ամիսների հիման վրա ստեղծված տարին արեգակ-նային աստղաբաշխական ճիշտ տարուց պակաս է մոտ 11 օր` ճշգրիտ հաշվում-ներով լուսնական տարին ունի 354 օր, 8 ժամ, 48 րոպե, 34 վայրկյան, իսկ արեգակնային տարին` 365 օր, 5 ժամ, 498 րոպե, 46 վայրկյան տևողություն:

Տոմարի պատմության մեջ խոշոր բարեփոխություններից մեկը կապված է Հուլիոս Կեսարի անվան հետ, որի հանձնարարությամբ եգիպտացի տամարագետ Սոզիգենեսը 46թ. մ.թ.ա. կազմել է արեգակնային կոչվող անշարժ տոմարը: Սոզեգինեսը տարվա տևողությունն ընդունել է 365 և մեկ քառորդ օր: Քանի որ հնարավոր չէր ամեն տարվա համար հաշվի առնել մեկ քառորդ օրը, ուստի չորս տարվա ընթացքում այդ մեկ քառորդ օրերը հավաքելով դրվել են փետրվար ամսվա վրա` 28 օրը դարձնելով 29: Մինչ օրս ընդունված է փետրվարը 29 օրից բաղկացած այդ տարին կոչել “նահանջ”, իսկ մյուս երեք տարիները` “հասարակ”: Բացի այդ, ըստ Հույլան տոմարի տարվա ամանորը սահմանվել է հունվարի մեկը:
Հին հայկական տոմար

Թեև հայկական տոմարի և տոմարագրության ծագման պայմաններն այսօր անհայտ են, այնուամենայնիվ առկա են իրեղեն և մատենագրական այնպիսի վկայություններ, որոնք հնարավորություն են տալիս լուսավորելու այս մշուշված հարցի ճանապարհը: Այսպես, ըստ Մովսես Խորենացու թողած մի տեղեկության, մեզ հայտնի է դառնում, որ Արտաշես թագավորը (189-160թթ. մ.թ.ա.) հատուկ ուշադրություն է դարձրել մի շարք գիտությունների զարգացմանը, այդ թվում` տոմարագիտությանը:

Իսկ ահա ըստ ավանդության, հեթանոսական շրջանի հին հայկական տոմարի սկիզբը կապվում է Հայկ նահապետի Բելի դեմ տարած հաղթանակի հետ: Եթե հավատանք ավանդությանը, ապա այդ իրադարձությունը տեղի ունեցել 2492թ մ.թ.ա: Այդ թվականը պարզել է Ղևոնդ Ալիշանը: Իր հաշվումների համար նա հիմք է վերցրել «սոթիսի» կամ «հայկական» կոչվող երկու պարբերաշրջանների ետադարձ հաշվումը, վերցնելով 428թ.` այն տարեթիվը, երբ հայկական շարժական ամանորը եղել է օգոստոսի 11-ը, նրանից դուրս է հանել առաջին պարբերաշրջանը (1460-ը), ստացել է 1033 մ.թ.ա., ապա հանել է երկրորդ պարբերաշրջանը, ստացել է 2492, որը և համարել է հայկական տոմարի թվաբանության սկիզբը` կապվազ Հայկի` Բելի դեմ տարած հաղթանակի հետ:

«Ափրիկանոս և Եվսեբիոս իրենց մարմանաս թիւերովը Բելայ թագաւորու-թեան կը նշանակեն վերոհիշեալ 2492 տարին Քրիստոսէ առաջ: Այս համաձայնու-թիւնքս Հայկական թուականին և օտար ժամանակագրած տուած թուականի հետ, և վկայութիւնք մեր տօմարագրաց և յայսմաւուրաց, կարծեմ բաւականապէս իրաւունք կու տան մեզի առանձ տարակուսի ընդունելու Հայկայ շրջանին և մեր ազգութեան սկիզբը` Քրստոսէ առաջ 2492 տարին»:
- Ղևոնդ Ալիշան, «Հայկայ շրջան. հին հայոց տօմար և թուական Հայադիր»

Թեև որոշ պատմաբաններ այսօր կասկածի տակ են դնում Ալիշանի արված հաշվարկները, այնուամենայնիվ, Հին հայկական տոմարի և հայ ժողովրդի «ծննդյան» տարեթիվը այնուամենայնիվ համարվում է հենց 2492 թվականաը մ.թ.ա.:

2007 թվականին լրացել է հայոց 4500 թվականը:

Հեթանոսական տոմարը Հայաստանում գործածությունից դուրս եկավ քրիս-տո¬նեության ընդունումից որոշ ժամանակ անց և աստիճանաբար մոռացության մատվեց: Թեև միջին դարերում նույն Ալիշանը և այլոք գիտական որոշ ուսումնասի-րու¬թյուններ կատարեցին, մինչև վերջերս այդ երևույթի մասին քչերն են տեղյակ: Մինչդեռ Հին հայկական տոմարը հանդիսանում է հազարամյա հայ պատմա-մշակութային ժառանգության անբաժան մասը, ինչպես Ացտեկների հանրահայտ «Արևային» տոմարը, կամ եբրայական տոմարը, որին ծանոթ է ցանկացած հրեան:

Բացի այդ, չի կարելի անտեսել այն, որ Հին հայկական տոմարի առկայու-թյունը վկայում է հայ ժողովրդի` ավելի քան 4500 տարի առաջ ձևավորված լինելու մասին: Այնպես որ, անհրաժեշտ է շարժվել առաջ, բայց ծանոթ լինել արմատներին:

Հեթանոսական շրջանում հայերը, հույների և հռոմեացիների նման, շաբաթվա յոթ օրերը անվանում էին արեգակի, լուսնի և հինգ մոլորակների ուններով.

1. Արեգակի օր – կիրակի
2. Լուսնի օր – երկուշաբթի
3. Հրատի օր – երեքշաբթի
4. Փայլածուի օր – չորեքշաբթի
5. Լուսնթագի օր – հինգշաբթի
6. Արուսյակի օր – ուրբաթ
7. Երևակի օր – շաբաթ

Իսկ ահա ամիսների թվով, հեթանոս հայերը նման էին պարսիկներին և եգիպտացիներին` նրանք օգտագործում էին ոչ թե 12, այլ` 13 ամիս: Դրանցից 12-ը ունեին կլոր երեսուն օր, իսկ մեկը` հինգ օր.

1. Նավասարդի – 30 օր 8. Արեգի – 30 օր
2. Հոռի – 30 օր 9. Ահեկի – 30 օր
3. Սահմի – 30 օր 10. Մարերի – 30 օր
4. Տրե – 30 օր 11. Մարգաց – 30 օր
5. Քաղոց – 30 օր 12. Հրոտից – 30 օր
6. Արաց – 30 օր 13. Ավելյաց – 5(6) օր
7. Մեհեկի – 30 օր

Ուշագրավ է, որ հայկական տոմարում անուններ են ունեցել որ միայն ամիսները, այլև ամսվա բոլոր օրերը, որոնցից ամեն մեկը նվիրված է եղել հայկական պանթեոնի աստվածներին.

1. Արեգ 16. Մանի
2. Հրանդ 17. Ասակ
3. Արամ 18. Մասիս
4. Մարգար 19. Անահիտ
5. Ահրանք 20. Արագած
6. Մադեղ 21. Գրգոռ
7. Աստղիկ 22. Կորդուիք
8. Միհր 23. Ծմակ
9. Ձոպաբեր 24. Լուսնակ
10. Մուրց 25. Ցրօն
11. Երեզկան 26. Նպատ
12. Անի 27. Վահագն
13. Պարխար 28. Սէին
14. Վանատ 29. Վարագ
15. Արամազդ 30. Գիշերավար

Հին հայկական տոմարում իրենց առանձին անուններն են ունեցել նաև օրվա 24 ժամերը.
Գիշերային ժամերը Ցերեկային ժամերը

1. Խաւարականն 13. Այգն
2. Աղջամուղջն 14. Ծայգն
3. Մթացեալն 15. Զօրացեալն
4. Շաղաւոտն 16. Ճառագայթեալն
5. Կամաւօտն 17. Շառաւիղեալն
6. Բաւականն 18. Երկրատեսն
7. Հաւթափեալն 19. Շանթակալն
8. Գիզկան 20. Հրակաթն
9. Լուսաճեմն 21. Հուրթափեալն
10. Առաւոտն 22. Թաղանթեալն
11. Լուսափայլն 23. Առաւարն
12. Փայլածումն 24. Արփողն

http://www.haytomar.com/calendar.php?l=am

http://www.haytomar.com/images/img_am_3.gif

Հին հայկական տոներ
Ամանոր

Հայկական նոր տարին: Այս օրը կապված է Հայկի` բաբելոնյան թագավոր, հսկա Բելին սպանելու հետ կապված: Ըստ ավանդույթի հենց այդ օրվանից սկիզբ է առել Հայկի ազգը` հայք, հայկազունք, և սկիզբ է առել հայկական տոմարը: Ինչպես այսօր, այնպես էլ հնում, այս օրը համազգային մեծ տոն է եղել: Գլխավոր տոնախմբությունները անցնում էին Արածանի գետի ափերին, Նփատ լեռան ստորոտում: Հանդիսություններին մասնակնցում էին թագավորն ու թագուհին, ինչպես նաև հայ զորավարները` բանակի հետ: Այստեղ էին հավաքվում հայերը երկրի բոլոր անկյուններից, քանի որ տոնի կարևորագույն նպատակը ոչ թե ուրախությունն էր, այլ ժողովրդի միասնությունը:

Տոնահանդիսությունները սովորաբար տևում էին մի քանի օր: Դրանցից մեկը հատկացվում էր քաղցր ըմպելիքներ և թեթև գինիներ համտեսելու համար: Հետաքրքիր է, որ չնայած դրան, ի տարբերություն մեր օրերից, ամոնորյա հնում հան-դիսու¬թյունների հազվագյուտ մարդ¬իկ էին հարբում, քանի որ ըստ ժողովր¬դական առածների աստվածները հարբեցող¬ներին պատժում էին:

Ըստ այլ առածի` «առանց գինու կգա ամանորը, առանց նղածաղկի կուշանա»: Հնում վաղածաղիկը ամենատարծված և սիրված համեմունքն էր: Արարատի լանջերին աճող այդ համեմունքը հավաքվում և չորացվում էր Մասյածոտնի և Տժակատքի հայերի կողմից, ինչից հետո այն տարածվում էր ողջ Հայաստանով: Կարևոր չէր, թե երկրի որ ծայրում էր ապրում հայը, ամանորին նա պարտադիր ուներ նղածաղիկ: Այս համեմունքի օգտագործումը խորհրդանշում էր ազգի միասնությունը, քանի որ կապում էր բոլոր հայերին Մասիսի` հայրենիքի սրտի հետ:

Մի քանի դար տևած ընդմիջումից հետո ավանդական ամանորը կրկին սկսեց տոնվել մեր օրերում: Ամեն տարի օոգոստոսի 11-ին հին հայկական ավանդական նոր տարին նշվում է Գառնու հեթանոսական տաճարում:

Վարդավար

Վարդավարը հայկական ամենասիրված տոներից մեկն է, որը նշվում է Զատկից 98 օր հետո և նվիրված է Աստծո Կերպարանափոխմանը: Սակայն իր արմատներով Վարդավարը հասնում է մինչև հեթանոսական ժամանակներ և այդ պատճառով պահպանել է մի շարք հեթանոսական տարրեր: Այս տոնը հիշեցնում է նաև ռուսական Իվան Կուպալայի, նույնպես հեթանոսական արմատներ ունեցող տոնը:

Ըստ որոշ աղբյուրների, «Վարդավար» բառը առաջացել է «վարդից» և նշանակում է «վարդեր ցանել»: Հեթանոսական Հայաստանում Վարդավարը կապ¬ված էր գեղեցկության և սիրո աստվածուհի Աստղիկի և իր և Վահագն աստծո սիրո հետ պատմության հետ: Վարդեր նվիրելով և ջուր լցնելով Աստղիկը սեր էր տարա¬ծում ողջ Հայաստանով, իսկ Վահագնը, մշտապես պայքարելով չարի դեմ, պաշտպանում էր այդ սերը:

Հին հայաստանում տոնը ուղեկցվում էր ավանդական երգերով, պարերով և խաղերով: Մարդիկ իրա վարդեր էին նվիրում, իսկ սիրահար զույգերը աղավնիներ էին թողնում երկինք: Աստղիկի տաճար էին բերվում վարդերի փնջեր և զոհաբերություններ էին կատարվում:

Ըստ մեկ այլ վարկածի, «Վարդավառ» բառը բաղկացած է «վարդ (ուարդ)»` «ջուր» և «վար»` «լվանալ, ցանել» բառերից, և նշանակում է ջրով ցանել, ջուր լցնել: Այսօր, առաջին բանը, որ հայ մարդը հիշում է այս տոնի մասին խոսելիս, դա ամառվա շոգին բոլորին ջրելն է: Մեզ հասած լեգենդը պատմում է այն մասին, որ հնում մի մեծահարուստ էր ապրում, որը իրեն պատկանող ջրից օգտվելու համար պահանջում էր երիտասարդ գեղեցկուհիներ իրեն ստրկության տալ: Սակայն քաջ պատանի Վարդանը հաղթեց չարագործին և ազատեց բոլոր աղջիկներին: Եվ այդ օրվանից բոլորը սկսեցին միմյանց ջրել` առավոտվանից, առանց ուշադրություն դարձնելու սեռին, տարիքին և հասարակական վիճակին:

Քրիստոնեության ընդունումից հետո ժողովրդի մեջ պահպանվեցին հեթա-նոսական շրջանի շատ սովորույթներ` վարդերով զարդարվելը, ջրելն ու ջրվելը, աղավնիների երկինք արձակելը և այլն: Սակայն եկեղեցին դրանց այլ բացատրու-թյուն տվեց, կապելով այդ սովորույթները Մեծ ջրհեղեղի, Նոյյան աղավնու և այլն բիբլիական դրվագների հետ: Իսկ Վարդավարի ավանդական օրը 6-րդ դարից սկսեց նշվել որպես Աստծո Վերափոխման տոն և անցնում է հունիսի 28-ից օգոստոսի 1-ը ընկած ժամանակահատվածում:

Տրնդեզ

Տրնդեզը նշվում է ամեն տարի փետրվարի 14-ին: Իր էությամբ այն հիշեցնում է Սբ. Վալենտինի օրը, քանի որ նրա գլխավոր գործող անձինք երիտասարդներն ու սիրահարվածներն են, և ռուսական Մասլեննիցային:

Տոնի հիմքում ընկած է հեթանոս-կրակապաշտների հնագույն ծիսակատա-րությունը: Սկզբնականում տոնը կոչվում էր Դերենդեզ` «Սնոպ սենա ձեր տան առաջ», այսինքն` հաջողության ցանկացում տանը, հողի բերրիություն: Քրիստոնե-ության ընդունումից հետո անունը վերափոխվեց Տրնդեզի` «տեր» բառից:

Տոնահանդիսությունների կարևորագույն խորհրդանիշը խարույկն է, որի վրայով թռչում են երիտասարդ զույգերը: Այդ ընթացքում կարև է բաց չթողնել միմյանց ձեռքերը, որպեսզի միությունը ամուր լինի: Մինչ պատանիներն ու աղջիկ-ները թռչում են, մեծահասակները նրանց վրա են նետում գարու և կանեփի հատիկներ:

http://www.haytomar.com/holidays.php?l=am

http://www.haytomar.com/images/img_am_1.gif

Edited November 6, 2008 by Dyutazn

[SAS]

Տոնի հիմքում ընկած է հեթանոս-կրակապաշտների հնագույն ծիսակատարությունը: Սկզբնականում տոնը կոչվում էր Դերենդեզ` «Սնոպ սենա ձեր տան առաջ», այսինքն` հաջողության ցանկացում տանը, հողի բերրիություն: Քրիստոնեության ընդունումից հետո անունը վերափոխվեց Տրնդեզի` «տեր» բառից:

Dyutazn,

 

հարկավոր է մի քիչ քննադատաբար մոտենալ Համացանցի, կայքից կայք «թափառող», նյութերին:Որքան ինձ է հայտնի, տրընդեզ\տերենդեզ բառը ցայսօր ստուգաբանված չէ: Դուք որևէ կապ տեսնո՞ւմ եք(իմաստային, հնչյունական ևն) ռուսերեն «սնոպ սենա( = մի խուրձ խոտ) ձեր տան առաջ» և «դերենդեզ»-ի միջև:

 

Ես էլ, օրինակ, այն կարող եմ մեկնաբանել որպես՝

 

Կրակը դեզի տակ = ատր ընդ դեզ =ատր ընդեզ( համեմատել՝ ընդ կեր = ընկեր ) = (ա-ի անկումով) տր ընդեզ =տրընդեզ:

 

Ինձ թվում է, թե իմ այս մեկնաբանությունն ավելի «գիտական» է, քան թե վերևինը:

[Johannes]

Սիրելիք Սաս եւ Դիւցազն,

«Տեառն ընդ առաջ»-ի մի այլ ձեւն է «Տեառն ընդ տես»>Տէրընտես-Տրնդեզ:

Սաս, երախտապարտ եմ խուզարկու հայեացքիդ, այլապէս պիտի մնար այնպէս: