Hamshentsa

[Arpa]

iys yereq orerin yerevanum teghi unetsogh HamshnaHaykakan gitajoghovneri yev hamergneri het kapvats mi qani varkyaner herustatesutyun@ tsuyts er talsi , inch hetaqrqir yve anuhs lezu en xosum

 

che yes kaseyi HAmshnaHayer@ mezanist shaterits el aveli Hye en

MosJan, dou tesar im post@ ortegh yes gretsi parkapzouk/tkjor/tkzar i masin?

Look here;

http://hyeforum.com/index.php?showtopic=18...amp;hl=goatskin

 

Edited July 24, 2008 by Arpa

[MosJan]

MosJan, dou tesar im post@ ortegh yes gretsi parkapzouk/tkjor/tkzar i masin?

Look here;

http://hyeforum.com/index.php?showtopic=18...amp;hl=goatskin

 

 

nor kardatsy qich

hetaqrir e

 

 

menq mi 4 tary araj HamshnaZurna Patrastetsinq - shat hetaqrqir gortsiq er, yev hima l@selov yerger@ yev paryeghanakner@ aveli lav em haskanum te inchu er irents iyd tesak gortsiq hark yeghel

[Yervant1]

Where are our առաքեալs , missionaries. The likes of Onnik, Jrag et al, who dare not move their pulpit to Hamshen and instead turn it on us, “the choir“?

Can we accept them as our kin, or are they too polluted, simply because they have lost part of their ;oops: reproductory organ?

http://www.naregatsi.org/new/events/images...22-002-2008.jpg

http://www.azg.am/AR/2008072414

 

Ազգն» արդեն գրել է Հայաստանում համշենահայության շաբաթ միջոցառումների մասին, բայց համշենահայության հոգեւոր զարթոնքի մասին մեր հրապարակումը գրելիս չէինք ենթադրում, որ կբացահայտենք հայի մի յուրահատուկ տեսակ` համշենահայը, որ, ճիշտ է, նմանություն ունի, բայց առավել տարբեր է, քան նամուսով թալինցին, աղուհացով լենինականցին, մարտավարությամբ անզուգական ղարաբաղցին ... (եթե տարբերակում, ապա՝ միայն այսպիսին): Իսկ մեր հանդիպման ժամանակ տարբերակում ոչ թե երեւանցին է դնում, այլ հենց ինքը` համշենահայը, հավանաբար նկատի ունենալով հայի իր ուրույն տեսակը:

Հա՞յ ես:

Ոչ, համշենահայ:

Թերեւս, համշենահայը սեփական ինքնությանը ամենահավատարիմ հայը կարող է համարվել, քանի որ անցնելով բազմաթիվ փորձությունների` հալածանքների, եղեռնի, կրոնափոխության ու ուծացման միջով, այնուամենայնիվ, օտար միջավայրում պահել-պահպանել է սեփական հայկական դիմագիծը: Բարբառը, որ այնքան երեւակայություն եւ ջանք է պահանջում արեւելահայից` հասկանալու համար ասվածը, երգը, որ սկզբում հետաքրքրական ու քարերի պես հին է թվում, ապա եւ` պարը, որ այնքան կաքավակերպ է: Այս ամենին հաղորդակցվելու երկու առիթ ունեցանք` նախանցյալ օրը, երբ Նարեկացի արվեստի միությունում տեսանք Համշենի պատմությանն ու մշակույթին նվիրված ցուցահանդես, ապա եւ «Վովա» անսամբլի առաջին կատարումը Հայաստանում: Մեկ այլ գիտական առիթ էլ գիտաժողովն էր: (Կարդալ 3-րդ էջում)

Ցուցահանդեսը լուսանկարների մի հավաքածու էր եւ ներկայացնում էր համշենահայ ճակատները կոպեկներով զարդարուն կանանց ու աղջիկների, ինչպես նաեւ զարմանահրաշ ու առատ բուսականությամբ հարուստ գյուղական բնակավայրեր` փայտե գեղեցիկ ու հնաոճ տներով: Հանդիսատեսին էին ներկայացված նաեւ մի քանի թուրքալեզու գրքեր` Համշենի ու համշենահայերի լուսանկարներով զարդարուն:

ՆԱՄ-ը շնչում էր պատմական հայրենիքից հեռու ապրող հարազատ մարդկանց սրտի բաբախյունով, ամենուր մարդիկ ժպտում էին ու փորձում հաղորդակցվել համշենահայերենով, ռուսերենով կամ թուրքերենով: Մարդիկ հուզված էին, զգացվում էր ջերմ ու հարազատ մթնոլորտի շունչը, որ նկարների սրահում վերաճում էր հետաքրքրության, ճեմասրահում` փոխադարձ ուսումնասիրության, խոսք ու զրույցի: Հետո սկսվեց համերգը: Դրանից առաջ ողջույնի ու բարեմաղթանքի խոսքեր հնչեցին բեմից: «Այսօր պատմական օր է: Նարեկացի արվեստի միության համար պատիվ է եւ պարծանք, որ լսելու ենք համշենահայերի խոսքը, երգը, տեսնելու պարը», ասաց ՆԱՄ-ի նախագահ Նարեկ Հարությունյանը, հույս հայտնելով, որ «Վովան» կշրջի նաեւ Հայաստանի մարզերում եւ Արցախում:

Հիքմեդ Աքչիչեքը «Վովայի» ղեկավարն է: «Վովայի» միջոցով պահպանում եւ փրկում եմ մոռացությունից համշենահայության երգերը», ասում է ծնունդով հոպացի համշենահայը, որ հիմա Ստամբուլում է բնակվում: «Ասա, օնդեր, ասա» երգն եմ շատ սիրում», ասում է զրուցակիցս, որը շուտով այն պիտի կատարի բեմից:

Հետո, երբ նա կկատարի ոչ միայն իր նախընտրած այլեւ շատ երգեր, արդեն հանդիսատեսից տպավորության մասին կհարցնեմ: «Հրաշալի էր, շատ լավ, ասում է Ալինա Թոփչյանը: Ես արմատներով համշենահայ եմ: Հայրս երգում էր այս երգերը, բայց ես չէի հասկանում եւ հիմա էլ բառերը չհասկացա, բայց եւ կատարումը, եւ մեղեդիներն ու ռիթմը հասկանալի ու շատ հարազատ են ինձ», ասում է հուզված հանդիսատեսը:

ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ

Dear mods, and other geeks Please repost that article so we can see the picture of that beuatiful girl before the site expires.

[Arpa]

Below an article from Azg Daily, the observations of Rouben Melkonian about the potential effect of the open borders on the Hamshentsis. According to him the Hamshenites are comprised of two major communities, those of Hopa who still remember their Armenia dialect and speak it, sometimes discretely, and those Rize who don’t. While most of them profess to be muslims, at least in public and secretly observe their Christian Armenianness inside their homes, even those in Rize still remember some of their Christian Armenian traditions and holidays. He wishes and hopes that the open borders, and easier travel to Yerevan will once again revive the Hashenites’ Armenian heritage, even have some of them to re-convert.

He further classifies them in 4 sub-categories.

1. Those who totally deny ( fear) their Armenian heritage.

2. Thos who deny it yet call themselves Hamshenites. Once again fear.

3. Thos who admit their heritage, are afraid to publicly profess.

4. Those torn with identity crisis.

 

He estimates that that are at least 50-60,000 of them now, and adds to that the boastful declaration by the turks to having Islamized an upward of 100,000 children.

This is a most interesting revelation. He says that many of them are in the transportation business (truckers) and that many of them regularly arrive in Armenia in their business, many have already learned the Yerevan dialect and speak it perfectly. One of those truckers’ comments is very interesting . He expresses the hope that open borders will facilitate for them to send their children to “Yerevan” to learn the Armenian language, history and culture, maybe even Christianity.**

**Not to forget. Also look what Hrant Guzelian (RIP) has done in posts about Hrant Dink. Of course we know. The Armenian Church will have to redirect their attention to places like Hamshen once they have finished “christianizing” the “Province of Yerevan”. Lots of luck!

 

http://www.azgdaily.com/AR/2009101502

AZG Daily #186, 10/15/2009

ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆ ՈՒ ՀԱՄՇԵՆՑԻՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐԸ

Հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացման ու սահանի բացման համատեքստում քննարկվելիք հարցերը բազմաթիվ էին` տնտեսականից մինչեւ կրթական, մշակույթ ու բիզնես եւ այլն: Բայց չգիտես ինչու կարծես մոռացության մատնվեց Թուրքիայում բնակվող ու բավական մեծ թիվ կազմող կրոնափոխ հայերի` մասնավորապես համշենների խնդիրն ու կեցությունը: Թուրքագետ Ռուբեն Մելքոնյանը փաստում է, որ Թուրքիայում կրոնափոխության գործընթացը մեկնարկել է 18-րդ դարից, երբ հալածանքների էին ենթարկվում հայերը, բուլղարնեը, ասորիներն ու հույները: Կրոնափոխածների շրջանում մեծ թիվ էին կազմում համշենները, ովքեր վախի մթնոլորտում, բռնի ուժով ստիպված ընդունում էին իսլամ: Մելքոնյանը փաստում է, որ կրոնափոխ հայերն իրենց անվանեցին համշեններ` հիմք ընդունելով Համշեն քաղաքը: Պաշտոնական աղբյուրների համաձայն՝ համշենցիների թիվն այսօր կազմում է 50-60.000:

Նրանք բաժանվում են երկու խմբի` արեւելյան կամ Հոպայի եւ արեւմտյան կամ Ռիզեի: Բաժանման հիմնական չափանիշը լեզվի խնդիրն է: Հոպայի խումբը պահպանում է Համշենի բարբառը եւ կիրառում, իսկ Ռիզեի խումբը թուրքախոս է: Հետաքրքրական է, որ թուրքախոս համշենցիները, ի տարբերություն հայախոսների, պահպանել են սովորույթները, հայկական ծեսերն ու տոնակատարությունները: Ռուբեն Մելքոնյանը, վերլուծելով համշենցիների ինքնության գիտակցումը, նրանց բաժանում է 4 խմբի: «Առաջին խմբի համշենցիները մերժում են հայ լինելու փաստը: Այստեղ հստակ երեւում է վախի մթնոլորտը: Երկրորդ խմբի մարդիկ մերժում են հայկական պատկանելությունը, սակայն իրենց անվանում են հեմշեններ` ներկայանում էթնիկ խմբի անդամներ: Նրանք էլ վախի ազդեցության տակ ժխտում են հայկական ծագումը, սակայն ավելի իրատեսական են եւ հրաժարվում են թուրք ներկայանալ: Երրորդ խմբում հայտնվածների թվաքանակն այնքան էլ մեծ չէ. իրենց անվանում են համշենահայեր, հայ լինելու մասին բարձրաձայն չեն արտահայտվում, սակայն չեն էլ ժխտում հայկական պատկանելությունը: Իսկ չորրորդ խմբում հայտնվածները ինքնության ճգնաժամ են ապրում», ասում է Մելքոնյանը` կարեւոր գործոն համարելով միջավայրի ազդեցությունը:

Թուրքագետը նկատում է, որ Հայաստանում հիմնականում անդրադառնում են համշենների կյանքին ու պատմությանը, սակայն 1890-ականներից ու 1915-ի ցեղասպանությունից հետո հայության առանձին խմբեր, ընտանիքներ որպես փրկության միջոց ընտրել են կրոնափոխությունը: «Հայագիտության համար հատկապես կարեւոր նշանակություն ունի ծպտյալ հայերի խումբը: Նրանք արտաքուստ ներկայանում են որպես մուսուլմաններ, սակայն գաղտնի շարունակում են մնալ հայեր: Նրանց մեջ տարածված են ներքին ամուսնություները, որպեսզի արյունը մաքուր մնա: Ծպտյալ հայերի խումբն ուսումնասիրելը չափազանց կարեւոր է հատկապես ցեղասպանության համատեքստում: Նրանք ցեղասպանության կենդանի վկաներն են: Սա տեղավորվում է ցեղասպանության մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի 5-րդ կետում, որտեղ հստակ ասված է, որ մի էթնիկ խմբի երեխաների տեղափոխումը մեկ այլ էթնիկ խումբ ցեղասպանություն է: Իսկ Հայոց ցեղասպանության տարիներին, թուրքական աղբյուրների վկայությամբ, շուրջ 100.000 երեխա է մահմեդականացվել: Ճիշտ է թուրքերն այն ներկայացնում են որպես մարդասիրական քայլ, բայց միշտ չէ, որ դա համապատասխանում էր իրականությանը»:

Մելքոնյանը նկատում է, որ Հրանտ Դինքի կնոջ` Ռաքել Դինքի ընտանիքն էլ ցեղասպանության տարիներին ապաստան է գտել լեռներում եւ միայն 40-ականներին է տեղափոխվել Ստամբուլ: Թուրքագետը մտահոգություն է հայտնում, որ կրոնափոխ հայերի վերաբերյալ չկան ուսումնասիրություններ, ինչը հայագիտության ամենացավոտ ու թերի կողմերից մեկն է:

Անդրադառնալով համշենցիների խնդրին, Մելքոնյանը փաստում է, որ հայ-թուրքական սահմանի բացումը դրական ազդեցություն կունենա: «Համշենցիների հսկայական խումբ զբաղվում է բեռնափոխադրմամբ: Նրանց հաճախ կարելի է հանդիպել Երեւանում: Շատերն արդեն տիրապետում են արեւելահայերենին: Հայաստանի, հայության հետ շփման շնորհիվ նրանց մեջ արդեն կասկած չկա իրենց ծագման մասին: Մի քանի օր առաջ հանդիպեցի համշենցիների, որոնք հետաքրքրված էին սահմանի բացմամբ: Զրուցակիցներիցս մեկն ասաց, որ շատ դժվար է երեխաներին Համշենի բարբառը սովորեցնել, եւ սահմանի բացման դեպքում երեխաներն էլ կգան Հայաստան, կսովորեն հայերեն, կծանոթանան հայկական մշակույթին», պատմում է Մելքոնյանը` հույս հայտնելով, որ այդ կերպ, գուցե ոչ հիմա, բայց հետագայում համշենցիները կրոնափոխ կլինեն, կընդունեն իրենց ազգային պատկանելությունն ու ծագումը:

Մելքոնյանի դիտարկմամբ՝ սահմանի բացմամբ Հայաստանի առջեւ կծառանան նոր մարտահրավերներ, որոնց պետք է պատրաստ լինել: «Վտանգները տարատեսակ են. տարբեր տիպի թուրքական ազդեցության, թուրքական ներկայության ուժեղացում, տարբեր ոլորտներում կախվածություն: Այս ամենը չի կարելի բացառել: Վտանգները գիտակցելով հանդերձ պետք է գնալ սահմանի բացմանը: Եթե կարողանանք դիմագրավել մարտահրավերներին, ուրեմն տեղ ունենք այս աշխարհում: Եթե չկարողանանք դիմագրավել` մեր անձնական ողբերգությունն է: Ունենալով թույլ կողմեր՝ չի կարելի դռները կողպել ու ասել`թույլ եմ: Պետք է վերացնել թուլություններն ու համագործակցել», եզրափակեց Ռուբեն Մելքոնյանը:

ՀԱՍՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Edited October 16, 2009 by Arpa

[Zartonk]

Համշեցիներ վավերագրական

 

http://www.youtube.com/watch?v=61bOoJ5GhpE

Edited May 27, 2010 by Zartonk

[Zartonk]

http://www.youtube.com/watch?v=u-OekT6dQ34

[Zartonk]

http://www.youtube.com/watch?v=5940yTtsW1U&feature=related

[Zartonk]

http://www.youtube.com/watch?v=dRHGgH8uICw&feature=related

[Zartonk]

http://www.youtube.com/watch?v=0pRU8HnoE6c&feature=related

[Arpa]

http://asbarez.com/90870/the-hemshin-a-community-of-armenians-who-became-muslims/

Also read some of the comments. Here is what an Eshek ermeni says;

Panos says: December 30, 2010 at 10:31 am

Hemshin are not Armenians. The last thing we need is to let 150,000 Hemshin cloud our Christian roots and good name. Let them be gone. Everyone associates Armenians with being Christian – why would we want to have people say “Oh, some Armenians are also Muslim.” This would be an outrage and affront to our culture, heritage, Armenian Apostolic Church, and what Vartan Zoravor fought the Persians for. Stop this nonsense about the Hemshin.

Above the commentator says “Stop this nonsense” Which nonsense?

The Apostles/Apostols - Boghos, Bedros, Thaddeos and Barthoghomeos were all Armenian!!! Was Lousavorich the Parthian Armenian? How about St. Sahak Partev?

====

- Asbarez Armenian News - http://asbarez.com -

The Hemshin: A Community of Armenians Who Became Muslims

Posted By Contributor On December 29, 2010 @ 2:42 pm In 2010 New Year Special, Special Reports, Top Stories | 6 Comments

The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey

Edited by Hovann H. Simonian

A Book Review by Aram Arkun

[1]Armenians love nothing more than to debate what constitutes an Armenian, but nearly all Armenians would insist that one of the major components of Armenian identity is Christianity. Yet today more and more is heard about Muslim Armenians and crypto or secret Armenians. The very existence of Muslim Armenians in particular raises interesting questions about what is fundamentally Armenian, especially when there are Muslims who speak Armenian and preserve and practice various elements derived from Armenian culture and tradition. The Hemshin, also called Hemshinli, include both Muslims and Christians, and speakers of dialects of Armenian as well as those who only speak versions of Turkish or other non-Armenian languages influenced by the Armenian language. They have a long and complicated history, during much of which they lived in isolation from mainstream Armenian society and faced great oppression, and they themselves have conflicting notions concerning their identity. Today numbering as many as 150,000 according to some estimates, they live in Turkey, Russia, and Georgia, as well as in some diaspora communities in the west. Not much has been written about the Hemshin in English, so the volume edited by Hovann Simonian provides a welcome introduction.

This book, focusing on the Hemshin living in Turkey, consists of chapters written by writers from a diverse group of disciplines and nationalities. A second volume is projected for publication on the Hemshin in the Caucasus and the rest of the former Soviet Union, and that volume will include a general bibliography.

Anne Elizabeth Redgate’s introductory chapter examines Armenian historical sources on the origins of the Hemshin. The seventh-century Arab invasions of Armenia led to a period of harsh treatment of occupied Armenian territories in the subsequent century. According to the Armenian writer Ghewond’s History, part of the Armenian leadership, including the Amatuni clan, rebelled, leading to the emigration of Shapuh Amatuni, his son Hamam, and many companions circa A.D. 790. They founded a new principality in the Byzantine-controlled Pontos, northwest of Armenia proper. Its capital was named Hamamashen after Hamam, and this word was later transformed into Hamshen, and used for the whole area.

Historical Hamshen lies between the Pontic mountain chain in the south and the Black Sea to the north, today part of the Turkish province of Rize. Hemshinli also live further to the east in Artvin province of Turkey in the region around Hopa. Unlike their Laz neighbors, the Hemshin tend to live among the higher mountains, not immediately around the coast. Thanks to the Pontic mountains overlooking the Black Sea, Hamshen is not only fairly inaccessible, but also one of the most humid areas of Turkey, with an average of 250 days of rain per year creating a semi-tropical climate. A quasi-permanent fog covers the area. The Armenians there were always in close proximity to the sea, even when their political borders did not quite reach it.

Hovann Simonian, both editor and contributor, in the next chapter quickly reviews the same Armenian historical sources as Redgate, and dismisses two alternate hypotheses concerning the origins of Hamshen—that refugees from the fall of the Armenian capital of Ani in 1064 were its founders, and that after the initial arrival of the Amatunis, a sparse local Tzan population was Armenized by migrants from Ispir and Pertakrag to the south.

[2]Much of the history of this area lies in obscurity. Between the late eighth and early fifteenth centuries, there are only two extant mentions of Hamshen, so that one can only suppose that the principality of Hamshen survived as a vassal of the larger powers around it, Armenian, Byzantine, Georgian, and Turkic. Armenian manuscripts from the fifteenth century reveal that it had become a principality subservient to the Muslim lord of Ispir to the south, as well as to an overlord, Iskander Bey of the Kara Koyunulu Türkmen confederation. Ispir, exclusively Armenian until the seventeenth century, was Hamshen’s only neighbor sharing a population adhering to the Church of Armenia. The other Christians in the area were Orthodox Chalcedonians. Hamshen fell to the Ottomans in the late 1480s, with its last ruler, Baron Davit (David) exiled to Ispir. The most famous member of the Armenian ruling family of Hamshen was the vardapet Hovhannes Hamshentsi, an eminent scholar and orator who died in 1497.

Hamshen became called Hemshin in early Ottoman documents, where it was noted as a separate district or province. It was subject to the devshirme, or child levy, in the sixteenth century.

In the third chapter, Christine Maranci examines manuscript illumination in Hamshen, which, together with scribal activity, extended from the thirteenth to the seventeenth centuries. A wide variety of texts were copied, demonstrating that Hamshen was a significant intellectual center even in the sixteenth century, often considered a “Dark Age” for medieval manuscript illumination.

In his second chapter for this volume, Hovann Simonian traces the process of Islamicization in Hemshin to the end of the nineteenth century. Simonian does a good job of utilizing at times contradictory or obscure Armenian and Turkish sources to better understand how this process.

Ottoman records show that Hemshin was overwhelmingly Christian until the late 1620s. Starting in the 1630s the Hemshin Armenian diocese entered a decline, while one of the first mosques in the area was built in the 1640s. Conversion to Islam seems to have progressively taken place, not abruptly and at once. However, it is not known whether there were particular episodic periods of crisis in which conversion accelerated. The need for equality with Laz Muslim neighbours, the desire to avoid oppressive taxation of non-Muslims, increasing general Ottoman intolerance of non-Muslims in a period of weakness for the Ottoman Empire, and anarchy created by local valley lords are some of the causes of Islamicization. Islam took root in the coastal areas first, and then advanced gradually to the highlands.

Emigration of Armenians also took place during this period of pressure on Armenians from the 1630s to the 1850s, though fugitives who fled to other parts of the Pontos were still often forced to convert. Simonian looks at the killings, violence, and other difficulties faced by the Hemshin Armenian communities of Mala, Karadere, and Khurshunlu.

Christians still persevered, though small in number, in Hemshin at the beginning of the nineteenth century. Members of the new Muslim majority produced a large number of Islamic clerics, civil servants, and military leaders for the Ottoman Empire in the late nineteenth century. These emigrants to large Ottoman urban centers all bore the epithet Hemshinli. During the centuries of conversions, odd situations were created. Mothers in some families remained Christian in belief, while fathers became Muslim; one brother might have converted to Islam, and another remained Christian. Furthermore, a type of crypto-Christians called gesges (half-half) was formed. These Hemshin Armenians only outwardly converted, but privately kept practicing various Christian customs, even sometimes including attending church services. This category of Armenians largely died out by the end of the nineteenth century.

In the second half of the nineteenth century, Ottoman proclamations of religious equality as part of the Tanzimat reform efforts led some Muslim Hemshin in the broader area to try to convert back to Christianity. This in turn led to a reaction by Muslim preachers and the opening of Turkish schools in the area. The pressure by local authorities, combined with new opportunities in Muslim Ottoman society for economic and social advancement, led to the loss of the ability to speak the Armenian language for most Hemshin Armenians. However, Armenian influenced the type of Turkish spoken by the Hemshin through vocabulary, phrase structure, and accent. The Muslim Hemshin developed their own unique group identity, and managed to maintain this to the present.

By 1870, according to Ottoman statistics, confirmed by the British consul in Trebizond, there were only twenty-three Christian Armenian families in Hemshin, and the remaining 1,561 families were Muslim.

Alexandre Toumarkine writes about the Ottoman political and religious elites among the Hemshin from the mid-nineteenth century until 1926, with information about specific individuals and families. The Hemshinli, like the rest of the people of their area of the Black Sea, supported Atatürk initially, but entered into the camp of the opposition during the early years of the new Turkish republic. The chief organizer of the failed 1926 plot to assassinate Atatürk was a Hemshinli named Ziya Hurşid, and four other Hemshinli were also accused of being involved. In an epilogue, Toumarkine notes that a number of contemporary politicians have Hemshinli origins, including Mesut Yılmaz, prime minister between 1997 and 1998, and Murat Karayalçın, deputy prime minister from 1993 to 1995.

In his third chapter, Simonian focuses on the 1878-1923 period and the interaction of Muslims of Armenian background and Armenians. The district of Hopa, adjacent to Hemshin, was occupied by the Russians as a result of the 1877-78 Russo-Turkish War. The approximately 200 households of Islamicized Hemshinli Armenians in Hopa proved their complete adherence to Islam by not reverting to Christianity under Russian Christian rule, unlike other Armenian converts.

Part of the responsibility for the distancing between Christian and Islamicized Armenians was due to Armenians themselves. The Armenian Church did not attempt to actively work with the Muslim Hemshinli, perhaps fearing problems with the Ottoman state authorities. However, even in the Russian Empire, the Armenian Church made no effort to try to proselytize among converted Armenians, and, in some cases, actually created new obstacles in the path of those Islamicized Armenians who wanted to revert to Christianity. At the same time, even relatively progressive secularist thinkers like Grigor Artsruni could not accept as Armenians any Muslims like the Hemshin unless they first converted their religion.

Muslims of Hemshin were hired by the Catholic Armenians of neighbouring Khodorchur to the south, the last district of Ispir still populated by Christians, as guides for travelers, guards, and as seasonal workers. Despite these generally friendly relations, some Hemshinli Muslims who engaged in banditry also periodically attacked the Khodorchur Catholic Armenians. During World War I, some Hemshinli and other Muslims of Armenian descent robbed their Khodorchur Armenian neighbors and took over their properties. The last Christian Armenian village in Hemshin, Eghiovit (Elevit) was destroyed, with its population deported and killed. After the war, Khodorchur was partially repopulated by Hemshinli.

In Hopa and more particularly in Karadere Valley and regions closer to Trebizond, Islamicized Armenians helped Christians instead of robbing them.

Some Hemshinli during the war were mistaken for Armenians because of their language and killed. During the Russian occupation of the area from 1916 to 1918, there were no recorded instances of reversion to Christianity among the Islamicized Armenians and Greeks.

Hagop Hachikian has a chapter on the historical geography and present territorial distribution of the Hemshinli, examining toponyms and historical sources to ascertain where and when settlements were established. Interestingly, Hemshinli Armenians settled in areas around the western Black Sea in various waves of emigration beginning immediately prior to the Russo-Turkish War of 1877-1878. Emigration to this area continued in the period of the Turkish republic, with Hemshinli usually either settling in separate quarters of villages, or establishing monoethnic villages. Hemshinli continued to migrate, with diaspora communities of thousands now existing in Germany and the United States

Meanwhile, thousands of village names that were found to have non-Turkish roots were changed by 1959, adding to the changes in names taken from the start of the twentieth century under the Young Turks. This eliminated many of the originally Armenian names of the Hemshinli villages.

Erhan Gürsel Ersoy writes about the present-day social and economic structures of the Hemshin people living in Çamlıhemşin in Rize province from the perspectives of cultural ecology. Houses are in the middle of agricultural land, so that villages have no real center and houses are dispersed over wide expanses. Ersoy looks at recent attempts at modernization of infrastructure in the region, including the building of some roads and the advent of telephones and electricity in the 1980s and 1990s. Emigration of men in the Hemshin area took place in the early nineteenth century to the Caucasus and Balkans, as well as to the large Ottoman cities. Within the Republic of Turkey, this continued in modern times, with Hemshinli owning a large number of the patisseries and bakeries in large cities and towns such as Ankara, Istanbul and Izmir, as well as many tea houses, coffee shops, restaurants, taverns, hotels and cafeteria. Though it is a patriarchal society, because so many men migrate to the towns, a high number of women serve as the de facto heads of their households. The rural extended family structure has been breaking up. Locally most households still subside on agriculture and the keeping of livestock. The women do most of the agricultural work and keeping of livestock.

Gülsen Balıkçı examines western Hemshin folk architecture in three villages of the Rize area. Like many traditional Armenian homes, the stable for animals is located at the ground floor at the back of the house. People live on the second floor, and there is a third floor too. An outdoor toilet is near the stable. Baths are taken either in the stable or near the oven inside the house. A fountain is built near the back entrance, and water is brought into the house through a hose. Food that will be used shortly is hanged in cloth bags from the ceiling to protect against mice and insects. A number of auxiliary buildings or structures are placed next to the house. Most important of these is a raised storage platform on posts called the serender, in which food was kept for long periods.

Bert Vaux explains that the language of the Armenians of Hamshen depended on their location. The western Hemshinli living in the Turkish province of Rize speak Turkish peppered with Armenian words, while the eastern Hemshinli in the province of Artvin speak a dialect of Armenian they call Homshetsma. Non-Islamicized Hamshen Armenians who live in Russia and Georgia speak the same dialect. Homshetsma, never a written language, developed in isolation. Thus, it preserves various archaisms, along with developing some idiosyncrasies. Homshetsma belongs to the Western Armenian family of dialects. Vaux provides some short texts in eastern and northern Homshetsma dialects as appendices to his overview. Uwe Bläsing, the author of two monographs concerning the Hemshin dialect, provides an overview of the Armenian vocabulary still used by the now Turkish-speaking western Hemshinli.

Hagop Hachikian examines aspects of the Hemshin identity. Two distinct Hemshinli identities exist—Rize and Hopa, or west and east, with both geographical and linguistic separation. Aside from differences in language, the Hemshinli of Hopa do not use the traditional head covering of those of Rize. Those in the west still observe a festival of Armenian pagan origin known as Vartevor or Vartivor (Vartavar in Armenian—transformed through Christianization into a celebration of the Transfiguration of Christ) and have a richer repertoire of traditional dances. Their level of literacy and education is much higher than that of the east. The Rize Hemshinli, whose members have achieved high office, thus manage to preserve their distinctiveness while proclaiming a Turco-Muslim identity. Both branches of the Hemshinli still have some Armenian-derived family names.

In public, many Hemshinli reject an Armenian origin, and some even insist they were descended from Turks from Central Asia who founded the “Gregorian” denomination of Christianity. They are upset by Lazi and others who call them Armenians.

Erhan Gürsel Ersoy in a second chapter also examines aspects of identity. The western Hemshinli follow a very pragmatic version of Islam, and still drink alcohol, sing folksongs, and dance in mixed company. Ersoy looks at the Vartevor festival. Today it is organized by a committee with a chairman. Money is collected from each household in the highland pastures to pay a bagpipe player, buy alcohol, and pay for any other expenses. Drinking, fireworks, and folk dancing are the main attractions. Ersoy looks at a second festival with Armenian roots, the Hodoç festival, which takes place during haymaking time, but is not as widely celebrated as Vartevor. It too includes food, drink, and folk dancing.

Ildikó Bellér-Hann explores Hemshinli-Lazi relations. The Lazi (Laz in Turkish), converts to Islam from Christianity during Ottoman times, live in the same areas as the Hemshinli, and number perhaps around 250,000. They have preserved their Caucasian language, related to Georgian, orally, and so are bilingual like the eastern Hemshinli. Lazi and Hemshinli are locally often contrasted with each other. The Lazi stereotypically are represented as agriculturalists, as opposed to the pastoralist Hemshinli. The Hemshinli are considered pacificists and calm, compared to the nervous, hot-blooded, and violent nature of the Lazi. The Hemshinli is said to be a planner, and the Lazi are entrepreneurial and ambitious but live for the day. Hemshinli consider the Lazi mean and inhospitable, and also point out their large noses, while Lazi complain of the odor and lack of hygiene of the Hemshinli (a result of work with large numbers of animals).

Intermarriage between the two groups has been limited. Traditionally, it has been asserted that Hemshinli brides were taken by Lazi men, but no Lazi women married Hemshinli men. However, statistics from the 1940s and 1950s, and the late 1980s and early 1990s, belie this pattern.

Rüdiger Benninghaus examines the methods and consequences of the manipulation of etnic origins by both western Hemshinli and non-Hemshinli, especially Turks. Attempts to prove the Hemshinli to have Turkish origins fit in with broader historiographical and linguistic approaches in Turkey, which in the 1930s went to the extreme of proclaiming that all languages derived from Turkish, and all civilizations were either Turkish in origin or influenced by the Turks historically.

Simonian’s volume contains a wealth of information on the Hemshin, but may be a little difficult for general readers who are not familiar with Armenian and Turkish history. Part of the problem is due to the complicated nature of the topic, and part due to the disparate approaches of chapters common to many multi-author works. There is some overlap between chapters which perhaps could have been avoided. A general map of the region would have been useful for readers in the early part of the volume. It may be hard to keep track of the different towns that are in the original Hemshin territory, versus those to which the Hemshin later spread.

Most of the captions of the photographs of manuscripts and bindings pertaining to Christina Maranci’s chapter have been matched to the wrong image, forcing readers to guess at the correct ascriptions. An errata insert would alleviate this problem. Some of the black-and-white illustrations in other sections of the book appear a bit faint.

Overall, this is an excellent resource book, and it is obvious that Simonian and the authors have put in much effort to use inaccessible primary sources in a variety of languages. Hopefully, Simonian’s second volume will soon appear, and the two volumes in turn will lead to new monographic studies.

 

6 Comments (Open | Close)

To "The Hemshin: A Community of Armenians Who Became Muslims"

#1 Comment By Book On December 29, 2010 @ 4:55 pm

What is a second volume of the book good for if it is again only written in english and Hemshins in Turkey can’t read their own history themselves & another problem is: How many people can afford this expensive book?

#2 Comment By Tigran On December 29, 2010 @ 7:55 pm

Very informative, thank you! I myself am Hamshentsi from Abkhazia. I never was interested in my family history before, as we always said we are just Armenian. But recently I am finding out more about my Hamshen Armenian origins. We are Christian and as far as I knew all Hamshentsi were Christians, but apparently that is not the case. Very interesting to read, thanks!

#3 Comment By Armo On December 30, 2010 @ 7:10 am

They are not armenan. they are turkatsats people who sold out years ago. Shame on them

#4 Comment By steve a On December 30, 2010 @ 8:41 am

I think if Armenian wants to go with muslim religion, I’m fine with that as long as they did it on their on without turks forcing them. Armenian is Armenian no matter what religion they are, we have to respect that, also if we have Russians or Americans becoming Armenian by marriage or adoption we have to respect that too, they are full Armenians too, all this gossip has to stop about this is Hayastansi, this one is Lebanon, the other is polsa hay, If we don’t respect us no one will.

#5 Comment By Panos On December 30, 2010 @ 10:31 am

Hemshin are not Armenians. The last thing we need is to let 150,000 Hemshin cloud our Christian roots and good name. Let them be gone. Everyone associates Armenians with being Christian – why would we want to have people say “Oh, some Armenians are also Muslim.” This would be an outrage and affront to our culture, heritage, Armenian Apostolic Church, and what Vartan Zoravor fought the Persians for. Stop this nonsense about the Hemshin.

#6 Comment By Yalçın Koçmar On December 30, 2010 @ 10:40 am

As stated in the article the hemshins in Turkey believe that they are Turks and their origin comes from central Asia. If they sey so, it is so. Thus, we should count them as Turks and Muslims.

 

Article printed from Asbarez Armenian News: http://asbarez.com

URL to article: http://asbarez.com/90870/the-hemshin-a-community-of-armenians-who-became-muslims/

Click here to print.

Copyright © 2010 Asbarez Armenian News. All rights reserved.

Edited December 31, 2010 by Arpa

[MosJan]

 

HAMSHEN ARMENIANS TO FORM NEW PARTY IN TURKEY

http://www.armtown.com/img/photo/yer_en_20110519_7226.jpgHistorical communities of Islamized Armenians, who live on the Black Sea coast in northeastern Turkey, are getting ready to found a new political party, Hurriyet Daily News reported on Monday. The party's founder, Ismet Shahin, is a former deputy candidate from Istanbul's second region who ran on the ranks of the pro-Kurdish Peace and Democracy Party, or BDP, until he was left out of the candidate list. The new party's name will be publicly announced following the general elections on June 12. Shahin also served in BDP's ranks in previous elections. "We will become a party that produces global solutions for societal problems and protects the general interests of all oppressed people. Our party will remain completely outside the left-right paradigm," Shahin, who is a prominent member of the Hemşin community, told Hürriyet Daily News. The Hemshen were originally Armenians who fled to the Pontus region along the eastern Black Sea as Arab troops occupied their homeland in 790. In 1480 the Ottomans conquered the area and in 1600 instituted the "devshirme," in which suitable young boys were taken from Christian families to be educated. The Christians in the region often converted to Islam to get rid of the "devshirme" and other taxes that were applied to them. A total of seven Turkish-Armenians ran for seats in the parliament with the AKP, the CHP and the BDP, but all of them were left off the candidate list. "It would have been naive to expect positive results. The AKP still uses the Armenian identity as a form of curse in tete a tete debates," said Shahin, who accused the ruling AKP and the main opposition CHP of nationalism, and then added that the Armenian community of Istanbul is still an inconsequential factor in Turkey's political and social structure. "The presence of even a single Armenian deputy in parliament would remind Turkey of its history; it would force Turkey to face up to its own history. Turkey does not have the courage to face up to its history," said Shahin. "The BDP presents the Kurds and Turks as brothers in arms that fought against common enemies to protect the Republic, with the aim of gaining recognition from the state. The BDP is getting corrupt. Instead of aligning itself with other oppressed peoples, the BDP chose to go for an exclusively Kurdish constituency. In the past they had announced their support for me because I was from within the party and because I am a Hamshenite," said Shahin, adding that he found it meaningless for other people to lay so much stress on his Hamshenite identity. "In recent years, more and more people have begun claiming they are discovering their Armenian identity, and I do not find this sincere. Hamshenites have always identified themselves as Hamshenites. If you ask whether they are Turks, you would elicit a negative response. If you ask whether they are Armenians, again you would elicit a negative response. They would only tell you they are Hamshenites," said Shahin.

[MosJan]

http://bnaban.am/index.php?option=com_content&view=article&id=1573%3Ahamshenahayer-turkey-arevmtyan-hayastan-armenia&catid=58%3Ahaygit&Itemid=94&lang=hy

 

 

ԻՍԼԱՄԱՑՎԱԾ ՀԱՅԵՐ. ՇԱՀԱՐԿՈՒՄՆԵՐ ԵՎ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

 

 

 

«Մենք ազգի թշնամի ենք համարում այն կարճամիտ ազգասերներին, որ լուսավորչական եկեղեցուց դուրս հայ չեն ճանաչում»

 

 

 

 

Բռնի կրոնափոխված հայության խնդրի ուսումնասիրության աշխուժացմանը զուգահեռ՝ մեր գիտական դիսկուրսում ծառացել է նաև հետևյալ հարցը. հային բնորոշելու համար գերակայությունը պետք է տալ էթնի՞կ, թե՞ կրոնական պատկանելությանը: Մեզանում, շատ հաճախ, արմատացած է այն մտածելակերպը, թե հայ կարող է համարվել միայն քրիստոնյան, և ըստ այդմ՝ այլակրոն կամ կրոնափոխ հայ հասկացությունը բացառվում է, ու սրա համար, իհարկե, բերվում են բազմաթիվ հիմնավորումներ1 : Փաստենք, որ սա բարդ հարց է և գտնվում է տարբեր գիտաճյուղերի հատման տիրույթում, սակայն, մեր կարծիքով, խնդրին պետք է մոտենալ ոչ թե ցանկալին կամ իդեալականը տեսնելու, այլ այսօրվա կոնկրետ իրականության դիրքերից, իսկ իրողությունն այն է, որ կա հայերի կամ ծագումով հայերի մի շերտ, որն արտաքնապես կամ իրականում դավանում է իսլամ: Իսլամացված հայերի և նրանց սերունդների գոյությունը փաստ է, և առնվազն անարդար կլինի անտեսել տարատեսակ դժվարությունների մեջ իրենց հայկական ծագման հիշողությունը պահպանած մարդկանց: Այս հարցում հավասարապես քննադատելի են չարդարացված ժխտողական և անտեղի լավատեսական գնահատականները:

 

 

Մասնավորապես, ներհայաստանյան դիսկուրսում ամենաշատը քննարկվում է տերմինի հարցը, այն է` արդյոք ճի՞շտ է «մուսուլման հայ» հասկացությունը: Խոսելով և անվանելով նրանց իսլամացված հայեր` մենք նախևառաջ նկատի ենք ունենում նրանց ներկայիս պաշտոնական դրությունը, կարգավիճակը Թուրքիայում: Նշենք, որ այդ զանգվածը միատարր չէ, կան բազմաթիվ ենթաշերտեր, որոնց համախմբին պայմանականորեն անվանում ենք իսլամացված հայեր: Միևնույն ժամանակ, իսլամացված հայ ասելը միգուցե նաև կարելի է համարել ճկուն մարտավարություն, որը «մասնագետները» չեն ցանկանում տեսնել, սակայն հանրության մեծ մասն ավելի լայնախոհ է մոտենում այս հարցին: Իրականությունից կտրվելու լավագույն ապացույցն է ընդդիմախոսների այն կարծիքը, թե ուծացած հայերի վերինտեգրումը հայությանը կարող է վտանգներ առաջ բերել, բայց չէ՞ որ վերինտեգրումը ենթադրում է որոշակի հանգամանքներ, օրինակ` հայոց լեզվի տիրապետում, կրոնադարձություն (քրիստոնեության վերընդունում) և այլն: Այսինքն` այս քայլով նրանք հակասում են իրենք իրենց և անհուսորեն փակում «բաց թողած դուռը»:

 

 

Ընդհանրապես գիտության տարրական սկզբունքներից է կատեգորիկ գնահատականներից խուսափելը և այլ կարծիքի տեղ տալը: Սակայն այսօր մեր ընդդիմախոսները քննարկման մեթոդ են ընտրել այլ տեսակետներ բացառելը, ժխտելը, և երբեմն դա արվում է անգամ էթիկայի սահմանները խախտելով:

 

 

Մեր կարծիքով, կրոնափոխ հայերի հարցին այդպիսի բուռն արձագանք տալը պարունակում է ակնհայտ միտում, քանի որ թեման դուրս հանվեց գիտական քննարկման շրջանակներից և դարձվեց նոր անջրպետների կամ եղածների խորացման պատճառ: Ամենակարևորն այն է, որ իսլամացված հայերի թեմայի վերաբերյալ բերվող հակափաստարկները որևէ քննադատության չեն ենթարկվում և չափից ավելի են հնացած: Հիմնական փաստարկն այն է, որ հայը պետք է լինի միայն առաքելական քրիստոնյա, իսկ ով այդպիսին չէ, ուրեմն հայ չէ կամ հայ է որոշ վերապահումներով: Հարկ ենք համարում շեշտել, որ թեև Հայ Առաքելական եկեղեցին մեր ազգի, ինքնության, պատմության մեջ կարևորագույն և առանձնահատուկ դեր ունի, սակայն էթնիկ և կրոնական պատկանելությունները, այնուամենայնիվ, տարբեր են, և մենք հայ էինք նաև մինչև 301 թվականը: Հայտնի գրող Րաֆֆին, որը պատկանում է այս հարցում ավելի լայնախոհ մտածող մտավորականների թվին, բազմաթիվ անդրադարձներ ունի խնդրին, որոնք սպառիչ պատասխաններ են տալիս տարատեսակ հարցերի: Օրինակ, խոսելով կրոնական և դավանանքային միասնության մասին` նա նշում է. «Մենք այն կարծիքի ենք, թե դավանությունների բազմատեսակությունը չի ոչնչացնում ազգային միությունը, միությունը պետք է որոնել այդ մասերի ներդաշնակության մեջ, որի հիմնական մոթիվը պետք է լինի ազգայնությունն իր բարձր նշանակությամբ» [1, էջ 292]:

 

 

Սակայն Րաֆֆին, նաև իրատես լինելով, առաջարկում է գործել արդեն ստեղծված իրավիճակից բխող մարտավարությամբ, այլ ոչ թե ցանկալին տեսնելու երևակայությամբ: «Շատ ցավալի է տեսնել Թուրքիայում կրոնի պատճառով հայերի մի մասն անջատված ազգային ամբողջությունից: Բայց քանի որ դա արդեն պատմական կատարված իրողություն է, ուրեմն պետք է միավորելու հնարներ որոնել և ոչ թե բաժանող վիհն ավելի և ավելի լայնացնել: Կրկին թթված ազգասիրությամբ քարոզել այն մաշված թեման, թե մենք մի կրոնական ժողովուրդ ենք, թե մեր ազգությունը ճանաչվում է մեր եկեղեցիով, թե ով որ լուսավորչական չէ, հայ ևս համարվել չի կարող և այլն, այդ տեսակ քարոզներ գուցե մի ժամանակ հարկավոր լինեին, իսկ այժմ շատ և շատ հնացել են (ընդգծումը մերն է-Ռ.Մ.)» [1, էջ 296]: «Մենք ազգի թշնամի ենք համարում այն կարճամիտ ազգասերներին, որ լուսավորչական եկեղեցուց դուրս հայ չեն ճանաչում» [2, էջ 329]:

 

 

Պետք է գիտակցել, որ, իրոք, միասնության հիմք կարող է հանդիսանալ ոչ թե կրոնական, այլ ազգային պատկանելությունը, համենայնդեպս այս կարծիքը բավական տարածում ունի և պետք չէ շարժվել այն ժխտելու ուղիով: Այս մասին Րաֆֆին ասում է.«Երկրագնդի վրա թե քաղաքակիրթ և թե վայրենի ազգերի մեջ չկա և երբեք չի եղել մի ազգություն, որ մեկ եկեղեցու պատկաներ» [2, էջ 327]: «Կաթոլիկությունը, բողոքականությունը և մինչև անգամ մահմեդականությունը չեն զրկում հային հայ լինելուց, և ոչ էլ լուսավորչականությունը մեզ իրավունք է տալիս հայ կոչվել» [2, էջ 332]:

 

 

Հայտնի գրող Լևոն Շանթը ևս անդրադառնալով այս խնդրին՝ նշում է, որ կրոնը, կարևոր լինելով հանդերձ, չի կարող լինել այն կապը, «որով ժողովուրդ մը կ’ուրոյնանայ ու կ’անջատուի միւսներէն», քանի որ պատահում է այնպես, որ միևնույն ազգի տարբեր հատվածներ պատկանում են տարբեր եկեղեցիների [3, էջ 13]: Շարունակելով միտքը՝ Շանթը սահմանում է հետևյալ պարզ բանաձևը. «Լեզու, կրօն, հայրենիք կամ պետութիւն` ամէն մէկը առանձին առած` անկարող է ժողովուրդ մը միւս ժողովուրդներէն զատել ամէն պայմաններու մէջ, ամէն դէպքի համար, թէեւ ատոնցմէ ամէն մէկը առաջնակարգ կարեւորութիւն ունեցող յատկութիւն է` ժողովուրդ մը ժողովուրդներէն տարբերող» [3, էջ 17]: Համադրելով և ամփոփելով այս խնդրի շուրջ մտորումները՝ Շանթը գալիս է հետևյալ եզրահանգման. «Ժողովուրդ մը ուրիշ ժողովուրդներէն զատողն ու առանձնացնողը իր ազգութիւնն է եւ ժողովուրդի մը մասերն ու անհատները իրարու կապողը` իր ազգային գործերը» [3, էջ 18]:

 

 

Մենք պետք է կարողանանք համատեղել առաքելական եկեղեցու լավ հետևորդ լինելու և ազգային հարցերում լայն մտածելու կարողությունները: Ուսումնասիրելով կրոնափոխ հայերին՝ հնարավոր չէ վնասել Հայ Առաքելական եկեղեցուն, քանի որ չի քարոզվում հակաեկեղեցական կամ հակաքրիստոնեական գաղափարներ, այլ, ընդհակառակը, ցույց է տրվում, թե բռնությամբ հեռացվելով քրիստոնեությունից՝ հայերի տարբեր խմբեր ինչպես են մաքառում այն թեկուզև գաղտնի պահպանելու համար, ինչպիսի պայմաններում են պահպանել հիշողությունը և այլն: Բազմաթիվ են փաստերը, որոնք վկայում են, թե ինչպես Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևոր սպասավորները, պատրիարքները զբաղվել են բռնի իսլամացված հայերի խնդրով, փորձել հետ բերել ուծացած հայերին: Այսինքն` պետք է կարողանանք միջնադարյան կաղապարները թոթափելով` նայել պատմությանը, քանի որ, ինչպես կարծում է Րաֆֆին. «Նեղ, միակողմանի հայացքը պատմության վրա միշտ մոլորեցնում է մարդուն» [4, էջ 313]:

 

 

Մեր կարծիքով՝ խնդիրը պետք է դուրս բերել քաղաքական քննարկումների ոլորտից և որդեգրել երկու մոտեցում` հեռահար և կարճաժամկետ: Ըստ այդմ՝ մեր հեռահար նպատակն է հայության այդ հատվածի վերինտեգրումը, հայադարձումը, որտեղ կարևոր տեղ է զբաղեցնում առաքելական քրիստոնեությունը, իսկ ներկայումս նրանց հետ շփման համար պետք է ընտրել ավելի ճկուն մարտավարություն և նրանց ընդունել այնպես, ինչպես կան: Բացի այդ` իսլամի ընդունումը շատերի համար եղել է ժամանակավոր, և նպատակ է դրվել առաջին իսկ առիթի դեպքում վերադառնալ քրիստոնեությանը, ուղղակի ոմանց հանգամանքները թույլ են տվել, ոմանց` ոչ: Օրինակ` հայտնի գրող Երվանդ Օտյանը ևս, վերապրելով աքսորի տառապանքները և մի կերպ հասնելով արաբական վիլայեթներ, մասնավորապես՝ Համայ, ստիպված է լինում տեղի տալ և արտաքուստ ընդունել իսլամ: Նա փոխում է նույնիսկ անունը՝ դառնալով Ազիզ Նուրի [5, էջ 232], սակայն ինչպես հենց ինքն է խոստովանում. «Ոչ ոք մեզ լրջօրէն իսլամ կը նկատէր» [5, էջ 234]:

 

 

Շատ է խոսվում վտանգների մասին, օրինակ, որ իսլամացված հայերը կգան և Հայաստանում մզկիթներ կբացեն: Նախ` սահմանենք, որ մենք չենք ցանկանում այդ մարդկանց տեղափոխել Հայաստան, քանի որ նրանք մեծ մասամբ ապրում են իրենց պատմական հայրենիքում, և հենց իրենք էլ չեն ցանկանում լքել այն: Մեր զրույցների ժամանակ, երբ մենք ասում էինք, թե հավատարիմ չեն մնացել կրոնին, նրանք որպես հակափաստարկ նշում էին, թե մնացել են ամուր կառչած հողին: Այսինքն` մենք կարիք ունենք միմյանց հետ շփվելու, քանի որ մեր բոլորի էությունն ինչ-որ տեղ աղճատվել է՝ մի դեպքում հայրենիքի կորստի, մյուս դեպքում՝ կրոնի պատճառով: Ուսումնասիրելով կրոնափոխ հայերին` մենք նաև խնդիր ենք դնում վերականգնել մեր աղճատված ինքնությունը, չէ՞ որ նրանք մնացել են Հայրենիքի այն հատվածում, որը մեզ համար կորուսյալ է, նրանք են ծածուկ այցելել և այցելում մեր անարգված սրբավայրեր: Ազգային գաղափարախոսության վերաբերյալ իր գրքում Մուշեղ Լալայանը նշում է շատ հետաքրքիր մի միտք. «Կորսված հայրենիք տենչալով` մենք ոչ թե բաղձում ենք տնտեսական կամ այլ կարգի շահավետություն, այլ` նախ և առաջ աղճատված էության ամբողջացում» [6, էջ 20]։ Մեր բնօրրանի 1/10 մասում սեղմված ապրելը, ըստ Լալայանի իրավացի դիտարկման, աղճատում է մեր էության ամբողջականությունը։ Եվ իրոք, մեզանում հայրենիքի մի մասի կորստի տրավմատիկ հիշողությունը փոխանցվում է սերնդեսերունդ, երբեմն նաև ուռճացվում ու բացարձակացվում է, նույնիսկ հասնում առասպելացման։ Այս ամենը վկայում է, որ դրանք սոսկ տարածքներ չեն, այլ մեր էության բաղադրիչները, որոնց կորուստը շարունակ հետապնդելու է մեզ։ Այս երկուստեք աղճատվածության գիտակցումը կա նաև կրոնափոխ հայերի շրջանում: Մասնավորապես, երբ Երևանում շրջում էինք Թուրքիայի իսլամադավան համշենահայերից մեկի հետ, որը փողոցում պատահական անցորդ կնոջ հետ խոսքի բռնվելով՝ նշեց, որ ինքը Թուրքիայից է, այդ կինն ասաց. «Ափսո՜ս, մեր հողերը մնացին այնտեղ», ինչին հետևեց համշենցու պատասխանը. «Ոչի՛նչ, մայրիկ, մի՛ անհանգստացիր, մենք դեռ այնտեղ ենք, շուռ տված ենք, բայց դեռ կանք»:

 

 

Ընդդիմախոսների կողմից մեղադրանքներ են հնչում, թե առանձին դեպքերի հիման վրա ընդհանրացումներ են արվում, իսկ իրենք էլ բերում են հակառակն ապացուցող ընդամենը մեկ-երկու հնացած դեպքեր: Արևմտյան Հայաստանում իրականացվող դաշտային-հետազոտական աշխատանքները ևս ընդդիմախոսների համար վերածվում են ծաղրի, որն արդեն ցանկացած տրամաբանությունից դուրս է: Այս խնդիրը նաև գիտաճյուղերի տարբեր ձևով մեկնաբանելու հետ է կապված. այն, ինչը հետաքրքիր է ազգագրությանը կամ թուրքագիտությանը, կարող է անհետաքրքիր լինել քաղաքագիտության համար:

 

 

Հետաքրքիր է իմանալ նաև ազգագրագետների կարծիքը հային բնորոշելու առաջարկված սկզբունքների վերաբերյալ [7, էջ 16]։ Օրինակ` ազգագրագետ, պատմական գիտությունների դոկտոր Հարություն Մարությանը, անդրադառնալով խնդրին, նկատել է. «Երբ խոսքը վերաբերում է մարդկանց աշխարհին ու հատկապես նրանց ինքնությանը (այսինքն` յուրաքանչյուր անհատի համար խիստ անձնական բնույթ կրող) խնդիրներին, հումանիտար գիտությունն առաջարկում է ղեկավարվել գերազանցապես ընդհանրական, առաձգական, ճկուն ձևակերպումներով, այլ ոչ թե ճշգրիտ գիտություններին բնորոշ կանոններով, սահմանումներով, բանաձևերով: Այնպես որ, մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի կամ կենսաբանության օրենքները մարդկային հասարակության վրա տեղափոխել և այնպիսի հարցադրում դնելը, ինչպես, ասենք, «Հայը նա է, ով...» համապատասխանում է հետևյալ վեց կետերին, ճիշտ չէ ոչ միայն հայերի պարագայում, այլև սխալ է գիտական մեթոդաբանության տեսանկյունից ընդհանրապես» [8, էջ 110]:

 

 

Կրոնափոխ հայերի խնդիրն ուսումնասիրելով` մենք նաև խնդիր ունենք ճշգրտել հայության ամբողջական ռեսուրսները: Արևելագետ Դավիթ Հովհաննիսյանը, խոսելով Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս բնակվող հայերի նկատմամբ քաղաքականության վերաբերյալ, առաջնային է համարում նախևառաջ հաշվառում անել և պարզել աշխարհասփյուռ հայության տարատեսակ ռեսուրսները, խնդիրները, բաշխվածությունը և այլն [9, էջ 65]: Իսկ ըստ արևելագետ, պատմաբան Արա Պապյանի. «Առանց գերագնահատելու օտարախոս և այլադավան հայերի դերն ու նշանակությունը, անհրաժեշտ եմ համարում ընդգծել նրանց կարևորությունը հայոց պետականության շահերի առաջմղման և, նպաստավոր պայմանների առկայության դեպքում, որոշակի ծրագրերում նրանց հնարավոր ընդգրկման հարցում: Ցանկացած պետություն, անկախ հզորության չափից, կարիք ունի այլ պետություններում իր նկատմամբ բարեկամաբար տրամադրված կազմակերպված խմբերի առկայության: ՍՍՀՄ-ը դա անում էր կոմունիստական կուսակցություններ ստեղծելով, ամերիկացիք անում են զանգվածային մշակույթի տարածումով, մենք կարող ենք անել սփռված հայության միջոցով և հայության վերազարթոնքով» [10, էջ 37]:

 

 

Իսլամացված հայերի խնդրի տարբեր կողմերի վերաբերյալ տրվում են կատեգորիկ գնահատականներ, ընդ որում՝ այն մասնագետների կողմից, որոնք երբևէ չեն եղել Թուրքիայում, չեն ճանաչում երկիրը և այնտեղ տեղի ունեցող զարգացումները, ձևավորված մտածելակերպը և այլն: Սակայն դա չի խանգարում նրանց տալ «նեղ մասնագիտական» գնահատականներ: Այն տեսակետները, թե իսլամացված հայերը և նրանց սերունդները չեն ցանկանում պահել լեզուն, մշակույթը, էթնիկ նկարագիրը, կարելի է ասել, մեղմ ասած՝ չեն համապատասխանում իրականությանը։ Ներքին ամուսնությունների, արմատների որոնման և այլ գործընթացներ հերքում են այդ տեսակետները՝ գոնե մասնակի: Հարցադրումները կատեգորիկ լինելով՝ հաճախ դրանց հեղինակներին դնում են անհարմար վիճակի մեջ: Մասնավորապես, ասվում է. հնարավո՞ր է բերել մեկ օրինակ, երբ իսլամացված հայը մասնակցել է հայ ազատագրական պայքարին, և անմիջապես հետևում է առարկություն չընդունող պատասխանը. «Այդպիսի օրինակներ դուք չեք գտնի» [11]: Կամ էլ մեկ այլ օրինակ. «Ոչ մի դեպք չգիտենք, երբ մահմեդական հայը օրհասական պահին ազգային ինքնագիտակցության է եկել»2: Բացարձակ ցանկություն չունենալով մտնել անիմաստ բանավեճի մեջ` ուղղակի բավարարվենք նշելով ընդամենը մեկ-երկու օրինակ, երբ իսլամացված հայը գործուն մասնակցություն է ունեցել հայ ազատագրական պայքարին կամ հայությանը վերաբերող այլ հարցերին: Մասնավորապես, ծնունդով Տարոնի Բուլանըխ գյուղից ուսուցիչ Ավետիսը եղել է 19-րդ դարի վերջերին հայ հեղափոխական պայքարի անդամներից, որի պատճառով էլ ձերբակալվել է և ենթարկվել անասելի կտտանքների: Չդիմանալով այս ամենին` Ավետիսը կրոնափոխ է եղել՝ ընդունելով իսլամ, ավելին` դարձել է ոստիկան և այդ ոլորտում զբաղեցրել բարձր պաշտոն՝ «բաշ կոմիսեր Մեհմեդ էֆենդի», այսինքն` գլխավոր կոմիսար: Ոստիկան Մեհմեդ էֆենդին դառնում է հայերի խիստ հակառակորդը և իր բոլոր լծակներով պայքարում նրանց դեմ, սակայն դա ընդամենն արտաքին աշխարհի համար: Նրա թաքուն կյանքի կարևոր դրվագներն է ներկայացնում Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, որը հեղափոխական պայքարի տարբեր փուլերում համագործակցել է բաշ կոմիսեր Մեհմեդի հետ։ Նա նրանց դաշնակիցն է եղել և օգնել խուսափել տարատեսակ վտանգներից: Խոսելով ուրացած Ավետիսի, մոլեռանդ մուսուլմանի և հակահայի կերպարի մասին` Ռուբենը գրում է. «Ան մահմետական էր, բայց մնացած էր քրիստոնեայ. կին ու որդիներն էլ նոյնպէս, ներքուստ մոլեռանդ քրիստոնեաներ էին» [12, էջ 83]: Մեհմեդ էֆենդիի մասին «Հայրենիք» ամսագրում հոդվածով է հանդես եկել Ա.Աստվածատրյանը, որը նշում է, որ Մեհմեդ էֆենդին ապրում էր մեծ ողբերգություն, քանի որ շարունակում էր շրջապատի համար լինել մոլեռանդ մուսուլման, իսկ գիշերներն աղոթում տան մի անկյունում սարքած գաղտնի եկեղեցում. «Այդ դժբախտ ընտանիքի իսկական կեանքը գիշերն էր» [12, էջ 83]: Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, խոսելով Մեհմեդ էֆենդիի հայանպաստ գործունեության և արտաքուստ հակահայ մուսուլմանի կերպարի հակասությունների մասին, գրում է. «Այս կեղծիքը, սակայն ազնիւ էր, հարկադրանքի տակ եղած ծպտում էր: Մեհմեդ էֆենդիի ոտիկանական շորերուն ներքեւ կ’ապրէր նոյն հին ազատասէր, հայրենասէր, յեղափոխական հայը» [12, էջ 83]: Իր գործունեության պատճառով Մեհմեդ էֆենդին երբեմն կասկածի տակ է ընկնում, սակայն շարունակում է նվիրումով ծառայել հայությանը՝ ընտրելով պայքարի այդպիսի մարտավարություն: Ավելի ուշ Մեհմեդ էֆենդին տեղափոխվում է Ստամբուլ, և ամենահետաքրքիրն այն է, որ Զավեն պատրիարքի միջոցով մկրտում է իր զավակներին, այսինքն` վերադարձնում է քրիստոնեության, իսկ ինքը մնում է իսլամ մինչև կյանքի վերջ [12, էջ 67]:

 

 

Գրիգորիս ծայրագույն վարդապետ Պալաքյանի գրքում ևս հանդիպում ենք իսլամացված հայերի հետ կապված որոշ փաստերի։ Ուշագրավ է, որ հայ հոգևորականը ներկայացնում է, թե ինչպես էին արտաքուստ կրոնափոխված հայերը ջանում օգնել աքսորյալ հայերին: Պալաքյանի հայտնի «Հայ գողգոթան» գրքի այն գլուխը, որը վերնագրված է «Իսլամացած կեսարացի հայ կիներու անձնվիրությունը», նկարագրում է, թե ինչպես բռնի կրոնափոխ հայ կանայք անհրաժեշտ սննդամթերք էին հասցնում աքսորյալների քարավաններին` այդպիսով վտանգելով նաև իրենց կյանքը [13, էջ 252, 254]: Ավելորդ չէ նկատել, որ հայ հոգևորականը չի խուսափում կիրառել իսլամացած հայ տերմինը և մահվան սպառնալիքի տակ իրենց կրոնը փոխած մարդկանց նկատմամբ չի ցուցադրում որևէ բացասական վերաբերմունք, այլ ընդհակառակը, խոր երախտագիտություն: Նա հավելում է, որ երբ աքսորականներին արդեն դուրս են հանել, «Շրջակա տուներու պատուհաններու մէջ իսլամացած հայ կիներ պատուհաններու ետեւ թաքնված կու լային…» [13, էջ 259-260]:

 

 

Ցեղասպանության ժամանակ արձանագրվել են նաև դեպքեր, երբ մուսուլման համշենցիները փրկել են իրենց քրիստոնյա եղբայրներին [14, էջ 61-62]: Հովակիմ Հովակիմյանն իր «Պատմութիւն հայկական Պոնտոսի» աշխատության մեջ գրում է. «Մեծ Եղեռնի շրջանին լեռները ապաստանած Հայերուն առաւելապէս օգտակար եղան մահմետական Հայերը» [15, էջ 70]:

 

 

Բռնի կրոնափոխ հայերի մասին Հայաստանում հնչող կատեգորիկ, ժխտողական հայտարարությունները մեծապես վնասում են իսլամացված հայերի վերազարթոնքին, և արդեն առաջին «արդյունքները» կան: Մասնավորապես, Կրասնոդարի «Համշեն» կենտրոնի տնօրեն Տիգրան Թավադյանը, խոսելով Միջին Ասիայից Կրասնոդար գաղթած իսլամացված համշենահայերի և նրանց շրջանում վերազարթոնքի մասին, փոխանցում է. «Իսլամացված հայ չի լինում, ու նման խոսքերով մենք կարող ենք խանգարել այն ահագին աշխատանքին, որ պետք է տարվի իսլամացված հայերի հետ»3:

 

 

Ամփոփելով` ցանկանում ենք մեջբերում անել Հայ Ավետարանական եկեղեցու պաշտոնաթերթ «Բանբերում» տպագրված մի հոդվածից, որտեղ, չնայած կրոնական երանգների գերակայությանը, խոսվում է ուծացած հայության նկատմամբ նաև մեր պարտավորությունների մասին, քանի որ հայության այսօրինակ բաժանման և բռնի հեռացման մեջ մեղավոր չեն հենց իրենք՝ կրոնափոխները: Հոդվածագիր Պագգալյանը դեռևս 1969թ. գործելու կոչնակ է հնչեցնում՝ ասելով. «Այսօր սակայն որ առիթ եւ կարելիութիւն ունինք անոնց օգնութեան հասնելու, եթէ այս վերջին ոսկեղէն պատեհութիւնն ալ փախցնենք, անշուշտ օր մը Աստուած պիտի հարցնէ մեզի- քեզի եւ ինծի. «Ո՞ւր է քու եղբայրդ…» [16, էջ 179]:

 

¹Մերօրյա հայաստանյան դիսկուրսում իսլամացված հայերի խնդրի բուռն քննադատությամբ են հանդես եկել մի քանի անձինք, որոնց կարծիքներին ավելի ամբողջական ծանոթանալու համար մասնավորապես տե՛ս «Չկան մահմեդական հայեր, ինչպեսև չկան քրիստոնյա թուրքեր», հարցազրույց Արմեն Այվազյանի հետ, Հայոց աշխարհ, 20.12.2008, 23.12. 2008, 24.12.2008; Այվազյան Ա., Հայկական ինքնության գրավականները կամ ո՞վ է հայը, Լոս Անջելես, 2008: Եթե իսլամ ընդունած հայերը ազգային ինքնագիտակցության գային, Ադրբեջանը ներսից կքանդվեր, հարցազրույց Վարդան Դևրիկյանի հետ, http://armar.am/2009/11/04/, Թամարա Վարդանյան, «Մահմեդական հայ չկա, չի լինում», http://www.7or.am/hy/newsz/2009-06-20/3693/

²«Եթե իսլամ ընդունած հայերն ազգային ինքնագիտակցության գային, Ադրբեջանը ներսից կքանդվեր», հարցազրույց Վարդան Դևրիկյանի հետ, http://armar.am/2009/11/04/

 

³ http://www.7or.am/hy/news/2009-06-25/3886/

 

 

[MosJan]

Աղբյուրներ և գրականություն

1. Րաֆֆի, Ի՞նչ կապ կա մեր և Տաճկաստանի հայերի մեջ, Երկերի ժողովածու, Երևան, 1991, հ. 11:
2. Րաֆֆի, Մինչև ե՞րբ, Երկերի ժողովածու, Երևան, 1991, հ. 11:
3. Շանթ Լ., Ազգութիւնը հիմք մարդկային ընկերութեան, Երևան, 2008:
4. Րաֆֆի, Ինչո՞վ ենք մխիթարվում, Երկերի ժողովածու, Երևան, 1991, հ. 11:
5. Օտեան Ե., Անիծեալ տարիներ 1914-1919 (անձնական յիշատակներ), Երեւան, 2004:
6. Լալայան Մ., Ազգային գաղափարախոսության խնդիրների շուրջ (երկրորդ լրացված և բարեփոխված հրատարակություն), Երևան, 2008։
7. Այվազյան Ա., Հայկական ինքնության գրավականները կամ ո՞վ է հայը, Լոս Անջելես, 2008:
8. Մարության Հ., Տրավմատիկ հիշողությունն իբրև հայկական ինքնության պահպանման կարևորագույն գործոն Թուրքիայում, Տեղեկագիր «Նորավանք» հիմնադրամի, Երևան, 2008, թիվ 22:
9. Հովհաննիսյան Դ., Առաջարկություններ Հայաստանից դուրս բնակվող հայության նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքականության վերաբերյալ, Պրոֆ. Ջոն Կիրակոսյանի 70-ամյակին նվիրված գիտաժողովի զեկուցումների թեզիսների ժողովածու, Երևան, 1999:
10. Պապյան Ա., Գեռլայի հայերը, Գլոբուս, Երևան, 2009, թիվ 6:
11. «Չկան մահմեդական հայեր, ինչպեսև չկան քրիստոնյա թուրքեր», հարցազրույց Արմեն Այվազյանի հետ, Հայոց աշխարհ, 20,12,2008:
12. Աստուածատրեան Ա., Բաշ կոմիսէր Մէհմէդ էֆէնդին, Հայրենիք, Բոստոն, 1956, հուլիս:
13. Պալաքյան Գ., Հայ գողգոթան, Երևան, 1991:
14. Վարդանյան Ս., Կրոնափոխ համշենահայերի բարբառը, բանահյուսությունը և երգարվեստը, Երևան, 2009:
15. Յովակիմեան Յ., Պատմութիւն հայկական Պոնտոսի, Պեյրութ, 1967:
16. Պագգալեան Ս., Մեր մնացորդը, Բանբեր հոգեւոր ամսաթերթ, Մարսել, 1969, թիվ 9-10:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ռ.Մելքոնյան` Բանասիրական գիտ. թեկն., դոցենտ,

[MosJan]

 

 

Hamshen Armenians

 

[MosJan]

 

 

Bayar Sahin Gaad Menus. Hamshen.Амшен

 

[MosJan]

ՀԱՏԻԿ-ը պահպանելու է համշենական մշակույթը

 

 

2011/10/18http://akunq.net/am/wp-content/uploads/2011/10/Hikmet-Akcicek-300x193.jpgՀիքմեթ Աքչիչեք. «Եթե համշենցիները պատմականորեն հայ են, ուրեմն մենք էլ ենք հայ, իսկ եթե ոչ, ապա չենք: Ինչ վերաբերում է ՀԱՏԻԿ-ին, ապա այս միությունը հիմնվել է ոչ թե «հայ լինելու գիտակցությամբ», այլ` համշենական մշակույթը պահպանելու նպատակով»:

 

Վարդան Էսթուքյան

 

«Համշենական մշակույթի ուսումնասիրման և պահպանման միությունը» (ՀԱՏԻԿ) պաշտոնապես սկսեց իր գործունեությունը` հոկտեմբերի 9-ին կազմակերպված բացման երեկույթով: Բացման միջոցառմանը, որն իրականացվեց մոտ 400 հոգու մասնակցությամբ, ներկա էին գտնվում նաև մասնակիցներ` Համշենից և Անկարայից: Միության գլխավոր քարտուղար Հիքմեթ Աքչիչեքի և փոխնախագահ Քամիլ Մութիի հետ զրուցեցինք ՀԱՏԻԿ-ի ստեղծման և միության հիմնական նպատակների մասին:

 

Հարց-Ինչպե՞ս է հիմնվել ՀԱՏԻԿ-ը:

 

Քամիլ Մութի-Երկար ժամանակ էր, ինչ այդ հարցը քննարկում էինք մեր ընկերների հետ: Փաստացիորեն սկսեցինք միավորվել անցյալ տարվա ապրիլ ամսին: Հունիսին նաև Ստամբուլից դուրս ապրողների մասնակցությամբ մի ժողով արեցինք և որոշում կայացրեցինք: Այդ ժողովի ժամանակ, որին մասնակցեցին մոտ 50 հոգի, որոշեցինք, որ մի միություն է պետք ստեղծել, որպեսզի վերացման վտանգի տակ գտնվող մեր լեզուն ու մշակույթը չանհետանա, և մի կոմիտե ընտրեցինք: Թեև եղան նաև ընկերներ, ովքեր ասացին, թե «Մի’ հիմնեք» կամ «Ստեղծելու կարիք չկա», այնուամենայնիվ շարունակեցինք մեր աշխատանքները:

 

Հարց-Հանդիպե՞լ եք որևէ բյուրոկրատական դժվարության:

 

Հիքմեթ Աքչիչեք-Ո’չ: Ըստ օրենքների` նմանատիպ միություններ հիմնելը դժվար չէ: Պարտադրողը կանոնադրությունն է. պետք է ստեղծես օրենքներին համապատասխան մի կանոնադրություն: Մեր կողմից մշակված կանոնադրության մեջ էլ օրենքներին հակասող որևէ բան չկա: Միայն անունը դուր չեկավ պաշտոնյաներին. առկա է թուրքերենով անուն կիրառելու անհրաժեշտությունը և այլն: Թեև ՀԱՏԻԿ-ը համշեներեն է, բայց քանի որ համապատասխանում է միության անվանման հապավմանը, այդ խնդիրն էլ հարթվեց: Միության անունը մեր կողմից ՀԱՏԻԿ դրվելու հիմնական նպատակը հապավումը չէր իհարկե:

 

Հարց-Ի՞նչ աշխատանքներ եք կատարելու միությունում: Ո՞րն է ձեր հիմնական նպատակը:

 

Հիքմեթ Աքչիչեք-Առաջին փուլում աշխատելու ենք երաժշտական և պարային խմբակներ հիմնելու ուղղությամբ: Դրանից հետո կազմակերպելու ենք պարկապզուկի, սրինգի և քյամանչայի դասընթացներ: Ունենք նաև ընկերներ, ովքեր առաջարկում են թատերական ներկայացումներ կազմակերպել: Այդ ամենը նախապես ծրագրված չէ: Մեր առաջնային նպատակն է պահպանել համշենական լեզուն ու մշակույթը, որպեսզի քաղաքաբնակ մեր հայրենակիցները չկտրվեն այդ մշակույթից: Դա շատ լուրջ խնդիր է: Ուրբանիզացիային զուգահեռ` լեզուն, հատկապես, մոռացման շատ լուրջ խնդրի առաջ է կանգնած: Խոսքը գնում է մշակույթից կտրվելու մասին: Պետության վարած քաղաքականությունն արդեն իսկ պարարտ հող է ստեղծում դրա համար: Համշեներենով որևէ բան անելն առանձնապես չի խրախուսվում: Դրա համար էլ մեր հայրենակիցները հեռանում են այդ մշակույթից, այդ լեզվից: Մեզ համար շատ ցավալի վիճակ է դա: Մեր հոգսն այդ մշակույթի պահպանումն է:

 

Հարց-«Համշենական» ինքնության հանդեպ մոտեցումները տարբեր են: Դուք ինքներդ ձեզ որպես հա՞յ եք ընդունում:

 

Հիքմեթ Աքչիչեք-Ո’չ, մենք համշենցիներ ենք: Եթե համշենցիները պատմականորեն հայ են, ուրեմն մենք էլ ենք հայ, իսկ եթե ոչ, ապա չենք: Եթե անգամ ոչ ծագման, ապա հայկական մշակույթի հետ պատմական որոշակի շրջանում մեր միջև շատ ակտիվ երկխոսություն է եղել, որ իմ մայրենի լեզուն համշեներենն է: Բայց ՀԱՏԻԿ-ում միություն չենք ստեղծել` “համշենցիների հայ լինելու գիտակցությամբ միավորվելով”: Այս միությունը հիմնել ենք` համշենական մշակույթը պահպանելու համար, այն մտահոգությամբ, որ այդ մշակույթը չանհետանա:

 

Քամիլ Մութի-Ղեկավար խորհրդի կազմում կարող են լինել թե’ այնպիսի ընկերներ, ովքեր կարծում են, որ մենք հայ ենք, և թե’ այնպիսիք, որոնք մտածում են, որ չենք: Մենք աշխատում ենք միավորել տարբեր մոտեցումներ ունեցող անձանց: Եթե “Հայ ենք, թե ոչ”-ի հետևից ընկնենք, այս միությունը կխեղդվի, որովհետև դա կույր բանավեճ է: Սակայն մենք համամիտ ենք, որ այդ խնդիրը պետք է քննարկվի գիտական հարթության վրա: Եթե լինեն զուտ առօրյա բանավեճեր, եթե այդ թեմաները քննարկենք հատկապես այս շրջանում, երբ համայն աշխարհում և Թուրքիայում այսքան տարածված են ցեղապաշտական ու խտրականություն քարոզող շարժումները, ապա գործից չենք կարողանա գլուխ հանել:

 

14.10.2011

 

Ակօս, թիվ 80

 

[MosJan]

http://akunq.net/am/?p=13826

[MosJan]

Վահան Իշխանյան

 

«Ես անհարմար եմ զգում, որ թարգմանչի միջոցով ենք խոսում, մենք կարողանում ենք այդ լեզուն բավականաչափ խոսել, բայց ցավոք սրտի ասիմիլյացիայի ենք ենթարկվել, ճնշումների ենք ենթարկվել, դրա համար էլ իրար բավականաչափ չենք կարողանում հասկանալ»,- ասում է Հոփայի նախկին քաղաքապետ Յըլմազ Թոփալօղլուն:

 

Այդ լեզուն հայերենն է: Աշխարհում բացի հայախոս հայից ոչ ոքի Յըլմազը չէր ասի` անհարմար եմ զգում, որ թարգմանչի միջոցով ենք շփվում:

 

Նույն լեզվով խոսողների իրար հասկանալու անհնարինությունը ընդգծում է ներկայությունս ակնարկիս մեջ` որպես մեկը ով հայ է, հայախոս, Հայաստանից եկել է Թուրքիա նյութեր հավաքելու այն մուսուլմանների մասին, ովքեր հայերեն են խոսում:

 

 

Ուր էլ գնայի` Հոփայի գյուղերը, խանութ ու սրճարան, Չամլըհեմշին` թրքախոս համշենցիների կենտրոնը, մեկ է իմ հայ լինելը անմիջականորեն ազդում էր շփումների վրա`մեկ դրական` ինչպես Հոփայում, երբ ուրախ դիմավորում են` «Հայաստանի՞ց ես, մենք էլ ենք հայ», մեկ բացասական` ինչպես Չամլըհեմշինում, երբ լսում է ծերունին, որ Հայաստանից եմ, դեմքի ժպիտը անհետանում է ու տուն է մտնում:

 

Յըլմազի հետ մենք կարող ենք հասկանալ բառեր, մեկ-մեկ նախադասություններ, բայց ոչ ամբողջական մտքեր: Մեր զրույցը հայերենից հայերեն կամ թուրքերենից հայերեն պետք է թարգմանել: Հայերենի երկու անհասկանալի բարբառներից մեկը վերացել է` զոկերի բարբառը, մյուսը պահպանվում է տասնյակ հազարավոր մարդկանց շուրթերին` Համշենի բարբառը: Բարբառով խոսողներն էլ կոչվում են համշենցիներ:

 

*** «Կասկած չունեմ, որ հայ ենք եղել, բայց 400 տարի առաջ մուսուլման ենք դարձել, ինչո՞ւ որոշեցինք մուսուլման դառնալ, ինչո՞ւ մյուս հայերը չդարձան, չգիտեմ: Իսկ հետո էլ ինչո՞ւ մյուս հայերը մեզ հետ չշփվեցին, ինչո՞ւ: Առաջ ախպար չէինք, հիմա ախպար ենք»,- վարորդ Էրդողան Ենիգյուլը չի զայրանում, ինչ ասում է` ժպիտը դեմքին, հարցերն էլ պատասխան չեն ակնկալում:Հոփայի «Հայդե» բարում Էրդողանը մեկ համշեներեն է խոսում, մեկ թուրքերեն, համշեներենի մեջ մեկ երկու բառ հասկանում եմ, թուրքերենը թարգմանում է Խաչիկ Տերտերյանը: Անահիտ Հայրապետյանին թարգմանիչ պետք չի, լուսանկարի լեզուն միջազգային է:

 

Մենք` ես Խաչիկը, Անահիտը, Երևան-Ստամբուլ ավտոբուսով հատեցինք Վրաստանի և Թուրքիայի սահմանը և իջանք սահմանից 20 կմ վրա Հոփա քաղաքում` հայախոս մուսուլման համշենցիների ամենամեծ բնակավայրում: 12 օր ես փնտրում էի հարցի պատասխանները` ո՞վքեր են համշենցիները(հա՞յ, թո՞ւրք, թե՞ ոչ հայ, ոչ էլ թուրք, առանձին ժողովուրդ` համշենցի): Այդ հարցի պատասխանը փնտրել էի ու չէի գտել մինչև Թուրքիա մեկնելը, և եթե այն մի ճշմարիտ պատասխան ունի, ապա այն չիմացա վերադառնալուց հետո:

 

Պատմական ակնարկ

 

Պատմական Համշենը գտնվում է ժամանակակից Թուրքիայի հյուսիս-արևելքում, Վրաստանի սահմանից 90 կմ-ի վրա: Այժմ Համշեն անվամբ երկու բնակավայրեր կան Ռիզե նահանգում` Հեմշինը և Չամլըհեմշինը, որտեղ բնակվում են թրքախոս համշենցիներ:

 

8-10-րդ դարերի երկու հայ պատմիչների վկայություններն հիմք ընդունելով` գիտնականները եզրակացնում են, որ համշենցիների առաջին բնակավայրերը ստեղծվել են 8-րդ դարում: 8-րդ դարի պատմիչ Ղևոնդը վկայում է, որ արաբական նվաճողների ճնշումներից ազատվելու համար 12 հազար հայ Շապուհ և նրա որդի Համամ Ամատունիների գլխավորությամբ փախչում են Բյուզանդիա, որտեղ կայսր Կոստանդինը նրանց բնակեցնում է «բարվոք ու արգավանդ երկրում»[1]: Դոկտոր Լևոն Խաչիկյանը հիմնվելով Ղևոնդի վրա Համշենի հիմնադրման ստույգ ժամանակ է նշում 789-790թթ.[2]: Իսկ պատմիչ Հովհան Մամիկոնյանը «Տարոնի պատմության» մեջ հայտնում է, որ Համամը իր քաղաքը վերանվանել է Համամաշեն` Համամի քաղաք, բառի մեջ երկու հնչյուն սղվել են և անունը դարձել է Համշեն: Այս պատմության մեջ Համամ իշխանը «դառնում է» վրաց Վաշդեն իշխանի քրոջ որդին. Վաշդենը Համամին բռնել է տալիս, կտրում նրա ձեռքերն ու ոտքերը, ապա պարսկական զորքը առնում, անցնում Ճորոխ գետը և հարձակվում ու ավերում Համամի քաղաքը, որ Տամբուր էր կոչվում, քանի որ Համամը հայտնել էր իշխան Տիրան Մամիկոնյանին Վաշդենի դավադրության մասին. «Համամը սակայն հետո վերաշինեց քաղաքը և իր անունով կոչեց Համամաշեն»[3]: Լևոն Խաչիկյանը գրում է, որ Հովհան Մամիկոնյանի պատմությունը «առասպելանման է» և գրվել է Ամատունիների գաղթից մեկ կամ երկու հարյուր տարի հետո(Հովհան Մամիկոնյանի «Տարոնի պատմությունը» գիտնականները վերագրում են 7-9 դարերին[4]): Ըստ Խաչիկյանի , քանի որ Ամատունիները իշխել են Արագածոտնի և Կոտայքի գավառներում, հետևաբար համշենցիները այդ տարածքներից են գաղթել: Հայրս` լեզվաբան Ռաֆայել Իշխանյանը «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» գրքի լուսանցքի այն հատվածում ուր Խաչիկյանը խոսում է համշենցիների Այրարատյան դաշտավայրից գաղթելու մասին, գրել է.«Համշենի բարբառը ցույց է տալիս, որ համշենահայերը Այրարատից չեն, այլ բնիկ են»: Համշենի բարբառը հայերենի արևմտյան բարբառների խմբին է պատկանում, իսկ Արարատյան դաշտավայրում խոսում են արևելյան բարբառով[5]:

 

700 տարի Համշենը որպես կիսանկախ հայկական իշխանություն պահպանում է իր գոյութունը, և տապալվում 1489թ. թուրքերի գրավումով: Վերջին Համշենի իշխանը Դավիթն է, ով պարտություն կրելով թուրքերից` հեռանում է Համշենից ու պատսպարվում Սպեր գավառում[6]:

 

 

 

 

1700-ական թվերից սկսվում է համշենցիների իսլամացումը և շատերը խուսափելով կրոնափոխությունից` ցրվում են Սև ծովի ափի բնակավայրերով մեկ` Տրապիզոն, Օրդու և այլն: Պահպանված չէ այդ ժամանակի որևէ վկայագրություն, թե ինչ պատճառներով և ինչպես նրանք սկսեցին մուսուլմանություն ընդունել: Բոլոր տեղեկությունները մուսուլմանացման վերաբերյալ 100- 150 տարի հետո են գրված:

 

Համշենցիների քրիստոնյա հատվածը 1860-ական թվերից Տրապիզոնից և մյուս քաղաքներից այս անգամ էլ սկսում է արտագաղթել Ռուսաստանի սևծովյան ափերը (այժմյան Կրասնոդարի երկրամաս և Աբխազիա), իսկ 1915թ ցեղասպանության ժամանակ թուրքական կառավարությունը բնաջնջում է քրիստոնյա համշենցիներին, մի հատվածը կարողանում է կոտորածներից փախչել Ռուսաստան[7]:

 

Հովան Սիմոնյանը նշում է, որ ըստ Օսմանյան դավթարների` Համշենի գավառում մինչև 1620-ական թվերը ճնշող մեծամասնությունը քրիստոնյա էր: Այդ ժամանակներում քրիստոնյաները բավական ծանր հարկեր էին վճարում Կոստանդնուպոլսին: Միայն Համշենի գավառակը 1609-1610թ. հարկ է տվել 7090կգ մեղր և 2660 կգ մեղրամոմ: 1626-1627 թթ հարկերը հիսուն տոկոսով ավելանում են: Սիմոնյանը հավանական է համարում, որ մուսուլմանացման պատճառներից մեկը քրիստոնյաների վրա դրված ծանր հարկերն են եղել: Նա իսլամացման այդ գործընթացը կապում է նաեւ հայ եկեղեցու առաջնորդարանի թուլացման հետ: 1630թ Համշենում գրված մի ձեռագիր հաղորդում է Եղնովիտի Խաչիքար (Խաչեքար/Խաչիկ հոր) վանքում եպիսկոպոսի բացակայության մասին: Այնուհետեւ, մինչեւ 1812 թ Համշենում ընդօրինակված ձեռագիր հայտնի չէ, որը ևս եկեղեցու թուլացման վկայությունն է:

 

Այդուհանդերձ, հակառակ իր թույլ վիճակին, Խաչիքարը գոյատևում է մինչև 1915 թվականը: Պոլսո Հայոց պատրիարքարանի 1913թ ցուցակներում այն գրանցված է որպես եկեղեցի, որի շնորհիվ էլ մինչեւ Մեծ եղեռն մոտակա Եղնովիտ/Էլեվիթ գյուղում հայեր ապրել են: Իսկ այսօր, Չամլըհեմշինի կենտրոնից 35 կմ դեպի լեռներ գտնվող այս գյուղում (ներկայումս՝ Յայլաքյոյ/Yaylaköy) ոչ հայի կհանդիպեք, ոչ էլ Խաչիքարի ավերակներ կգտնեք[8]:

 

 

 

 

 

 

 

1900-ական թվերին սկսել են հրապարակվել համշենցիների մուսուլմանացման վերաբերյալ նյութեր, որոնց անդրադառանում է Լևոն Խաչիկյանը. Ազգագրագետ Սարգիս Հայկունին նկարագրում է Համշենի գավառի մոտ գտնվող Կարա Դերեի (Սև գետ) շրջակայքի հայերի բռնի հավատափոխումը իր «Կորած ու մոռացուած հայեր. Սեւ գետացիք» հոդվածաշարում` հրապարակված1895թ. «Արարատ» ամսագրում: Մոլլաների ղեկավարությամբ ենիչերիները երկու փորձերից հետո ի վերջո կարողանում են ներխուժել Կարա Դերեի ամենադիմադրող Թորոսլի գյուղը, սպանում դիմադրության ղեկավար Տեր Կարապետին և նրա համախոհներին. «Հայ ժողովուրդն շվարած Տէր Կարապետի երեսն կը նայէին, մօլլաներէն մին թրով մի հարուած իջեցույց քահանայի գլխին, նա ձեռն դէմ տալով կտրուեցան բազուկներն. Երկրոդ եւ երրորդ հարուածին արիւնը սկսաւ ֆշալ և գետին տապալեցաւ, որ անմիջապես միւս մօլլաներն յօշոտեցին մաս առ մաս նորա մարմինը որպէս զի երկիւղ ազդեն ամբողջ հայ ժողովրդեան վերայ: Ժողովրդեան մեծ մասը դիմադրեց թուրք ամբոխին, մերժեց նորա առաջարկութիւնը և մերժողի դիակը ընկաւ բարի քահանայի մասունքներու վերայ. Կոտորածը ամեն կողմ սկսաւ, ծեր և մանուկ սուրերու հարուածներու տակ կը թաւալէին»: Այնուհետև գրում է, որ մոլլաները նույնը արեցին հարյուր գյուղերում. «փախչողն արդէն փախաւ, մէկ մասը կոտորուեցաւ, մէկ մասն ևս առ երես ուրացաւ, որպէս զի վտանգն դռնից հեռացնէ»: Փախչողները իրենց հետ տանում են Տեր Կարապետի մարմնի մասերը, թաղում Կալաֆկա գյուղում, ուր Տեր Կարապետի որդին ձեռնադրվում է քահանա Տեր Կարապետ անունով և ուխտ անում, որ իր սերնդից միշտ քահանա ձեռնադրվեն Տեր Կարապետ անունով ու տարին մեկ ծպտյալ գնան Կարա Դերե ու մխիթարեն ժողովրդին: Ուխտը ընդհատվում է 1820-ական թվերին և կրկին այն շարունակում մեկ այլ ընտանիքից Տաւլաշյան Տեր Կարապետը, ով 1840-ական թվերին Կարա Դերեի և Համշենի բնակավայրերում քարոզում ու միւռոն է բաժանում իսլամացած հայերին:

 

Հայկունին ասում է, որ ծեր կանանց մեջ քրիստոնեական հավատը պահպանված է,1878-ին Համշենի կողմերում ճանապարհորդության ժամանակ հարցրել է համշենցիներին, թե իրենք իրենց ի՞նչ են համարում.

 

«Հարցուցի մի ծերունու.

 

-Ինչո՞ւ թուրքացած եք:

 

Սա ջերմ մահմետական էր, խոժոր դէմքով մի առ մի պատմել սկսաւ Մահմետի հրաշագործութիւններն: Մի պառաւ կնոջ ուղղեցի այս հարցումը մի գաղտնի վայր. «Յիսուս Քրիստոս անելով սկսաւ ասել`մեռնիմ հայի հաւատին»[9]:

 

Նաև Խաչիկյանը նշում է, որ Պողոս Թումայանցը իր «Պոնտոսի հայերը» աշխատության մեջ(1899թ.) խոսում է Կարա-Դերեի բռնի մուսուլմանացման մասին պատմող մի հիշատակարանի մասին, որը ինքը անձամբ տեսել է և ըստ այդմ հեղինակը Կարա Դերեի մուսուլմանացման թվական է նշում 1780թ.[10]:

 

Համշենցիների մի մասը բուն համշենից գաղթել է Հոփայի շրջան մոտ 250 տարի առաջ` 1700-ականների կեսերին:

 

Խաչիկյանը նշում է, որ մոտավորապես նույն ժամանակ է եղել Հոփայի շրջանի համշենցիների մուսուլմանացումը` հենվելով Գրիգոր Արծրունու 1887թ հրատարակած մի հոդվածի վրա, ուր ասված է, թե «նրանք 60-100տարի սրանից առաջ» են մուսուլմանացել, այսինքն 1780-1820 թվերին[11]:

 

http://hetq.am/static/content/turkey/hamshen_ishkhanyan/vayichner.jpgԽավիծը, անունյը նույնը, բայց

տարբեր իր համով մեր իմացած

ալյուրով քաղցրահամ խավիծիցԹուրքական ազգայնական պատմագրությունը համարում է, որ համշենցիները թուրքական ցեղեր են Միջին Ասիայից կամ այլ վայրից եկած, սակայն դրա վերաբերյալ ոչ մի աղբյուր չի բերվում: Մի այդպիսի օրինակ է Ստամբուլի համալսարանի Սոցիալական գիտությունների ինստիտուտում 2006-ին պաշտպանած Տուբա Ասլանի թեզը` «Սոցիալական կառուցվածքը և մշակութային ինքնությունը համշենցիների մոտ», ուր նա գրում է.«Անցյալի մի ժամանակաշրջանում, Սեւ ծովի արեւելյան շրջանում հայերի հետ նույն տարածքներում ապրած, և միեւնույն ժամանակ հայերի հետ նույն դավանանքին հետեւող համշենցիները մեր օրերում ասոցացվում են հայ ինքնության հետ: Մինչդեռ, համշենցիները քրիստոնյա թուրքական պարթեւների պետության հետնորդներն են: Նրանք մեր թվարկության 600-ական թվականներին Հորասանից եկել ու արեւելյան Սեւ ծով են հաստատվել և այնտեղ ինքնամփոփ կերպով ապրել են մինչեւ օսմանյան իշխանության հաստատումը: Ինչ վերաբերում է հայերին, նրանց մի մասը օսմանյան տիրապետությունից առաջ, իսկ մյուս մասը օսմանյան տիրապետությունից հետո այս տարածաշրջանը լքել են»[12]: Հենց թուրքական ազգայնական տեսակետն էլ իշխում է թրքախոս համշենցիների և հայախոս համշենցիների որոշակի հատվածի մոտ:

 

***

 

Ժամանակակից համշենցիները բաժանվում են երեք հիմնական խմբերի` քրիստոնյա համշենցիներ, ովքեր հայեր են, բնակվում են Աբխազիայում և Ռուսաստանի Կրասնոդարի մարզում, սյունի-մահմեդական հայախոս համշենցիներ կամ հոփա-համշենցիներ` բնակվում են Թուրքիայի Արդվին նահանգի Հոփա և Բորչկա շրջաններում(ինքնանվանումը համշեցի կամ հոմշեցի): Նրանց մի հատվածը մնացել է Սովետական Միության մեջ և այժմ բնակվում է Ղրղզստանում ու Ռուսաստանի Կրասնոդարի մարզում: Եվ թրքախոս սյունի-մահմեդական համշենցիներ կամ բաշ-համշենցիներ, որոնք հիմնականում բնակվում են Թուրքիայի Ռիզե նահանգում(ինքնանվանումը` համշիլ):

 

Նաև հայախոս մուսուլման համշենցիներ կան Ստամբուլի մոտ գտնվող Սաքարյա նահանգում, Ադաբազար քաղաքի մոտակայքում, ովքեր 1877-1878 ռուս-թուրքական պատերազմից փախել են Հոփայից.

 

«Ադաբազարի համշենցիները երկակի կյանք են վարում,-ասում է Համշեն ուսումնասիրող Հարուն Աքսուն,-աղոթում են, թուրք նացիոնալիստ են, խմում են, ու երբ հարբում են` ասում են պապերը հայ են եղել»:

 

Բնակչությունը

 

Հոփա համշենցիները ապրում են Արդվին նահանգի Բորչկա, Քեմալփաշա և Հոփա շրջանների 30 գյուղերում՝ մոտ 25 000 բնակչությամբ: Հոփայի և Քեմալփաշայի 37 000 բնակչության կեսից ավելին են կազմում համշենցիները:

 

Հոփա-համշենցիներ և բաշ- համշենցիներ համախումբ ապրում են նաև արևմտյան Սև ծովի Սաքարյա նահանգում(կենտրոնը` Ադաբազար), Քոջաալի և Քարասու գավառներում, որտեղ նրանց ընդհանուր թիվը` հոփա և բաշ համշենցիները միասին 10.000 -ի մոտ է:

 

Այսպիսով, Արդվինում, Սաքարիայում և այլ քաղաքներում բնակվող հայախոս մուսուլման համշենցիների ընդհանուր թիվը կկազմի 30-35 հազար:

 

Ռիզե նահանգում բնակվող բաշ-համշենցիների թիվը Հակոբ Խաչիկյանի բերած տվյալներով 30.000-ի սահմաններում է[13]: Թուրքագետ Լուսինե Սահակյանը ասում է, որ թրքախոս համշենցիների ընդհանուր թիվը 60 հազար է[14]:

 

Այժմ շատ Հոփա համշենցիներ և Բաշ համշենցիներ ապրում են Սև Ծովի Տրապիզոն, Սամսուն, Գիրեսուն և Օրդու քաղաքներում: Ստամբուլ, Անկարա և Իզմիրից բացի, նրանք սփռված են մինչեւ Գերմանիա և ԱՄՆ:

 

Քայաքոյ Kayaköy (հին անունը` Շանա-Şana)

 

http://hetq.am/static/content/turkey/hamshen_ishkhanyan/jemil-jemal.jpgԱներ և փեսա`Ջեմիլ և Ջեմալ «Էմեն համշենցու տան կա ոչխարի փոստ,-Հարունը վերցնում է դռնից կախած ոչխարի մորթը ու փռում գետնին,-սրա վրա չոքում ու նամազ են անում»,- ու կռանալով նամազի տնազն է անում:

 

Հարունը ձախակողմյան աթեիստ է և հաճախ հեգնում է հավատը: Պատմում էր, որ Հայաստանից քրիստոնյա միսիոներ է եկել իրենց «դարձի» բերելու, դուրը չէր եկել.«Մի կրոնից հազիվ ազատվել ենք, հիմա էլ եկել մի ուրիշ կրոն են ուզում վզներիս փաթաթել»:

 

«Հարուն, ես էլ եմ աթեիստ»,-ըհը, բացի հայախոս լինելը մի ընդհանրություն էլ ունենք, երկուսս էլ աթեիստ ենք, միայն ինքը մուսուլման աթեիստ է, իրենք թլպատվում են: Իհարկե, դա արդեն հավատի հետ կապ չունի, միայն ավանդույթ է: Ես չգիտեմ, ուզեմ-չուզեմ երևի քրիստոնյա աթեիստ եմ: Ինչևէ, կրոնը վերանում է, մնում է լեզուն:

 

Քեմալփաշայի մոտ գտնվող Քայաքոյ գյուղը( հին անունով Շանա) 130 տուն ունի, հինգ հարյուր բնակիչ: Այստեղ է ծնվել ռեժիսոր Օզջան Ալփերը:

 

63-ամյա Ջեմալ Վայիչը` Ջեմիլի աները ասում է, որ գյուղը մի հինգ հարյուր տարվա պատմություն ունի, աղաներ են ապրել, հետո համշենցիները եկել հաստատվել են, աղաները ճնշել են համշենցիներին, իսկ հետագայում, երբ հաստատվել է հանրապետությունը (1923թ.) ստիպել է, որ բոլորը միասնաբար ապրեն: Գյուղի պատմությունը միայն կցկտուր բանավոր զրույցներ են, ուրիշ գրավոր պատմություն չկա:

 

Հոփա համշենցիների ոչ մի գյուղի վերաբերյալ չկա պատմություն, չես գտնի, թե որոշակի ե՞րբ, ինչպե՞ս և ինչու են եկել համշենցիները այստեղ, ինչպե՞ս հաստատվել, ինչ է եղել առաջին վերաբնակիչների անունները: Գուցե ինչ-որ տեղ օսմանյան արխիվներում լինե՞ն փաստաթղթեր:

 

Ոչխարի մորթը Ջեմալի աղոթքի ծածկն է.

 

-Նամազ անո՞ւմ եք,-հարցնում եմ:

 

-Շաբաթը մեկ անում եմ:

 

-Իսկ ո՞նց եք վերաբերվում, որ աղջիկդ աթեիստ է:

 

-Նորմալ, մեր տանը ոչ մի ստիպողական բան չկա:

 

Առաջին օրը Հոփայում բացօթյա թեյարանում մեր թուրքական գործընկերներ «Մի կյանք. Մշակույթի և բնապահպանության միություն» («Bir Yaşam») կազմակերպության նախագահ Ջեմիլ Աքսուի ու Հարուն Աքսուի հետ քննարկում էինք նախագիծը. և որոշվեց` հենց նույն օրը կգնանք Շանա, Ջեմիլի կնոջ` Նուրջանենց տուն, մայրը` Թեջիեն, համշենական ուտելիքի մասնագետ է:

 

http://hetq.am/static/content/turkey/hamshen_ishkhanyan/tejine3.jpgԿանայք սեղան են գցում` սկզբում սփռոցը գետնին փռում, ապա վրան դնում կլոր սեղանը գրեթե գետնին կպած թզաչափ ոտքերով, շուրջը գետնին նստած ընդհանուր ամանից ուտում ենք բուն համշենական կերակուր` յաղալուշ` կաթնաշոռով ու սոխառածով տապակա, որ սուր համով տապակած պանիր է հիշեցնում: Մյուս կերակուրներն են տոլմա, և այլն, բայց նոր անծանոթ համը այնքնան գայթակղիչ է, որ թույլ չի տալիս մյուս համերը խառնվեն իրեն ու ձեռքս անընդհատ հացը մտցնում է ամանի մեջ յաղալուշը առնում վրան ու տանում բերանս: Ե՞րբ եմ վերջին անգամ ձեռքով ճաշ կերել:

 

Ու խավիծը, սա էլ տարբեր իր համով մեր իմացած ալյուրով քաղցրահամ խավիծից, էլի ալյուրով է` եգիպտացորենի ալյուր, կաթի սեր, յուղ, բայց ոչ քաղցր ու էլի անունը խավիծ: Ըհը, հայ ու համշեն ևս մի նույնություն կերակուրի մեջ:

 

Թեջիեն համշենական կերակուրը համեմում է համշեներեն երգերով.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

http://hetq.am/arm/articles/11632/ovqer-en-nranq-musulman-hayakhos-hamshencinery.html

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[Arpa]

Thank you Mosjan, an excellent find. :ap:

For those who cannot read the Armenian version…

 

http://hetq.am/eng/articles/11632/the-armenian-speaking-muslims-of-hamshen-who-are-they?.html

 

 

The Armenian-speaking Muslims of Hamshen: Who are they?

 

20:05, 7 March, 2012

By Vahan Ishkhanyan

“I feel uncomfortable conversing through a translator. We can speak that language fairly well, but sadly we’ve been subjected to assimilation and various pressures. That’s why we have difficulty understanding each other,” says Yılmaz Topaloğlu, the former mayor of Hopa.

The language he refers to is Armenian. Yılmaz wouldn’t say such a thing to anyone else in the world except for an Armenian who speaks it - “I feel uncomfortable conversing through a translator.”

So here we are; two individuals who speak the same language but cannot understand each another. I am an Armenian from Armenia who has come to Turkey to conduct research about those Muslim inhabitants who speak Armenian.

Yılmaz – I feel uncomfortable talking through an interpreter

 

Wherever I would go, the villages, the shops and cafes of Hopa, or to Çamlıhemşin (the center of the Turkish-speaking Hamshens[1]), the fact that I was Armenian immediately impacted my dealings with people. Sometimes the effect was positive, as in Hopa, where I received a warm reception along the lines of, “You’ve come from Armenia? We too are Armenian.”

There was also the flip side of the coin, as in Çamlıhemşin, when an old man’s smile disappeared when he heard I was from Armenia. The man also disappeared back into his house.

We could understand words here and there when Yılmaz spoke; sometimes entire sentences. Complete thoughts were hard to grasp. Our conversations had to be translated from the local Armenian dialect to literary Armenian or from Turkish to Armenian.

Truck driver Erdoğan – I have no doubt that we were once Armenian but converted to Islam some 400 years ago. I don’t know why we decided to become Muslims and other Armenians didn’t. And why didn’t the other Armenians want anything to do with us afterwards?

 

“I have no doubt that we were once Armenians, but that we converted to Islam 400 years ago. Why was it that we decided to become Muslims and other Armenians did not? Before, we weren’t brothers, now we are”, says truck driver Erdoğan Yenigül. The man displays no antagonism when talking to us. Rather, there’s a smile on his face when he asks questions to which answers are not expected. In a bar in Hopa, Erdoğan switches from Homshetsma to Turkish. I understand a few words in the Hamshen language. Khachik Terteryan translates the Turkish. Anahit Hayrapetyan, our photographer, needs no translator. The language of the photo is universal.

The three of us – I, Khachik and Anahit – crossed the Georgian-Turkish border on a bus that plies the route from Yerevan to Istanbul. We got off in the town of Hopa, just 20 kilometers into Turkey. It’s the largest community of Armenian speaking Muslim Hamshens. For the next twelve days I searched for answers to the following – who are the Hamshens? Are they Armenians, Turks, or do they constitute a separate people who is neither?

I had read much on the subject but never found adequate answers to these questions before my trip to Turkey. I remained just as perplexed after returning to Armenia. Answers remained just as elusive.

Hamshen: Historical Note

Historical Hamshen is located in the northwest region of present-day Turkey, some 90 kilometers from the Georgian border. Today, there are two places bearing the name Hemşin, both in Rize Province. There is Hemşin (both a town and district) and the other is Çamlıhemşin, (also both a small town and district) where the Hamshens speak Turkish. The latter is a combination of the terms "Çamlı" which in Turkish means "pine-forested" and "Hemşin".)

On the basis of records of two Armenian historians from the 8-10th centuries, scholars now conclude that the Hamshens built their first settlements in the 8th century. Ghevont, a historian of the day, chronicles that 12,000 Armenians fled to Byzantium in order to escape the persecutions of Arab conquerors. The Armenians were led by Shapouh Amatouni and his son Hamam.

Ghevont relates that upon their arrival Emperor Constantine settled them in “a pleasant and fertile land”[2] Using Ghevont as a reference, Dr. Levon Haçikyan [Khachikyan], cites 789-790 as the year when Hamshen was founded[3]. The historian Hovhan Mamikonyan, in his History of Taron, notes that Hamam renamed the city Hamamashen (the city of Hamam). Two letters in the name were contracted, leaving Hamshen.

In this history, Hamam alerts Tiran Mamikonian, Prince of Taron, who is in alliance with the 7th century Byzantine Emperor Heraclius that Vashdean, Prince of Georgia, Hamam’s uncle, is in league with the King of Persia against him. The Prince of Georgia is so enraged to discover what Hamam has done that he has his feet and arms chopped off. Vashdean invades Hamam’s lands and destroys his city of Tambur. Hamam then rebuilds his city and calls it ‘by his own name’ Hamamashen.[4]

Levon Khachikyan argues that Hovhan Mamikonyan’s history is “fable-like”, since it was written one hundred or even two hundred years after the migration of the Amatouni's. (Scholars cite Hovhan Mamikonyan’s “Patmut‘iwn Taronoy [The History of Taron],” as a work of the 7th - 9th centuries)[5]

According to Khachikyan, since the Amatouni’s governed the provinces of Aragatzotn and Kotayk, the Hamshens migrated from those areas. My father, the linguist Rafayel Ishkhanyan, made the following notation in his book Armenian Ethnography and Folklore, where Khachikyan talks about the Hamshens migrating from the Ayrarat plains:

“The Hamshen dialect reveals that the Hamshen Armenians are not from Ayrarat but indigenous.” The Hamshen dialect belongs to the western Armenian group of dialects, whereas eastern dialects are spoken on the Ararat plain.[6]

 

The village of Chinchiva near Çamlıhemşin: This was the area of the first

Hamshen communities.

 

For 700 years Hamshen survived as a semi-independent Armenian princedom, falling to the Turks in 1489. Davit, the last prince of Hamshen, fled to the province of Sper where he barricaded himself.[7]

The Islamicization process of the Hamshens began in the 1700s. Many scattered to settlements along the Black Sea Coast – Trabzon, Ordu, etc – to avoid religious conversion. There are no records preserved from that period as to why and how they accepted Islam. All such information was recorded some 100-150 years afterwards.

The Christian Hamshen community began to migrate from Trebizond and other towns towards the Russian shores of the Black Sea in the 1860s (present-day Krasnodar and Abkhazia). During the 1915 Genocide, the Ottoman Turks launched a policy of exterminating the Christian Hamshens, a portion of which were able to flee to Russia.[8]

Hovann Simonian notes that according to the Ottoman files, the overwhelming majority of the population of Hamshen province was Christian until the late 1620s. During that period the Christians were heavily taxed by Constantinople. In 1609-1610 alone, the Hamshen province paid 7,090 kilos of honey and 2,660 kilos of beeswax in taxes. Taxes shot up 50% in 1626-1627. Simonian says that one of the likely reasons for the conversion to Islam was to avoid the onerous taxes levied on Christians. He also links the conversion to the weakening of the area’s Armenian Apostolic Church diocese. A manuscript written in Hamshen province in 1630 notes the absence of a bishop at the diocesan center of Khach‘ik Hawr (also known as Khach‘ek‘ar or Khach‘ik‘ear).

Further proof of the decline of the diocese is the absence of any record of scribal production in Hamshen province for almost the next 200 years, until 1812.

Despite its weakened state, Khach‘ik Hawr survived until 1915. It was registered as a church in the documents of the Armenian Patriarchate of Constantinople in 1913 and it is due to its presence that Christian Armenians lived in the nearby village of Eghiovit/Elevit until the “Great Calamity”. If you travel to this village, present-day Yaylaköy, located in the mountains some 35 kilometers from the center of Çamlıhemşin, you will neither meet any Armenians nor find the ruins of Khach‘ik Hawr.[9]

 

Harun – There’s a sheepskin in each

Hamshen home.

 

During the 1900s, material on the Islamicization process started to be published and Levon Khachikyan comments on them. Ethnographer Sargis Haykuni describes the forced religious conversion of Armenians along the Karadere (Black River) near the Hamshen province in a series of articles entitled “Lost and Forgotten Armenians, Black River Dwellers” published in the journal Ararat in 1895.

- After two foiled attempts the Janissaries, under the direction of religious mullahs, were finally able to overpower Torosli, a Karadere village putting up the strongest resistance. The invaders killed resistance leader Der Garabed and all his followers. “The bewildered Armenian people were looking to Der Garabed when one of the mullahs smote his sword upon the priest’s head. The priest raised his arms in defense and they were chopped off. A second and third blow followed. The blood flowed and the priest fell to the ground. The other mullahs immediately began to hack up the body in order to instill fear in the Armenians. Most of the people resisted the Turkish mob and rejected their offers. The bodies of those who did toppled upon the remains of the good priest. A massacre broke out on all sides; women and children fell under the sword blows.” He then writes that the mullahs did the same in one hundred other villages. “Some had already fled, others were massacred. There were those who renounced their faith to escape the peril awaiting them.” Those who fled took the remains of Der Garabed and buried them in the village of Kalafka. There, Der Garabed’s son was ordained a priest himself, taking the name of his father. The son vowed that succeeding generations of the family would always provide a priest with the name Der Garabed who would secretly visit Karadere once a year to console the people. The vow was interrupted in the 1820s. The tradition was picked up by Davlashian Der Garabed, from another family, who in the 1840s preached and distributed myuron (holy water) to the Islamicized Armenians in Karadere and Hemshin communities.

Sargis Haykuni says that the Christian faith was kept by the old women. During a visit to the Hamshen region in 1878 he asked residents how they identified themselves.

- I asked one elderly man, “Why have you become a Turk?”

- He was a good-natured Muslim who, with a brooding face, began to relate the feats of marvel performed by Mahmet. I took an old woman aside and asked her the same question. Making the sign of the cross she whispered, “Let me die for the Armenian faith”[10]

Khachikyan also notes that Poghos Tumayian in his 1899 The Armenians of the Pontos: Geographic and Political Situation of Trebizond refers to a diary that tells about the forced Islamicization of Karadere. Khachikyan personally saw the diary and based on it cites 1780 as the year of Karadere’s Islamicization.[11]

 

Khavitz – The name’s the same but

it’s unlike the sweet flour khavitz I’m

used to back in Armenia.

 

One segment of the Hamshens migrated from Hamshen proper to the Hopa region some 250 years ago in the mid 1700s.

Khachikyan notes that the Islamicization of the Hopa area Hamshens happened at approximately the same time. He bases this conclusion on an article published by Grigor Artsruni in 1887 in which it says that they became Muslim “60-100 years ago”; in other words 1780-1820.[12]

Turkish nationalist historiography states that the Hamshens are derived from Turkish tribes from Central Asia or elsewhere. However, no corroborating sources are cited. One such example is the 2006 doctoral dissertation of Tupa Aslan entitled “Social Structure and Cultural Identity of the Hamshens” delivered at Istanbul University’s Institute of Sociological Sciences.

Aslan writes: “In the past, the Hamshens, living in the same area with Armenians and following the same faith of Armenians in the eastern Black Sea region, are associated with the Armenian identity today. In reality, the Hamshens are descendants of the Christian Turkish Parthev (Parthian) nation. They came from Horasan in the 7th century CE and settled in the eastern Black Sea area where they lived self-sustained until the founding of the Ottoman dynasty. As for the Armenians, one portion left before and one part after the Ottoman dynasty.”[13] This nationalist Turkish view also holds sway over a certain segment of Turkish-speaking and Armenian-speaking Hamshens.”

****

The Hamshen people today can be divided into three main groups:

1- The Sunni Muslim Armenian-speaking Hamshens, (Hopa-Hamshens) who live in the Hopa and Borçka regions of the Turkish province of Artvin and call themselves, Hamshetsi or Homshetsi. (Some remained in the Soviet Union after the border with Turkey was delineated in 1921 and now reside in Kyrgyzstan and Russia’s Krasnodar district)

2- Sunni Muslim Turkish-speaking Hamshens (Bash-Hamshens) who mostly live in the Turkish province of Rize and call themselves, Hamshil.

3- The Christian Armenian Hamshens, who live in Abkhazia and Russia’s Krasnodar District. They speak the Hamshen Armenian dialect as well.

There are also Muslim Armenian-speaking Hamshens around the city of Adapazarı in the western Turkish province of Sakarya (near Istanbul), who fled Hopa during the Russo-Turkish War of 1877-1878.

“The Hamshens of Adapazarı lead a dual life,” says Hamshen researcher Harun Aksu. “They pray like Muslims, are Turkish nationalists, but when they get drunk say that their grandfathers were Armenians.”

The Hamshens: Population Statistics

The Hopa-Hamshens, some 25,000 in all, live in 30 villages in the Borçka, and Hopa districts of Turkey’s Artvin province. Hamshens constitute more than half the 37,000 population of the Hopa district, including the sub-district of Kemalpaşa.

Hopa-Hamshens and Bash-Hamshens live side by side in the western Black Sea province of Sakarya (in the provincial center of Adapazarı and the districts of Kocaali and Karasu), where the number of Hopa and Bash Hamshens combined is around 10,000.

The total number of Armenian speaking Muslim Hamshens in the Turkish provinces of Artvin and Sakarya, and other cities, is about 30,000 – 35,000.

Hagop Hachikian’s statistics put the number of Bash-Hamshens living in Turkey’s Rize province at about 30,000.[14] Turkologist Lousineh Sahakyan cites 60,000 as the total number of Turkish-speaking Hamshens.[15]

Today, many Hopa-Hamshens and Bash-Hamshens live in the Black Sea towns of Trabzon, Samsun, Giresun and Ordu. They not only have dispersed to Istanbul, Ankara and Izmir but as far as Germany and the United States.

Kayaköy – Eating Yaghaloush in a Hamshen Village

 

Father-in-law and son-in-law: Cemal and Cemil

 

“There’s a sheepskin in every Hamshen house,” says Harun, who lifts the pelt hanging from the door and spreads it on the floor. “They kneel on it and recite the namaz ,” he says and kneels to pray.

Harun is a left-wing atheist and often ridicules religion. He tells me that some Christian missionaries had come from Armenia to “bring them back” to the correct path. They irritated him. “We were able to get free of one religion and now they want to burden us with another.”

“Harun, I’m an atheist as well,” I say. It turns out we have more in common than just speaking Armenian. But he’s a Muslim atheist and they are circumcised. Of course, that has nothing to do with faith; it’s more tradition. Like it or not, I’m probably a Christian atheist. Who knows? No matter; religion disappears and what remains is the language.

In the village of Kayaköy (former Şana), near the town of Kemalpaşa, there are 130 households with a population of 500. Film director Özcan Alper was born here.

63 year-old Cemal Vayiç, (the father-in-law of Hopa researcher Cemil Aksu) says that the village goes back some 500 years. It was first populated with aghas and then the Hamshens settled there. The aghas oppressed the Hamshen and later, when the Turkish Republic was founded in 1923, the state forced all to live in harmony. There are just bits and pieces of oral accounts of the village’s history.

There is no history regarding any of the villages of the Hopa-Hamshen. You will never be able to verify when the Hamshens migrated to Hopa, why they moved, and what were the names of the first settlers. Maybe there are some documents in the Ottoman archives.

The sheepskin is Cemal’s prayer rug.

- Do you pray – I ask

- Once a week

- How do you deal with the fact that your daughter is an atheist?

- Just fine. There’s no coercion in this house.

On our first day in Hopa, we were sitting in an open-air tea house with our Turkish colleagues, Cemil Aksu, President of the Bir Yaşam (One Life) Cultural and Environmental Organization, and Harun Aksu. We were discussing the project and decided to leave for Şana that same day. We were headed to see Teciye, the mother of Cemil’s wife Nurcan, who is a master of Hamshen cuisine.

 

Teciye: Master of Hamshen cuisine

 

The women prepared for the meal by first spreading a tablecloth on the floor. The table itself, a round one with very short legs, is then placed atop the cloth. We sat on the floor, in the round, and partook from a communal plate containing yaghaloush – the basic Hamshen meal. It’s a dish of curds and onion fried in oil and resembles fried cheese with its sharp tang. Other dishes included dolma, etc. But the new strange flavor was so enticing that you didn’t want to ruin it by eating the other dishes. My hand had a mind of its own, constantly dipping bread into the yaghaloush for me to devour. When was the last time I actually ate a meal with my hands?

And the khavitz... This too was unlike the sweet flour khavitz I was used too. It was made of flour, corn meal, cream and oil, but it wasn’t sweet like the stuff back home. So, Armenians and Hamshens have something in common when it comes to food as well.

Teciye sings a Hamshen song when adding spices to the food.

Chakhe gouka tadis gou / Rain is falling, you are working

Megan tsak lmanis gou / You look like a little mouse

Chanchaghane kednive / Above the River Chanchaghane

Otket pobik trchis gou / You are running barefoot

“We didn’t convert to Islam overnight,” says Cemal Vayiç. “Religion was used as a means to get ahead. Those families with an imam got on the good side with the authorities.”

Nonetheless, religiosity never became deeply rooted and according to Cemil Aksu there are only two Hopa mullahs in the entire area.

So, who are the Hamshens in terms of nationality?

Cemal Vayiç: The Hamshens are descended from Armenians. If Armenians interact with us more often, we will be able to improve our language skills.”

 

“I consider myself Hamshen,” says Cemal Vayiç. “We knew that language as young kids and want to preserve it. We aren’t renouncing our identity. I will live as a Hamshen till the end. We know that the Hamshens are descended from Armenians. If Armenians visit and relate with us more often, we will be able to improve our language skills.”

- When did you find out that the Hamshens have Armenian roots?

- I always knew. Even fifty years ago. Sure, we learnt about it in secret, but we knew. We just couldn’t openly declare that our language was Armenian.

- Why?

- At the very least, anyone who said they had Armenian roots was thrown in jail.

Was there ever an incident when a Hamshen was arrested just for saying that he/she was of Armenian extraction? No one wanted to risk an answer. Harun spoke of an incident in 1982 when an ASALA activist had been arrested. They showed him on TV and the guy spoke a few words in Armenian. In an open-air cafe a Hamshen named Tahsin Alper said, “Geez, the guy is one of us.” Alper has thrown in jail just for uttering the word “us”. Alper was a heavy drinker and died years ago.

Khachatur Terteryan assisted in the research work.

Photos by Anahit Hayrapetyan

Translated by Hrant Gadarigian

 

[1] Translator’s Note: To simplify, the term “Hamshen” will be used both as an adjective {Hamshen Armenians, Hamshen Armenian dialect, as well as a noun {the Hamshens, Hopa-Hamshens et unless otherwise noted. The Hamshen Armenian dialect is commonly referred to as “Hamshesnak” or “Homshestma” in most academic texts.

[2] Ghevont, History (Yerevan: Sovetakan grogh,1982)

[3] Levon Khachikyan, Ejer hamshenahye patmutyunic (“Works” Vol. 2)

[4] Hovhan Mamikonyan, Taroni patmutyun ( Yerevan: Sovetakan grogh, 1989)

[5] Ibid. Vardan Vardanyan’s preface

[6] Levon Khachikyan’s work was published several times, including, Hay azgagrutyun yev banahuysutyun, Vol 13 (Yerevan: Academy of Sciences, 1981) I have used Ashkhatutyunner, Vol, 2, 1999, as the final version.

[7] Ibid.

[8] Ibid.

[9] “The Hemshin: History, society, and identity in the Highlands of Northeast Turkey”, Edited by Hovann H. Simonian (Routledge, London and New York, 2007)

[10] Sargis Haykuni, ‘Nshkharner: Korats u Mo˝ats‘uats Hayer’ [Fragments: Lost and Forgotten Armenians], Ararat (Vagharshapat, 1895),

[11] Levon Khachikyan, Ejer hamshenahye patmutyunic (“Works” Vol. 2, Gandzasar Theological Center, Yerevan, 1999)

[12] Ibid

[13]Cemil Aksu, Hopa researcher, gave me the entire dissertation thesis

[14] “The Hemshin: History, society, and identity in the Highlands of Northeast Turkey”, Edited by Hovann H. Simonian (Routledge, London and New York, 2007)

[15] Lusine Sahakyan, “Frequently fraudulent and exaggerated statistics regarding the numbers of Hamshentsi are circulated” (Asbarez; June 8, 2011)

Edit. On several occasions I tried to dispel the notion that name of that Hamam Amatuni’s name does not derive from the perso-furkish to mean “bath”. That it is , understandably from the Arabic** to mean “dove/pigeon”.

I cannot zero in what I had said …

See what Johannes said here #12.

 

http://hyeforum.com/index.php?showtopic=18513&st=0

 

Եկէ'ք pigeon-ը թարգմանենք տատրակ, dove-ը՝ աղաւնի:

 

Pigeon-ի արաբերէնն է حمام hamam եւ قمري-cumri, որ միջնադարեան հայ քնարերգութեան մէջ արձանագրուել է. ղումրի, խումրի ձեւերով:

 

On several occasions I tried to dispel the notion that name of that Hamam Amatuni’s name does not derive from the furkish to mean “bath”, that it is , understandably from the Arabic** to mean “dove/pigeon”.

I cannot zero in what I had said …

See what Johannes said here #12.

 

http://hyeforum.com/index.php?showtopic=18513&st=0

 

Եկէ'ք pigeon-ը թարգմանենք տատրակ, dove-ը՝ աղաւնի:

 

Pigeon-ի արաբերէնն է حمام hamam եւ قمري-cumri, որ միջնադարեան հայ քնարերգութեան մէջ արձանագրուել է. ղումրի, խումրի ձեւերով:

 

**All this happened during the Arab conquest of Armenia.

Perhaps a whole separate subject.

Edited March 8, 2012 by Arpa

[Arpa]

Hamshentsa

Part 2

http://hetq.am/eng/articles/11659/the-armenian-speaking-muslims-of-hamshen-who-are-they?-part-2.html

 

The Armenian-Speaking Muslims of Hamshen: Who are they? (part 2)

 

00:03, 9 March, 2012

 

By Vahan Ishkhanyan

 

begining

 

Başoba: Armenian Songs and Strong Tea

 

On the way up through the village, Harun stopped the car and picked up Mehmed who was returning from namaz prayer. “Yeah, he’s a good man but goes to the mosque to pray,” says Harun. Mehmed didn’t respond. But when Mehmed found out that we were from Armenia, he immediately remembered his army buddy. “I was serving in the army. One time, out of nowhere, a word in our language escaped my lips. The sergeant told me to say something else. I did. He then told me, ‘you’re my brother’. I was flabbergasted. Until then, I didn’t know what an Armenian was or that the language we spoke was Armenian. The sergeant, Kemal Çakız was from Istanbul. We remained friends for the rest of my army stint and keep in touch today.” (Armenians serving in the Turkish army change their names to avoid any unwanted repercussions.-author)

 

 

Başoba: Lowering goods down the cliff by rope.

This time winter firewood.

 

Başoba (former Khigoba) is the village where Cemil and Harun Aksu were born. It’s the ancestral village of the Aksu family. Many believe that the Hopa-Hamshens originally lived in Başoba and later spread out to other villages. It’s a community of 250 homes – 2,000 residents in all of which 600 can vote. They’re all Hamshens. Harun’s wooden house is one of the oldest in the village – dating back some 160 years.

 

Mehmed, or Mukhi, the name he’s commonly called, has a work record covering all the main jobs of the Hamshens but one. He started out as a hoyiv (hoviv – shepherd) and moved on to become a bread-baker and then a worker in a tea factory. He’s yet to work as a freight driver.

 

We were greeted by Sevim, Mukhi’s wife. Upon entering the house, we took off our shoes and walked on the rugs inside. This is the custom in all Hamshen homes and throughout Turkey in general. (Even in Armenia, until the 1970s, there were homes in which slippers were placed at the door; a polite reminder to visitors to remove their shoes. My mother would tell visitors to our home who wanted to remove their shoes don’t to bother. Gradually, this custom faded away.- author)

 

Sevim sings in the Hamshen dialect:

 

Maa, aakak, maa / Sun, the time has come to set

 

Goungi mi dzovoun vaan / Don’t rest atop the sea

 

Yesa hedet egoghoum / I too will come with you

 

Goungadzim gharbis vaan / I stand on my word

 

There are other well-known Hamshen ditties where the word ander (forsaken/abandoned, itinerant/drifter) is the leitmotif. While there are Armenian and Turkish versions, the Armenian ander shows up in both.

 

Dere derunliğule ander / The stream, in its depth, ander

 

Irmak serunluğile ander / The river, in it coolness, ander

 

Yürüdün mü sevduğum ander / Did you walk, my dear, ander?

 

Yürüdün mü sevduğum / In the coolness of the morn, ander?

 

Ka ashoune kaana ander / Hey girl, when autumn comes, ander

 

Dondetsan khavogh kagha ander / Pick some grapes from the pear tree, ander

 

Da yes kezi arnogh chim ander / Boy, I won’t go with you, ander

 

Istersin ver-ver khagha ander / I don’t care what you do, ander

 

 

Anahit, with her professional photographic equipment, and I with my cell phone, record these Hamshen songs. The daughter-in-law serves tea, tea and more tea. It has to be the favorite drink along the Turkish sea coast. Walk into any store, even for a few minutes, and a glass of tea is set down before you – dark-bodied tea with a pleasing tang.

 

 

Başoba: Old houses

 

 

 

 

Sevim, 56, and Mukhi, 67, have five children; three boys and two girls. They’ve all married Hopa-Hamshens. One son lives in Çanakkale, near the Dardanelles; the other two in the town Hopa. One daughter has stayed in the village and the other resides in Kemalpaşa. It’s rare for a Hamshen to marry a Turkish speaker.

 

“In the past, it would be impossible for a Hamshen to marry an outsider. There were four daughters and three brothers in our family. My father kept us in the village and all of us married Hamshens,” says Sevim. “Today, times have changed. Outside marriages are possible.”

 

“If one of your relatives married an outsider, how would you react?” I ask Sevim.

 

“If they love one another let them marry, no problem,” she answers.

 

Sevim started to realize that she understood some words in the language I and Khachik were conversing in. One of the Hamshens asked if tea grows in Armenia. In my best Hamshen-like language I responded – che, chai menk chounink (no we have no tea). Sevim began to laugh. Menk chounink gosa, toun al Hamshen es (that’s how we say it, you too are Hamshen).

 

“Mukhi; who are the Hamshens?” I ask.

 

“It’s a very good thing being Hamshen, but being a Turk is also good. There’s no difference.”

 

Cemil chimes in, “We shouldn’t do like the Turks who force us to say in school that I am a Turk, I am righteous, a hard worker, that my main mission is to respect my elders, love children, etc. Hamshens prefer not to describe themselves.”

 

 

In Başoba

Hadji Süleyman: “We are Turks”

 

Harun tells us that Mukhi’s father doesn’t speak Homshetsma because he considers it the infidel’s language. I ask if we can meet the father. They tell me that he’s sick in bed and doesn’t want strangers to see him in that state.

 

Thus, we decide to meet another village religious elder – Hadji Süleyman Cinkaya.

 

Hadji is the only male in the house. He’s lying on the bed. All the women are busy working as one.

 

“Eh...I walked up the ladder of life to the very top. Now I’m on the way down. Who knows how this story will end,” says Hadji Süleyman, slowly rising from the bed.

 

The man is between 90 and 100 years old. He can’t say for sure when he was born. All he remembers is that when the modern Turkish state was founded in 1923, he was about ten. Some officials came around asking for his birthday. They wrote something approximate down in the records.

 

Hadji Süleyman clearly recollects the most joyous days of his life, when he went to Mecca on pilgrimage. That was thirty years ago. He went by bus and it was packed. “I was the only one from our village. But there were five from Kemalpaşa, a few from Çavuşlu and one from Koyuncu (all Hamshen villages). I felt overjoyed to have gone.”

 

In bygone years, pilgrims would trek to Mecca on foot, battling the elements and the desert. Today, the preferred means is by bus.

 

Süleyman’s grandfather was also born in Başoba. As to what happened before, the old man talked about three brothers of the semi-legendary Galatal clan who migrated to the area and founded the village. One was short in stature and nicknamed Kota and his descendants are called kotayetsi. (I could find no information on the brothers or Galatal) In the end, the clan divided into ten sub-families, each having a mill.

 

Hadji Süleyman: “We are Turks”

 

On the way to Hadji’s house, Harun was saying, “Just watch. He’ll tell you that the Hamshens are a Turkish race from Central Asia who came here, interacted with Armenians, and learnt their language. That’s how it all happened. Only Süleyman doesn’t remember where they came from.”

 

When Hadji Süleyman found out that our Khachik was an Armenian from Istanbul, the old man took his hand in a warm embrace and began talking. “Ha, you’re from Stambul?” He didn’t even notice me giving questions to Khachik in a semi-familiar language to translate. Then he detected my presence, turned to me, and asked where I was from. When I answered, from Armenia, Hadji frowned. He turned away and continued his friendly conversation with Khachik.

 

“Fine, who are the Hamshens and where are they from?” Harun asks.

 

 

Hadji Süleyman’s house

 

 

Hadji related that a drought came over their country, forcing the inhabitants to leave. He said he can’t remember the name of the country, only that they when they reached Ardahan, a green and fertile land, they knew they had found a new home. Later, they moved to Çamlıhemşin, but much snow fell there as well. So they descended to the sea and much later came to these parts.

 

“Are you and the people of Çamlıhemşin the same?” I ask.

 

“Of course; we’re the same people.”

 

“Where does the Hamshen language come from?”

 

“We lived in the highlands, grazing sheep and goats. Those others (Hadji points to me and Khachik, i.e. Armenians) preferred to live on the coast. The Hamshens would cut wood and the Armenians would come and buy it. They were merchants. The others were skilled craftsmen and many Hamshens went to work for them. Thus, over time, we learnt Armenian. We took their language but that’s all. We aren’t Armenian but another race.”

 

- So what language did you speak before that - I ask.

 

- I can’t say what we spoke. We are a different race.

 

- Turkish?

 

- Hadji momentarily ponders my question and somewhat hesitatingly answers – Yes.

 

 

 

As we were leaving, Hadji held out the palms of his two hands firmly. “Let us forget whatever has happened, or not happened, between our two peoples in the past, so that we can now live as friends.”

 

***

 

 

Truck driver Aytekin: Give Karabakh back so that

we can live together

 

 

“Let me tell you something. Give Karabakh back so that we can live together,” says Aytekin, nibbling on chestnuts like they munch on sunflower seeds in Armenia. Walking through Hopa, we came across a group of people near a cart selling chestnuts. Learning that we were Armenian, they stopped us. They were Hamshen drivers and a few had been to Armenia. Aytekin has also driven freight trucks to Armenia and has picked up a smattering of the local lingo as a result. I buy a bag of chestnuts to munch on and the crowd gets bigger.

 

“How can we give Karabakh back? What about the people there?” I say.

 

“NO, no. Give it back so that this problem will end and we can live normally together.”

 

“And what nationality are you?”

 

“I’m a Turk,” says Aytekin without hesitation.

 

“So how come you speak in this language?”

 

“There were Armenians here in the past. We lived together, intermarried, and learnt the language.”

 

His friend, Ahmed, begins laughing.

 

“Why is it that we haven’t learnt normal Turkish till now, nor Laz? We only learnt Armenian.”

 

At this, another friend gets into the conversation,

 

“You got it all wrong. We knew this language all along. The Armenians learnt it from us.”

 

**********

 

Hamdi Yıldız, a former mullah, is sitting on the floor next to the stove. He’s complaining that moral standards are disintegrating. He talks about girls who have no shame wearing clothes that reveal their arms and legs, about men and women dancing together in locked embrace. Harun asks what the problem is and the man answers – temptation. Harun then asks if dancing pinky-to-pinky, Hamshen style, also isn’t enticing.

 

We go to attend a wedding in Çamurlu (formerly Çançağan), a village near Kemalpaşa. Everyone is speaking in Turkish at the house of Abdullah Yılmaz, as we wait for the ceremony when the bride to be taken away. Not one word in Hamshen. I’m constantly nudging Khachik to interpret.

 

 

Hamdi: No, we are not Armenian.

We came from somewhere in Persia. Başoba

 

“So what if we do a circle dance and my pinky touches that of my sister or someone else. It only expresses our closeness. Nothing more enters our mind,” says Harun.

 

The topic of conversation is about the origins of the Hamshens. While Harun and Yıldız are giving their version of Hamshen identity, homeowner Abdullah turns to me and says, “They talk a lot. Whether we’re Armenian or not it’s all the same. No one knows. In any case, we won’t leave this place.”

 

“No, we are not Armenian. We came from Persia and first lived in the mountains. They we came down to this area,” says Hamdi.

 

“In reality, we are from a pure Turkish tribe,” says another, backing up what Hamdi just said. “There were three brothers in the beginning and one settled in Çamlıhemşin, one in Hopa and the other in Ardashen. Before that we lived in the Van region.”

 

“So what happened that we started to speak Hamshen?” Harun asks.

 

“We took girls from the Armenians as brides and learnt their language,” Hamdi says.

 

“We are neither Turks nor Armenians. We’re Hamshentsi”

 

Harun Aksu: Hamshens are descended from Armenians but are now Hamshen. If someone says that Hamshens are Armenians and another that they are Turks, these two assertions merely melt the Hamshens.

 

“For the past 40 years we’ve learnt Turkish. Before that, we didn’t know the language. How was it that, as Turks, we didn’t know Turkish but learnt Armenian?” Harun asks. Hamdi and the others listened in amazement. “It’s ridiculous to think that an entire people would change their language just by taking a few brides. True, we aren’t Armenian but Hamshens. We are, however, descended from Armenians. 400 years ago we were one and the same nation.”

 

On the last day before returning to Armenia, I ask Harun again – who are the Hamshens?

 

Here’s his response:

 

- Well, I tell both Armenian and Turkish nationalists that we, Armenians and Hamshens, were one tree and we turned into paper. That paper can burn and disappear. Hamshens are descended from Armenians but are now Hamshen. If someone says that Hamshens are Armenians and another that they are Turks, these two assertions merely melt the Hamshens. Given that historical records about the community and society are so scare, almost non-existent, a separate identity has evolved; that of the Hamshen.

 

- There are two types of Hamshen – Christian and Muslim. The Christians say they are Armenian. The Muslims regard themselves as Hamshentsi and that’s the view I support. It’s the paper I defend today, so it will not disappear. I do not want it to burn up. The tree wasn’t so threatened, but the paper is. A strong wind can blow it away. I am not against scientific research. The Armenians says this, the Turk say that. My overriding goal is to preserve the culture.

 

42 year-old Harun Aksu goes around archiving Hamshen songs, traditions, folklore, etc. He has a few published articles on the subject in the journal Bir Yaşam.

 

“Do you identify yourself with the Turkish-speaking Hamshens?” I ask.

 

“Yes, I identify with the Hamshens of Çamlıhemşin, Kyrgyzstan and Krasnodar. They are closely related. But I don’t identify with those from Abkhazia since we split apart a few hundred years ago. We don’t share the same values.”

 

“Why isn’t there any organized collaboration amongst Muslim Hamshens?”

 

“The more we become like those from Çamlıhemşin, we’re still far removed. Let’s face it, we split from them some 250 years ago.”

 

A Fading Legacy: The Hoyiv’s (Shepherds)

 

In Hopa’s Hayteh Bar the bartender pulls out a kaval (end blown flute; Armenian – bloul) from somewhere and hands it to Harun.

 

“I’ll tell you who’s a Hamshen. He’s a shepherd,” said Harun and begins to play the kaval. The shepherding past of the Hamshens lives on in the music only. Sitting in the bar drinking beer and rakı, (an anise-flavored hard alcoholic drink) Harun tells us about life in the mountains and the disappearing traditions of sheepherding.

 

 

And there’s also the circle dance. Every evening, in the Hayteh Bar’s smoky and dimly lit upstairs hall, young people noisily and energetically dance the horon, the mountain circle dance of their forefathers, to the accompaniment of kaval, bagpipe (tulum) and guitar.

 

The Hamshens were shepherds. What remains from that culture are the kaval music and the yayla – the summer traditional grazing areas up in the highlands where the Hamshens now go to beat the heat, rather than to graze livestock.

 

Large livestock farms have done away with the smaller flocks of the shepherds. The Hamshens have traded in their shepherd’s crock for the car wheel. Most of the men I met worked as drivers of one sort. Many are employed in tea production.

 

“There are large farms with 20,000 – 25,000 head of sheep. It no longer makes sense to raise animals,” says Kayaköy resident Cemal Vayiç who works at the Kemalpaşa tea factory.

 

Most of the villagers make a living from tea. Cemal tells me that the average annual revenue is about 15,000-20,000 Turkish lira (about $10,000).

 

Due to urbanization and modernization, from the 1960s onwards, many Hamshens started to move down into the towns (Kemalpaşa, Hopa) and then to the larger cities - Istanbul, Ankara, etc.

 

Population in the villages is decreasing from census to census. Today, many Hamshens have three residences – the yayla (former grazing lands), kegh-gyugh (place of birth) and charshi/tzap-dzovap (the city). (Çarşı means market/bazaar in Turkish)

 

Memories of the sheepherding past remain fresh amongst the elderly. Before that, the memories are sketchy. What were they doing before grazing sheep in the Artvin Mountains and why did the Hamshen people leave Hamshen proper for Hopa? Did they convert to Islam after arriving in Hopa or before? When did they arrive?

 

 

Picking tea leaves The granary of Harun Aksu

 

On this topic Hovann Simonian writes:

 

- The date of the migration of the Hemshinli (Hamshens) to the districts of Hopa (Khopa, central district) and Makrial or Makriali (the present-day Kemalpaşa district of the Hopa county), to the east of Hemshin, remains unknown. According to T‘o˝lak‘yan, who estimates that 10 to 15 per cent of the total population of Hemshin moved to Hopa, the migration took place during the second half of the 17th century. The same approximate date is given by Minas Gasapian. ( Barunak Torlakyan, ‘Drvagner Hamshenahayeri Patmut‘yunits‘ ’ [Episodes from the History of Hamshen Armenians], 1981)

 

- Russian sources indicate a later date of settlement, around 1780 for N. N. Levashov, and the early nineteenth century for E. K. Liuzen. The latter was told in 1905 by an elderly Hemshinli woman that her ancestors had come to the Makrial district a century before. (N. N. Levashov, ‘Zamietka o pogranichnoi linii i zonie, na razstoianii ot berega Chernagomoria do goroda Artvina (s kartoiu)’ [A Note on the Border Line and Zone, from the Coast of the Black Sea to the City of Artvin; Tiflis, 1880)

 

- A second and more perplexing issue is whether these people were already converted to Islam or still Christians at the time of their settlement in Hopa. Written and oral sources fail to provide any answer to this question.

 

- A study published recently in Turkey advances a radically new hypothesis on the question of the date of the migration to Hopa and the period of conversion of the Hopa Hemshinli. According to the author, Ali Gündüz, the migration took place in the early sixteenth century, during the reign of Ottoman Sultan Selim I. The Hemshinli, who were then still Christians, were settled as timariots (fief holders) in this borderland district to defend it against ‘Georgian and Abaza pirates’. Conversion would have taken place some 200 years later, at the beginning of the eighteenth century. (Ali Gündüz, Hemşinliler: Dil – Tarih – Kültür (Ankara: Ardanuç Kültür Yardımlaşma Derneai, 2002)

 

 

Çamurlu

 

- However, aside from the author’s failure to provide any proof to substantiate his claims, this theory, although interesting, presents a few problems. The first is that, with the exception of a small hamlet – now disappeared – called Little Hemshin, there are no Armenian toponyms in Hopa and Makrial, but only Lazi and Turkish ones, which would tend to indicate a relatively recent date of migration.

 

- The second is that unlike their Laz, and particularly Ajar neighbors – whose warlike character was widely reported – little is known about any military tradition among the Hopa Hemshinli. Had Hemshinli timariots existed in Hopa they would have probably evolved, like timar holders elsewhere in the Pontos, into derebeys towards the end of the seventeenth century, following the breakdown of central administration. Yet Hemshin derebeys or aghas are unheard of in Hopa, where Hemshin appeared to have been relatively poor and not to have owned much land. In an early twentieth century article on the region, they are described as tilling fields belonging to the Laz.

 

- It was not for being wealthy landowners, but for their activity as pastoralists and their practice of transhumance, that Hopa Hemshinli were mostly known in nineteenth-century reports by Russian and other European travelers. In the summer, they took their flocks to yaylas located in the Vavvet area, relatively far from their villages. The men dressed like Ajars, with turbans wrapped around their heads, while women dressed similarly to Kurds. According to Liuzen, they were taken for Kurds throughout the entire Artvin region because of their way of life, and people were surprised to learn that they spoke Armenian. (Liuzen “Bereg Russkago Lazistana”):

 

- According to an article published in 1888, the Hopa Hemshin numbered 600 households, divided between 423 families in Turkey and 177 in Russia – compared to a figure of around 2,200 households for the traditional, or Bash Hemshin area.

 

 

Hopa chestnut seller

 

- It is likely that this marginal existence as pastoralists allowed for the survival of the Armenian language in the Hopa/Makrial region. The Hopa Hemshinli were too unimportant to be a cause of worry, and they were certainly not worth the same type of government pressure – involving the opening of Turkish schools and missionary activity by mullahs – that contributed to the abandonment of Armenian in Karadere. In addition, provincial secular and religious authorities, as Russian officials in later times, may simply not have been aware of or even have suspected that this small Muslim community, which some believed to be Kurdish, was actually Armenian speaking. A second possible reason for the preservation of the Armenian language lies in the absence of economically induced migrations among the Hopa Hemshinli, who did not share the economic mobility of their compatriots in Bash Hemshin (i.e. Hemshin proper, to distinguish the original Hemshin district from Hopa Hemshin).

 

- An estimated 200 Hopa Hemshin households in the vicinity of Makrial (now Kemalpaşa) passed under the dominion of Tsarist Russia as a result of the 1877-78 Russo-Turkish War. Thus, for the first time since the Ottoman conquest in the 1480s, a number of the descendants of Hamshen Armenians found themselves under the rule of a Christian power. In the following years, however, the Hamshen made no attempt to return to their former religion. This is probably explained by the fact that they had converted to Islam much earlier.

 

- It is also interesting to examine the attitude of the Armenian Church and Armenian society in general regarding Islamicized Armenians. In 1887, Grigor Artsruni, the renowned publisher of the Tiflis Armenian language newspaper Mshak, chastised Armenian Church authorities in an editorial for their carelessness and indifference towards Islamicized Armenians. He invited the Armenian Church to establish a missionary organization to work with the Islamicized Armenians of the regions annexed to Russia in 1878.Yet his demands went unheeded, and the Armenian Church made no effort to proselytize among Muslims of Armenian extraction.[1]

 

Haykazoun Alvrtsyan, Director of the Western Armenian Research Center, told me that the Hopa-Hamshens retained their dialect due to their incorporation into the Russian Empire.

 

(to be continued)

 

Khachatur Terteryan assisted in the research work.

Photos by Anahit Hayrapetyan

Translated by Hrant Gadarigian

 

 

--------------------------------------------------------------------------------

 

[1] “The Hemshin: History, society, and identity in the Highlands of Northeast Turkey”, Edited by Hovann H. Simonian (Routledge, London and New York, 2007)

Edited March 8, 2012 by Arpa

[MosJan]

http://hetq.am/eng/a...-armenians.html

 

 

The Bash-Hamshens: These People of Armenian Extraction Despise Armenians

 

Vahan Ishkhanyan

 

 

Who went and squealed to the police that some Armenians were staying at the Pension Fortuna? Maybe it was the old man I bumped into in Çinçiva, a village in the Rize district. Seeing me, he approached in high spirits. "Don't tell me we are strangers. Your face is very familiar," he laughed, shaking my hand. "Can't be," I said. "Please don't deceive me. We know each other but I can't remember where from," answered the old man. "No, this is my first time here. I'm from Armenia," I answered. The once smiling face turned stern and he retreated back into his house.

 

http://hetq.am/static/content/turkey/hamshen_ishkhanyan/chinchiva.jpg Çinçiva: House on the cliffs Or was it the man who spotted us on the street, got out of the taxi, said hello, and cheerfully told us that he worked for an Armenian in Istanbul?

 

The police arrived at the Pension Fortuna and began to question Selçuk Güney – What are Armenians doing here? The cops had grilled Selçuk once before, in the summer, after a group of musicians from Armenia had left. Selçuk was apprehensive and rarely spoke that entire day.

 

"Take it easy," said Hamshentsi Sheno back in Hopa. "They've been following you since the first day you arrived in Turkey."

 

Now, when the special branch follows you around just for being Armenian, the words of a shop owner in the nearby town of Pazar, take on a special meaning.

 

When the man found out we were from Armenia, he turned and in a woeful tone said, "No matter, we're all people."

 

The town of Çamlıhemşin, one of the centers of the Turkish-speaking Hamshen, lies 70 kilometers west of Hopa.

 

We stayed at the Pension Fortuna, in the village of Çinçiva, six kilometers from Çamlıhemşin in the direction of the mountains. We holed up there for two days

 

Selçuk Güney: "If you ask a Hamshentsi who he is,

 

he'll say, 'I'm Hamshentsi'. But if you ask, 'what

 

is a Hamshentsi?', he have trouble answering."

 

Sheno from Hopa was surprised that Hamshen families were opening their doors to us and consenting to be interviewed. I said we were being escorted around by Cemil and Harun. "Oh, that's a different story," he remarked.

 

I asked why the Hamshens would chose not to see us. "You're Armenian and that's a problem," said Sheno.

 

This problem became evidently apparent in Çamlıhemşin.

 

Selçuk Güney, who owns the guesthouse, was born in Çinçiva and lives in Samsun. During the summer, some 60 people reside in the village.

 

It's empty during the winter. Selçuk opens the guesthouse just when the first tourists from Russia arrive to canoe down the rushing mountain river.

 

It was now November, and Selçuk had come back to the village to celebrate the holiday of Bayram. We were the only guests in the otherwise empty pension.

 

The Turkish-speaking Hamshens mostly reside in the province of Rize. The towns of Çamlıhemşin and Hemşin, and the slopes of the Kaçkar Mountains are considered the original settlements of the Hamshen. (The name Kaçkar from the Armenian khachkar meaning stone cross)

 

http://hetq.am/static/content/turkey/hamshen_ishkhanyan/fortuna-pansionum.jpg Fortuna Pension "Our elders tell us that we once lived side-by-side with Armenians. We became Muslim and they, Christian. As to what happened before we became Muslim, we don't know," Selçuk says.

 

"Have you read anything to find out?"

 

"Yeah, I've read a number of books and have learnt much," he says but stops. I don't pursue the matter any further.

 

"Isn't it odd that you speak Turkish, are Sunni Muslims, but consider yourselves to be a separate nationality?"

 

"It's not odd to us."

 

"You probably once spoke the Hamshen language, like they do in Hopa."

 

"According to our elders, we never spoke Armenian or the Hamshen dialect. This is what our grandfathers tell us. We can't go back further than that."

 

"Do you believe people here once spoke Hamshen?"

 

"Boughlama" – A staple Hamshen dish served as

 

breakfast at the Fortuna Pension

 

'The Hamshens indeed had links with Armenians but there's an unfriendly attitude towards Armenians. There's some type of contradiction and I don't know how it started. Why, for example, do the Hopa-Hamshens still speak the language while we have forgotten it? We speak Turkish with a certain accent and use some words that aren't Turkish."

 

Selçuk gives me some examples of such words that turn out to be mostly Armenian: kaj/kaytz (lightning), kajolik/kaytzorik (firefly) denchkap/glkhashor (headscarf), agos/akos-irrigation furrows in the field; the names of yaylas – baghchur (cold water), jermakjur (white water).

 

The Hamshens have a song in Turkish in which the word akhchik (girl) is used. There are words that I realized were Armenian only after opening a dictionary – hedik (snow shoes). From the Malkhasyan dictionary: "hedik-high boots worn to walk in the snow"; "tchougal-pitcher, wine jar". It's probably the word tchouval (large sack)[1] found in the Malkhasayan dictionary where the "g" has changed to "v". There are words that I can't label as Armenian: koukma-water pitcher, gilmor-metal chain to hang pots from. (In the Nor bargirk haykazyan lezvi, are the words gil-kar (stone), gleli-dzgeli.[2] Selçuk also knows that his family name was Chebants. There's also the Mehtesants clan name.

 

http://hetq.am/static/content/turkey/hamshen_ishkhanyan/kamurj-chinchivayum.jpg Çinçiva: Bridge from the year 1600 At the back ofUğur Biryol'sbook Kaçkar Mountains, that deals with the geography, towns and villages of Hamshen, there's a dictionary of 588 Armenian and non-Turkish words preserved in the language of Turkish-speaking Hamshens. For example

 

- Budbudigli (flower patterned cloth), Eğinç/Yeghinj (thistle), Gobit/Kopit (dull, round), Hurç/Khurj (saddle-bag), Kakaçur (farm wastewater), Kargut/Karkut (dry snow), Kec/kaytz (spark), Keduç/ktouts (snout), Keenk/krounk (sock heel), Kokneç/gognots (apron), Macig/madzoun (yoghurt), Meceğh/mzhegh (a type of mosquito), Palul/Barour (swaddling cloth) Sart/sard (spider). As well as the Hopa-Hamshen -word maskatev which is phonetically altered here as Maşkitep, which means "bat".

 

Returning from emigration in Russia, these Hamshens also brought back with them a number of Russian words that are still used: Istikan (стакан) - glass, Suğhari (сухари) – sugar, Peksimet – hard biscuit [3]: Thus we see in the Turkish vocabulary of the Bash-Hamshens many Armenian and some Russian words.

 

http://hetq.am/static/content/turkey/hamshen_ishkhanyan/grqic-ej.jpg Uğur Biryol: From his book "Let me

 

be a cloud in the Kaçkar Mountains"

 

The Bash-Hamshens still celebrate the holiday of Vardavar (an Armenian Christian holiday with pagan antecedents.

 

The Bash-Hamshen celebration has been denuded of all religious import and is basically a summer festival up in the mountains). They call it Vardevor.

 

Selçuk says that in the past the holiday was celebrated with great pomp in the yaylas on the slopes of the Kachkar Mountains.

 

When sheepherding faded, so did the holiday. "I remember we went up to the yaylas to celebrate Vardavar when I was ten. The people were playing their tulums and dancing.

 

Today, we still mark the day but the good times of the past are just memories." Selçuk had no clue regarding the origins of Vardavar. (Burials also have an Armenian connection.

 

The Hamshens bury their dead in coffins, unlike Muslims who only use a shroud.

 

"If you ask a Hamshentsi what he is, he will answer "Hamshen'. If you then ask what a Hamshen is, he's at a loss. In this country, not calling yourself a Turk is an act of courage," Selçuk says.

 

The Turkish-speaking Hamshens compensate for this courage with their loathing of Armenians.

 

Uğur Biryol: In 2004, the reporter

 

wrote an article entitled "Are the

 

Hamshens Armenians?" for the

 

newspaper Agos. "They almost

 

ran me out of town

 

(Çamlıhemşin). They called me

 

a traitor and issued threats."

 

In 2004, reporter Uğur Biryol wrote an article entitled "Are the Hamshens Armenians?" for the newspaper Agos. He was hounded mercilessly after the article appeared. "They almost ran me out of town (Çamlıhemşin). They called me a traitor and issued threats," says Uğur.

 

"Someone telephoned from Ankara and said that they wanted to meet with me. We met. The man placed the article in front of me. Turns out this guy was also a Hamshentsi and said that the secret service had given it to him. He urged me not to write anything of the kind, adding, 'And if you want to write, I have a wonderful library for you to use.' I got really scared and told my friends that if something happened to me it's because of the article. Just look how they kicked Hrant Dink."

 

32 year-old Uğur Biryol was born in Konaklar village (formerly Makrevis) and has authored two books on the Hamshens. The first, Gurbet Pastası: Hemşinliler, Göç ve Pastacılık ("Pastry of Exile: The Hamshens, Migration and Pastry") [Note: Gurbet from the Arabic gharib or exile] tells the story of Hamshen migration and how they became skilled pastry makers.

 

"The 1900's were economically tough times for the Hamshens just like everywhere else. Tea had not yet entered the marketplace as a commercial commodity. People would grow corn, barley and potatoes, along with raising sheep," Uğur writes in Pastry of Exile.

 

"People couldn't make a decent living based on this alone. Many Hamshen left for Russia to seek their fortune where the pastry trade was highly developed. The Hamshens decided to work in the sector for three reasons – they'd earn money, wouldn't go hungry, and would have a place to stay. They slept right at the job site. Years later, they saved up enough to build some nice homes here. Afterwards, as skilled craftsmen, they branched out to the south. Today, you'll find the grandchildren of those who left for Russia plying their pastry trade in Istanbul and Izmir. Compared to the other peoples of the Black Sea coast, the Hamshens have really seen much of the world beyond."

 

http://hetq.am/static/content/turkey/hamshen_ishkhanyan/kafe-jalei-grqic.jpg Café Jale: From Biryol's book, Gurbet Pastası:

 

Hemşinliler, Göç ve Pastacılık ("Pastry

 

of Exile: The Hamshens, Migration and Pastry")

 

The book also tells of the links between the Bash-Hamshens and Armenians. Baker Muzaffer Yücel says that they started to migrate by following the Armenians. The Bash-Hamshens mostly left for Russia – the Crimea, Batumi and as far as Moscow. He says they later found their way to Poland and Iran. The only pastry shop in Iran belonged to an Armenian. The Hamshens opened another one, the New Day pastry café in 1929. Later it was renamed the Café Jale Restaurant and that's where Yücel worked.[4]

 

The tradition of pastry making is only found within the Turkish-speaking Hamshen community and not in Hopa.

 

Sergey Vardanyan cites an 1893 article, "Turkified Armenians", where the author writes that there are Armenians in Rostov, Kharkov and Odessa from the Hamshen district of Rize who have accepted Islam, "who are bread-bakers, cooks and hotel owners. Their last names contain Armenian words – Stepan oghli, Hakop ogli, Kostan oghli. They celebrate Vardavar and "they have not yet forgotten the mother language, and if they often speak Turkish, it is because of their fear of government; but, in spite of all, many know and speak Armenian".[5]

 

So here is the answer to Selçuk's vexing query – the Bash-Hamshens were still speaking Armenian at the beginning of the 20^th century.

 

Uwe Bläsing, in his chapter "Armenian in the vocabulary and culture of the Turkish Hemshinli", notes that the presence of a large number of Armenian words retained amongst the western Hamshens indicates that Armenian was spoken in the area even until the beginning and mid-19^th century, and can be surmised from travelogues and from information gathered from local residents themselves.[6]

 

http://hetq.am/static/content/turkey/hamshen_ishkhanyan/shner.jpg Have the dogs also noted the

 

presence of Armenians?

 

Hovann Simonian believes that the main reason for the disappearance of Armenian, both in Hamshen proper and Karadere, were the pressures exacted by local religious and political authorities. Efforts to revert to Christianity, especially in the region of Karadere (Trebizond) increased during the 1840s and 1850s after the promulgation of the Gülhane edict by Sultan Abdülmecid (1839–1861) in 1839, which inaugurated an era of reforms (Tanzimat) in the Ottoman Empire, among which was included freedom of religion. Urgent measures to stem apostasy from Islam were soon taken. Turkish schools were opened in the district, where Muslim preachers were also dispatched. According to both T'umayian and Haykuni, a campaign was launched against the use of the Armenian language. Speaking Armenian was declared a sin by mullahs who stated that 'seven Armenian words were an insult for a Muslim'. This campaign was ultimately successful, since within a few generations Armenian had almost died out in Karadere, and by the early twentieth century it was only spoken by elderly people.[7]

 

"Are there pastry makers in Çamlıhemşin?"

 

"There's a guy named Kachkar," says Uğur.

 

"Can we meet him?"

 

"Such things are risky," explained Uğur, "You can be on the receiving end of something unexpected. They can reject or accept you."

 

"Why?"

 

"Things are pretty tense there. You'll be asking questions, taking pictures. They will ask where you are from. When you answer Armenia, it could lead to some unpleasantness. To say, I am Armenian, is problematic," noted Uğur, referring back to the article in Agos and his subsequent wariness.

 

Thus, during our two day stay in Çamlıhemşin, we only got to speak to Uğur and Selçuk.

 

We had two days left to spend some time trekking through the pristine river valley cutting and to marvel at how people had built homes perched on the sheer mountain cliffs. We had time to ponder who had built the bridges dating back to the 1600s and to hear the barking of village dogs piercing the silence of nature. Once, surrounded by all this beauty, Khachik turned to me and rhetorically remarked, "And some wonder why Armenians would come here in the first place…"

 

"There are two theses regarding the origins of the Hamshens," Uğur says. "One involves the princedom of Hamam Amatuni and his successors. The other claims something quite the opposite; that the Hamshens are a Turkish tribe that migrated from Central Asia. I believe something else entirely. In the past, Armenians and Turks intermingled and girls were given and taken as brides, resulting in the Hamshen people. We're a mixture of two different cultures. There are Armenians words in the Turkish spoken by Hamshens but they also follow Turkish customs, especially at weddings. I and others like me do not necessarily base our identity on one past or one culture alone. We regard ourselves as humans, first and foremost. Our identity is revealed by living here through our culture. So when I am asked 'what am I?', I graciously respond, 'I am Hamshen'. We say nothing more."

 

"Do you feel different than the Hopa-Hamshens?"

 

"Yes, the language of the Hopa-Hamshens makes a world of difference. To maintain their language, Armenian speakers migrated towards Hopa from these parts. The people here couldn't preserve the language. In addition to the language, there are other cultural disparities. They play the kaval and we, the tulum. Even the clothes we wear are different. They dress more simply while we prefer more decorative attire. Our women also wear distinctive headscarves you won't see elsewhere. We also celebrate vardevor; they don't. The topography is also different. Here you'll find chasms and sheer rock cliffs."

 

In an article about the Hamshen identity, Hagop Hacikian writes that there are two different Hamshen identities, not one – that of Rize and Hopa. Beside the geographical division, the language is the primary element differentiating the two groups. The Hopa-Hamshens speak a dialect of western Armenian that is called Homshetsma. The Hamshens of Rize no longer speak the dialect. The Turkish they speak is rich in Armenian vocabulary. The Bash-Hamshens have a greater desire to receive a college education. They have produced many doctors, engineers and teachers, including women. They traditionally work at bread and pastry plants, in hotels and restaurants. The Hopa-Hamshens are mostly engaged in the transportation business, as drivers, etc.

 

Hacikian writes that by far, the most ardent promoters and propagators of the Turkish origin thesis are the Hemshinli themselves, and they include many rank-and-file people, mostly of the Bash-Hamshen (Rize) group. He cites the following example.

 

 

 

émigré Bash Hamshens

 

Following the publication of an article in the Istanbul daily Yeni Yüzyıl mentioning that some Hemshinli spoke Armenian, Ali Ihsan Arol, an officer on the board of the Çamlıhemşin and Hemşin foundation, sent a protest letter to the paper. In his letter, Arol argued that 'not every Hemşinli is Armenian' (her Hemşinli Ermeni değil), i.e. that the Hopa Hemshinli perhaps were, but the Bash Hemshinli certainly were not. Arol writes: "It is not true that all Hemshinli have Armenian roots. Yes, there are Hemshinli living in the interior of Hopa speaking the Armenian dialect [sic]. However, it is known that the Hemshinli in Fındıklı, Ardeven, Pazar, Çamlıhemşin, Hemşin and Çayeli are of Turkish descent." [8]

 

Rüdiger Benninghaus, in turn, cites numerous cases where the Laz and Hamshen accuse each other of having non-Turkish roots. (1989)[9]

 

According to Hagop Hacikian it is not very clear when the idea of denying Armenian origins and ascribing a fictive Turkish past to the group was conceived, or who authored it. While it is likely that this theory was linked to the Turkish Historical Thesis and was probably conceived in the 1930s, it may have found fertile ground in trends dating back to late Ottoman times. Indeed, according to the writer Atrpet (Sargis Mubayajian), a deterioration in relations between Islamicized Armenians and the ones who remained Christians took place during the final two decades of the nineteenth century. Atrpet accused the Ottoman authorities of having played a key role in this deterioration by mounting Muslims of Armenian background against Armenians. These views of Atrpet, published in the 1929 work Chorokhi Awazanx [The Basin of the Çoruh] (Vienna: Mekhitarist Press), reaffirm those of Sargis Haykuni appearing in an 1895 article in Ararat.[10]

 

Hopa: City of Fear and Courage

 

In Hopa, fear and courage go hand in hand and the dilemma this fusion poses is much more pronounced.

 

In May 2011, when Turkish Prime Minister Recep Tayyip Erdoğan made an election campaign stop in Hopa, residents greeted him with a hail of stones. One person died and several were injured in the ensuing clash with police. More than twenty Hamshen were arrested. After returning to Ankara, Erdoğan remarked, "I didn't know there were bandits in Hopa."

 

"The next time he comes to Hopa, we'll all carry banners that read 'I am a bandit', just like the banners at Hrant Dink's funeral that read 'I am Armenian'," says a Hamshentsi communist. "They can't keep up in a state of fear any longer."

 

Another Hopa resident said, "We drive container trucks. We have no fear and don't even apply the brakes on a downhill."

 

One week before arriving in Hopa, there were clashes between leftists and the cops. It seems that the political tensions will only sharpen in Hopa and surrounding communities.

 

Then again, I also witnessed the pervading fear in Hopa. I would often be conversing with a Hopa-Hamshens, about the most mundane of issues, and when I reached to pull out my notebook the person would balk, requesting that I not write anything down. 'It's dangerous', they would say, 'I could get into trouble.'

 

"They took our history from us. The only memory of the Hamshen people is the fear engendered by persecution. It lives on today," Cemil Aksu said.

 

d

 

Why I went to Hamshen

 

My father's father, Avetis Kirakosyan, was a Hamshen. He was born in Trabzon in 1915 and left for Krasnodar to continue his education. He thus survived the massacres and later became a Bolshevik. They executed him in 1937 in Tiflis.

 

Melkon, the father of Avetis, was a Christian from one of the Hamshen villages. I don't know which one. He sold water on the streets of Trabzon.

 

My mother would often joke with my dad saying, "Wasn't your grandfather a water-seller?" (My mother's grandfather was a lawyer in Bolis)

 

The Turks killed Melkon, his wife Azniv, and three of their six children, during the 1915 massacres.

 

My father had heard story, I don't know from whom, that one day Melkon had obtained a new gramophone.

 

Cradling it in his arms, he and his friends started the machine up and were returning to his house in high spirits for a party. Suddenly, shots rang out from behind. Melkon's blood dripped onto the record.

 

 

 

Harutyun, my father's uncle, was able to escape the fate of his brother Avetis and father Melkon. He lay beneath the corpses of Armenians executed in 1915.

 

A Turk found and adopted him; after having circumcised him. A few years later, his brother Avetis found him and took him to Tiflis.

 

In 1937, it was my father who saved him. One night, in Tiflis, the Cheka, came to the house to take him away. When they knocked on the door, Harutyun wanted to open it but my 15 year-old father didn't let him.

 

Harutyun figured they would break down the door any way and drag him off, so it was best not to let them just stroll in by opening the door. Luckily, they didn't break it down. Early next morning, Harutyun left for the North Caucasus and safety.

 

Almast, the sister of my father's father, also survived the Genocide. She had married before 1915 and had left for Sukhumi.

 

 

My father Rafayel had Hamshen relatives; children of his father's uncle. They were the Terzyan's, living in the village of Esheri in Abkhazia. During the Soviet era, we had received several packages of apples from them.

 

In 2004, when I visited Abkhazia to write a travelogue, I tried to locate them but to no avail.

 

Hamshen expert Hovann Simonian once took a sample from me for his Armenian gene project. It turns out that my genetic group is G1, the same group to which Avik Topchyan, another Hemshin belongs. While I do not know Mr. Topchyan, it would appear that we are in fact related and that generations ago our forbearers were brothers.

 

I was just a young child when I heard others in the house talk about how there were still Muslim Hamshens living along the Black Sea coast and that they spoke the Hamshen dialect.

 

Different numbers were tossed about as to how many there were – one hundred thousand, one million. Who were these people? Were they actually Armenian? Did they look like us? Were they different, very different? These were the questions racing around in my head. What an exotic thing – people who are Muslim but speak Armenian.

 

I wish to thank the Eurasia Partnership Foundation for its financial grant, without which, the "Armenian Speaking Muslim Hamshens" project wouldn't have been realized.

 

Khachatur Terteryan assisted in the research work.

 

Photo by Anahit Hayrapetyan

 

Translated by Hrant Gadarigian

[Arpa]

Here we see how the Hamshens were /are forced, ridiculed and harassed to not speak that “funny dialect”, not even at home, and instead speak stambol furkish .

See the quotes below. In fact the word is the stambolized version of խաւլը/khavlu when the Խ/KH was permanently banned as being uncivilized. and crude (Where is Ali Suat?)****

Below the word is used to mean անձեռոց/towel, literally - terry cloth., i..e “fuzzy cloth”.

http://hetq.am/eng/articles/12905/%E2%80%9Cchannel-two%E2%80%9D-live-from-.html

I can never forget one time in the third grade. After gym class, the teacher asked me to go to the map room and bring back a havlu. I ran off, entered the room, and looked around in confusion. There was so much stuff. So which one is the havlu? - I asked myself. An upper classman came to my rescue. I told him that the teacher had sent me to get a havlu. “Which one is it?” I asked him. He went behind the door and took the peshkir (towel) hanging on a nail. It turns out that havlu is a peshkir.[1]

http://hetq.am/arm/articles/12905/%E2%80%9Cchannel-two%E2%80%9D-live-from-.html

Երբեք չեմ կարող մոռանալ: Նախակրթարանի երրորդ դասարանում էի, մարզանքից հետո ուսուցիչն ինձ խնդրեց գնալ քարտեզների սենյակ և այնտեղից բերել հավլուն[1]: Վազելով գնացի: Խուճապով շուրջս եմ նայում, սենյակում լիքը բան կա: Արդյոք դրանցից ո՞րն է հավլուն: Գուցե այս քարտեզներից մեկն է ուզել, սակայն սրանցից որն էհավլուն: Ինձ օգնության հասավ բարձր դասարանցիներից մեկը. նրան հարցրեցի «ուսուցիչը հավլուն է ուզում, որտե՞ղ է»: Հենց դռան հետեւի մեխից կախված փեշքիրը ձեռքս տվեց: Պարզվեց հավլուն փեշքիրն էր;

This is an ultimate case of irony. We will see why.

Here is the funny part , the irony. The word is from the Armenian ԽԱՒ. Not ԽԱՎ please as in that “funny orthography” as our friend, RIP would say.

See ԷՋ 1055 / 2705 here.

http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1055

There are two main entries of ԽԱՒ khau/khav which in a way may be connected.

1. ԽԱՒ= բարդ(layer/crust)** շերտ(slice)

2. ԽԱՒ= աղուամազ, (fuzz)***

** We see this word in such as վերին խաւեր as in “upper crust layers” (of society).

*** “fuzz” as in the tender facial hair, be it on the face of women or on the faces of immature boys. To not forget “peach fuzz”. դեղձամազ?.

http://3.bp.blogspot.com/-NKkda5SPBuQ/TjdWoUMpMhI/AAAAAAAAEyA/RzRrTeHqeyk/s1600/DSC_1058a.jpg

http://2.bp.blogspot.com/_-KMD3NWettE/SkfHBpFm1FI/AAAAAAAAACI/yV23P_kR2nc/s320/60297670_ddc80086f1_m.jpg

Definition of FUZZ 1 : fine light particles or fibers (as of down or fluff) 2 : a blurred effect Origin of FUZZ probably back-formation from fuzzy First Known Use: 1674

When above we see “blurred effect/vision” consider the Armenian word “խաւար/kahavar” darkness.

BTW. As Apricot is known as Prunus armenia, the Peach is known as Prunus persica.

****See # 3 here;

http://hyeforum.com/index.php?showtopic=1554&st=0

Edited April 12, 2012 by Arpa

[MosJan]

 

Համշենի տեղանունների բառաքննությունը ցույց է տալիս դրանց բուն հայկական լինելը. Լուսինե Սահակյան

 

 

 

Վերջերս ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտը հրապարակել է բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, թուրքագետ Լուսինե Սահակյանի «Համշենի մանրատեղանունները» վերնագրով արժեքավոր աշխատությունը (հայերեն, ռուսերեն և թուրքերեն): Այն նվիրված է Թուրքիայի Ռիզեի նահանգի Համշենի, Չամլըհեմշինի (Ստորին Վիժե), Արտաշենի գավառների համշենցիների խոսակցական թուրքերենում այսօր էլ գործածվող հայկական մանրատեղանունների քննությանը։ Գրքում առաջին անգամ գիտական շրջանառության մեջ դրվող բազմաթիվ մանրատեղանուններ հեղինակը գրառել է նշյալ շրջաններում 2010-11թթ. կատարած դաշտային աշխատանքների ընթացքում։ Այդ տեղանունների բառաքննությունը ցույց է տալիս, որ դրանք բուն հայկական են, նրանցում առկա են հին և միջին հայերենի արմատներ ու հիմքեր, բառակազմական ձևույթներ` հայերենի Համշենի բարբառի տեղական խոսվածքներից և թուրքերենից բխող հնչարտասանական նստվածքով։

 

Գրքի հեղինակը` Լուսինե Սահակյանն, այն փոքրաթիվ գիտնականներից է, ովքեր խորքային ուսումնասիրություններ են իրականացնում Համշենում, տեղում կատարում դաշտային աշխատանքներ, որոնց արժեքն ուղղակի անգնահատելի է:

 

Ներկայացնում ենք HayNews.am-ի զրույցը գրքի հեղինակի հետ:

 

-Տիկին Սահակյան, նախ շնորհավորում ենք նոր աշխատության լույս տեսնելու կապակցությամբ: Ինչո՞ւ որոշեցիք անդրադառնալ Համշենի մանրատեղանունների խնդրին:

 

- Մանրատեղանունների ուսումնասիրությունը խիստ կարևոր ոլորտ է, որը մեզանում շատ քիչ, իսկ Համշենի դեպքում գրեթե չի ուսումնասիրված: 2009 թվականին իմ ձեռքն ընկավ թուրք հեղինակ Ս. Արըջըի «Տամբուրի պատմությունը…» թուրքերեն գիրքը: Հեղինակը Համշենի մաքուր հայկական մանրատեղանունները ներկայացրել է իբրև թյուրքական ժառանգություն՝ կատարելով այդ տեղանունների ոչ գիտական ստուգաբանություններ, տալով անհեթեթ բառային մեկնություններ ու բացատրություններ:

 

Հասկանալով, որ այս ամենը խիստ կարևոր է համշենագիտության և առհասարակ հայագիտության համար` որոշեցի զբաղվել այս հարցի ուսումնասիրմամբ: 2010 և 2011թթ. գիտահետազոտական աշխատանքներ կատարելու նպատակով այցելեցի ներկայիս Թուրքիայի Ռիզեի և Արդվինի նահանգների համշենցիների բնակավայրեր, նշեմ, որ խմբի կազմում էր նաև ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող, «Ձայն համշենական» թերթի խմբագիր Սերգեյ Վարդանյանը: Այդ աշխատանքների ընթացքում ինձ հաջողվեց գրառել մեծ թվով հայերեն մանրատեղանուններ կամ այլ բնորոշմամբ՝ ժողովրդական տեղանուններ, ինչպես նաև մի շարք կենցաղային բառեր, մեղվապահությանն առնչվող տերմիններ, ժողովրդագրական փաստեր, արձանագրել երգեր ու պարեր:

 

Արժեքավոր լեզվական փաստեր գրառեցի Արտաշենի գավառի Օջե գյուղում, Չամլըհեմշինի գավառի Մաքրևիս, Չինչիվա, Տափ, Եղնովիտ գյուղերում, ինչպես և Ռիզեի Չայելի գավառի Սենոզի շրջանում։ Վերջինս հայկական աղբյուրներում հիշվում է Սենեձոր տարբերակով: Ինչպես ասում էին տեղացի մեր ընկերները, վերջին հարյուրամյակում, երևի միակ հայերն էինք, որ ուսումնասիրություններ կատարելու նպատակով այցելում էինք Սենոզի համշենցիների գյուղերը: Այստեղ՝ Ջութինչ գյուղում, ես գրառեցի բացառիկ մանրատեղանուններ և այլ լեզվական փաստեր:

 

Նշեմ, որ մանրատեղանունները հայտնի են միայն մարդկանց որոշակի խմբին: Դրանք փոքր միավորների՝ արոտավայրերի, կալերի, ճահիճների, անտառների, բլուրների, գետակների, առվակների, հանդերի, ձորակների, ջրհորների անուններ են, որոնք հիմնականում կազմվում են տեղական բարբառային բառապաշարից և տեղական աշխարհագրական տերմիններից, որոնց ձևավորման մեջ որոշակի տեղ ունեն հատուկ գոյականների տեսակները։ Մանրատեղանուններն ավելի մանրմասն պատկերացում են տալիս տվյալ տեղանքի աշխարհագրական դիրքի, բուսականության, բնակչության զբաղմունքի, լեզվական իրողությունների մասին։

 

Հիմնականում օգտագործվում են խոսակցական լեզվում։ Այս նոր գրանցումների ընթացքում պարզ դարձավ մի կարևոր երևույթ, եթե տարածագոտու առավել մեծ վարչական միավորների անունները՝ մակրոտեղանունները՝ շրջան, ավան, գյուղ, ժամանակի ընթացքում թուրքացման քաղաքականության արդյունքում կրել են մասնակի կամ ամբողջական փոփոխություններ (այդ մասին տես՝ TURKIFICATION OF THE TOPONYMS IN THE OTTOMAN EMPIRE AND THE REPUBLIC OF TURKEY, Montreal – Arod Books, 2011, http://www.ararat-center.org/upload/files/Toponym_Lusine.pdf), զանազան աղավաղումներ, ապա Չամլըհեմշինի, Արտաշենի, Սենոզի գավառների համշենցիների մանրատեղանունները, չնայած իրենց բարբառային հնչարտասանական դրսևորումներին, զարմանալիորեն մնացել են ավելի մաքուր, երբեմն՝ անաղարտ։ Բերեմ մի քանի օրինակ՝ գրառածս մանրատեղանուններից՝ Աղփիափ (աղբյուրի ափ), Ացկող (Աչկող), Դոցխաբակ (Տոսախի (ծառատեսակ ) բակ), Ընգեզութ (Ընկուզուտ), Լորութ (Լորուտ), Խացթուր (Խաչդուր), Ջանջաղբուր (Ճանջաղբյուր), Ձիվաղնութ (Ծվաղենի-ծառատեսակ՝ բալ հիշեցնող պտուղներով), Փագենդեղ, Քարափ, Օձուտ և այլն։

 

-Իսկ տարբերություն կա՞ տարբեր շրջաններում բնակվող համշենցիների, նրանց ինիքնության ընկալումների միջև:

 

-Թուրքական այդ մեծ օվկիանոսում Արդվինի նահանգի համշենցիները կարողացել են պահպանել հայերենի Համշենի բարբառի տեղական խոսվածքը, ինչի շնորհիվ Արդինի նահանգի Խոփայի և Բորչկայի գավառների համշենցիների մի մասը ընդունում է իր հայկական ծագումը։ Բայց ընդամնենն այդքանը։ Նշեմ, որ նրանց միջավայրում տարածված են մարքսիստական, ըստ այդմ՝ աթեիստական գաղափարները, որոնք իմ կարծիքով, որոշակի հոգեբանական ինքնապաշտպանական դեր են կատարում իսլամական-թուրքական միջավայրում։ Սակայն նրանց մեջ կան նաև այնպիսիները, ովքեր ընդհանրապես խուսափում են իրենց ծագման մասին խոսել կամ իրենց համարում են թուրք, իսկ լավագույն դեպքում՝ համշենցի (հոմշեցի)։

 

-Իսկ Ռիզեում իրավիճակն ինչպիսի՞ն է։

 

-Նշեմ, որ Ռիզեի համշենցիները, ի տարբերություն Արդվինի նահանգի Խոփայի և Բորչկայի գավառների համշենցիների, իսլամացման-թուրքացման քաղաքականության հետևանքով արդեն մոռացել են Համշենի բարբառը, խոսում են թուրքերեն։ Ոմանք, թեև ընդունում են իրենց հայկական ծագումը, սակայն անմիջապես հավելում են, որ արդեն թուրքացել են։ Նրանց միջավայրում քարոզվում է այն տեսակետը, որ նրանք սերվել են թյուրքական ցեղերից։

 

Այսօր համշենցիների մեծամասնությունը մերժում է իր հայկական ծագումը։ Այժմ էլ Ռիզեի մի շարք շրջաններում արմատական իսլամը շարունակում է ամուր դիրքեր ունենալ։ Թեև այստեղ մարքսիզմի գաղափարակիրների նույնպես հանդիպեցինք, սակայն սկսած 1950-ական թթ. Թուրքիայում զարգացում և տարածում ստացող իսլամական կառույցները լրջորեն ազդել են Ռիզեի համշենցիների վրա։ Խիտ բնակեցված գյուղերում և վարչական կենտրոններում բացվել են ղուրանի շրջանային, անգամ գիշերօթիկ դասընթացներ, շատացել են մզկիթները, որի հետևանքով համշենցիների մեջ կարելի է հանդիպել մոլեռանդ մուսուլմանների։

 

-Ի՞նչ պատմական վայրեր այցելեցիք: Ի՞նչն է տպավորել Ձեզ:

 

-Տեսանք Արդահանի գավառի Բաղդաշան գյուղի մոտ գտնվող Բագրատունիների կիսաքանդ բերդը, Արդանուջի Ջեհեննեմ դերեսին (Դժոխքի ձոր), որի ժայռից ցեղասպանության տարիներին բազմաթիվ հայերի են ցած նետել, եղանք Մաքրիյալի կիսաքանդ ուղղափառ եկեղեցում, Չամլըհեմշինի Զիլ/Զիր (ներքին) բերդում, պատմական Եղնովիտ, Տափ գյուղերում, բարձրացանք Վերջենիկ լեռան ամենավերին լանջը, եղանք համշենցիների տարբեր յայլաներում։ Կուզենայի առանձնացնել, որ արժեքավոր գրառումներ եմ կատարել նաև Գիթոյի (Քիթո), Այդերի (Արտեր), Ջրհովիտի յայլաներում:

 

Առհասարակ, ողջ ուղևորության ընթացքում առանձնակի տպավորություն էր գործում Համշենի բնաշխարհն՝ իր յուրահատկություններով։ Թավշյա կանաչ, անանցանելի և ստվարախիտ դարավոր անտառների գլխին քողի նման իջնող մուժը, արագահոս ֆորթունա, Խալա, Համշեն գետերը, նրանց վրա կառուցված հին, կամարատիպ կամուրջները, 19-րդ դարից, միգուցե ավելի հին, մնացած փայտաշեն գեղեցիկ տները, այս ամենն էլ՛ ավելի գունազարդող համշենցի կանանց տարազը, հատկապես գլխաշորերը (փուշի), որոնց կապելու ձևը հատուկ է միայն այս շրջանին, անասելի հմայիչ էին։

 

Չափազանց հետաքրքիր էր Եղնովիտ գյուղում «Քարթալ» հյուրատան տիրուհու հետ ունեցած մեր զրույցը: Հալիդե Յըլդըրդմը պատմեց, որ իր մայրը հիշում էր, որ մորեղբայրները հայեր են եղել, և այդ ժամանակ` երեք սերունդ առաջ, այնտեղ մոտավորապես 50-60 տուն հայ և 5-6 տուն թուրք բնակիչ է ապրել։ Մորից լսել է նաև, որ հայերը հավատարիմ էին իրենց կրոնական ծեսերին (Զատիկի տոնին նրանք ձու էին ներկում), չէին ցանկանում կրոնփոխվել, դիմադրում էին։ Ըստ իր մոր պատմածի՝ մի օր թուրք զինվորները նրանց քշում են գետից այն կողմ` դեպի լեռները, որտեղ էլ նրանցից շատերը զոհվում են։ Թե որ թվականներին է վերաբերում այս եղեռնագործությունը, չկարողացանք պարզել։ Սակայն մոտավոր հաշվումներով, այն պետք է տեղի ունեցած լիներ XIX դարի վերջին կամ XX դարի սկզբին, այսինքն՝ երեք սերունդ առաջ:

 

-Իսկ այժմ Թուրքիայում որքա՞ն համշենցի է բնակվում:

 

-Գրքում տեղ են գտել նաև գրառումներ համշենցիների թվի մասին, որպես հիմք ընդունել եմ տեղացի մտավորականների վկայությունները: Ըստ այդմ, Արդվինի նահանգի Խոփա և Բորչկա գավառներում բարբառակիրների թիվը հասնում է 25 հազարի, իսկ ողջ Թուրքիայում` 30-35 հազարի: Արդվինի նահանգի ողջ բնակչության թիվը 2012 թվականին ըստ հասցեների արված թուրքական պաշտոնական մարդահամարի տվյալների՝ 166. 394 հազար է։ Արդվինում ապրում են նաև մուսուլման լազեր, վրացիներ։

 

Ռիզեի նահանգում թուրքախոս համշենցիների թիվը, համշենցի մտավորականներ Ուղուր Բիրյոլի, Քեմալ Նաբիի, Ադնան Գենչի և այլոց համաձայն, 25-30 հազարի է հասնում, իսկ ողջ Թուրքիայում ռիզեցի համշենցիների թիվը 50-60 հազար է։ Ըստ այդմ էլ՝ ծագումով ռիզեցի և արդվինցի համշենցիների թիվը Թուրքիայում շուրջ 90-100 հազար է:

Մալաթիայի Ինոնյուի անվան ինստիտուտի հաշվումների համաձայն համշենցիների թիվը Թուրքիայում 13 հազար է կազմում, ինչը մեր կարծիքով միտումնավոր պակասեցված է և իրականությանը չի համապատասխանում։ Թուրքիայիում նոր չէ, որ կեղծում են ազգային պատկանելությանը վերաբերող մարդահամարները։

 

-Միթե՞ Ռիզեի նահանգում այդքան քիչ համշենցի է մնացել։

 

-Այո՛, ժամանակի ընթացքում համշենցիներն արտագնա աշխատանքի են դիմել՝ հաստատվելով Թուրքիայի և այլ երկրների քաղաքներում, և այսօր, օրինակ՝ Արտաշենի գավառում տեղացիների վկայությամբ համշենցիների թիվը հասնում է 3 հազարի, Սենոզի շրջանում՝ 8 հազարի, Չամլըհեմշինում որպես հիմնական բնակիչ մնացել է շուրջ 2400-2500 համշենցի։ Ամռանը նրանց թիվը հասնում է 6-7 հազարի։ Գյուղերն այցելելիս մենք նույնպես տեսանք բազմաթիվ դատարկված ու փակ տներ։ Ռիզեի նահանգի բնակչության թիվը 2012 թվականին, ըստ հասցեների արված, թուրքական պաշտոնական մարդահամարի տվյալների 323.012 հազար է կազմում։

 

Ռիզեում ապրում են նաև մուսուլման լազեր, վրացիներ, ավելի քիչ` թուրքեր։ Մեծամասնություն են կազմում լազերը։ Լազերի պարագայում ևս Մալաթիայի Ինոնյուի անվան ինստիտուտի հաշվումները միտումնավոր պակասեցված են։ Ըստ նրանց՝ ողջ Թուրքիայում ապրում է 80 հազար լազ։ Այնինչ լազերի թիվը ոչ պաշտոնական տվյալներով 250-300 հազարի է հասնում, որոնց մեծ մասն ապրում է Ռիզեի նահանգում։

 

-Խոփայի երիտասարդ համշենցիների շրջանում ինչպե՞ս է ընկալվում իրենց տեղական խոսվածքը:

 

-Երիտասարդների միջավայրում համշենցիների խոսվածքը մոռացության է մատնվում: Այս պատճառով Ստամբուլում համշենցի մտավորականները ստեղծել են «Հատիկ» հասարակական-մշակութային կազմակերպությունը, որի նպատակն է պահպանել և մոռացումից փրկել իրենց սովորույթները, երգը, պարը, խոսվածքը:

 

-Ինչո՞ւ որոշեցիք ձեր ուսումնասիրությունը նաև թուրքերեն հրատարակել։

 

-Հետևյալ պատճառներով՝ հակահարված հասցնելու այն թուրք կեղծարարներին, ովքեր ձգտում են կեղծել Համշենի պատմությունը և մերժել հայկականության որևէ հետքի գոյությունը։ Բացի այդ, Ռիզեի նահանգի համշենցիները թուրքացման քաղաքականության արդյունքում, կորցնելով իրենց հայկական ինքնությունը, մոռացել են նաև մանրատեղանունների հայերեն իմաստները, և շատ դեպքերում, ընկնելով թուրքական քարոզչության ազդեցության տակ, կարծում են, որ իրենց խոսակցական թուրքերենում առկա բարբառային բառերը, տեղանունները ևս ունեն թյուրքական ծագում։ Նաև ցույց տալու, որ լեզվական, ժողովրդագրական իմ դաշտային գրառումները հավաստի են, և ես չեմ խուսափում անգամ այն թուրքերենով համշենցիների միջավայրում տարածել։

 

Վերջում ցանկանում եմ ընդգծել, որ Համշենի և առհասարակ Արևմտյան Հայաստանի մանրատեղանունները, կամ ժողովրդագրական տեղանունները, հայոց պատմական հիշողության ու մշակույթի ժառանգության անբաժան մասն են։ Սակայն թուրքական միջավայրում գտնվելու, ժամանակին չգրանցվելու և տեղի բնակչության սերնդափոխության հետևանքով՝ դրանք կարող են մոռացության ու կորստի մատնվել։ Ուստի դրանց բազմակողմանի ուսումնասիրությունը պետք է ներառվի հայ պատմաբանասիրության օրակարգում։

 

-Նախատեսու՞մ եք նոր աշխատություններ հրատարակել:

 

- Մոտ ապագայում հրատարակության եմ պատրաստում մեկ այլ գիրք, որն ավելի ընդգրկուն տեղեկություններ է պարունակելու Համշենի մասին: Հուսով եմ` դաշտային աշխատանքների ժամանակ ձեռք բերածս բոլոր նյութերը կկարողանամ մեկտեղել այդ աշխատության մեջ:

 

Զրույցը վարեց Գևորգ Պետրոսյանը

 

HayNews.am

[Arpa]



http://www.armenianow.com/news/47407/hamshen_armenians_vahan_ishkhanyan

 

News | 03.07.13 | 12:29

Identity Crisis: Journalist explores the roots of Hamshen Armenians

 

Photo: Anahit Hayrapetyan

By Gayane Mkrtchyan

ArmeniaNow reporter

“Who were they? Were they actually Armenian? Did they look like us? Were they different, very different? What an exotic thing – people who are Muslim, but speak Armenian,” these were the questions and thoughts that prompted journalist Vahan Ishkhanyan to search for answers in the land of disputed identity and present it all in his lengthy new commentary about Hamshen Armenians.

Ishkhanyan’s grandfather was from Hamshen, as the reporter learned when Hamshen expert Hovan Simonyan took a gene sample from Ishkhanyan for his Armenian gene project. “It turns out that my genetic group is G1, the same group to which Avik Topchyan, another Hemshin belongs. While I do not know Mr. Topchyan, it would appear that we are in fact related and that generations ago our relatives were brothers. “I was just a young child when I heard others in the house talk about how there were still Muslim Hamshens living along the Black Sea coast and that they spoke the Hamshen dialect. Different numbers were tossed about as to how many there were – one hundred thousand, one million,” recalls Ishkhanyan. Two years ago, Iskhanyan won a Eurasia Partnership Foundation grant and took a trip to Turkey's eastshore of the Black Sea, where he spent 12 days at the Armenian-speaking Muslim Hemshen settlements and wrote a story, titled “Who Are They? The Muslim Hamshens Who Speak Armenian”. Based on Ishkhanyan’s “Muslim Hemshin Armenians” project a trilingual (Armenian, English, Turkish) CD and website (www.hamshesnak.com) have been created, where besides texts, multimedia aids, such as video material and photographs, interactive maps, tell the fascinating story of the Hamshens, their lifestyle, cuisine, perception of their identity, political outlook, and their dialect. Historical Hamshen is located in the northeast region of present-day Turkey. Scholarly research says that the Islamization process of the Hamshens began in the 1700s. Many scattered to settlements along the Black Sea Coast – Trabzon, Ordu, etc – to avoid religious conversion. There are no records preserved from that period as to why and how they converted to Islam. All such information was recorded some 100-150 years later. The Hamshen people today can be divided into three main groups: The Christian Armenian Hamshens, who live in Abkhazia and Russia’s Krasnodar District. They speak the Hamshen Armenian dialect; the Sunni Muslim Armenian-speaking Hamshens, (Hopa-Hamshens) who live in the Hopa and Borçka regions of the Turkish province of Artvin and call themselves, Hamshetsi or Homshetsi; and Sunni Muslim Turkish-speaking Hamshens (Bash-Hamshens) who mostly live in the Turkish province of Rize and call themselves, Hamshil. “Hopa-Hamshens have lost the religion and many traditions, they have taken everything from the Turkish environment, but have preserved their own language, and it is due to that language that they know about their Armenian roots, many consider themselves Armenian. This shows that any community, having lost everything else, but having preserved the language, will not merge and can always return to its roots,” says Ishkhanyan. Ishkhanyan’s guideswere his Turkish colleagues, CemilAksu, President of the BirYaşam (One Life) Cultural and Environmental Organization, and Harun Aksu. 63 year-old Cemal Vayiç, (the father-in-law of Hopa researcher Cemil Aksu) considers himself Hamshen, says he knew the language since childhood and wants to preserve it. “We knew that language as young kids and want to preserve it. We aren’t renouncing our identity. I will live as a Hamshen till the end. We know that the Hamshens are descended from Armenians. If Armenians visit and relate with us more often, we will be able to improve our language skills.” says Cemal Vayiç. At his house all present told that before going to school they did not know Turkish and spoke only Hamshesnak. They learnt Turkish at school. Aksu says the assimilation policy of Hopa-Hamshens started in the 1980s and the Hamshen dialect gradually gave in to the Turkish language. At the revolutionary Hayteh Bar owned by Harun Aksu, Ishkhanyan meets Mumi Yılmaz. As soon as they step foot into the bar he holds out his hand in welcome and says – I’m also Armenian. “We know about your cause, we are of the same blood,” he says.When asked how he knew he was Armenian without knowing any of thehistory, Yilmaz responds: “I don’t need to know the history to say that I’m Armenian. My grandfather is my history. He told me that it’s the truth. Whatever I know comes from him. My grandfather came down from the mountains to sell whatever he had, a bit of milk, oil, whatever. They caught him, called him Armenian, and bashed his head in. They stole his belongings, his horse, everything.Before, in the mountains, they made our life miserable. We were hungry. When we came down they beat us constantly. They singled us out as Armenians. But now we’ve come down and they can’t persecute us anymore". A shop owner glows upon learning that the reporter was Armenian and asks whether people in Armenia know about them. Then he adds “Eh…we sold our religion. We sold our Christianity and became Muslims.” Even those Hamshens who avoid calling themselves Armenian and regard themselves as Turks can’t escape the scorn heaped upon them by the other peoples of the region, calling them ermeni (“Armenian” in Turkish) in contempt. As opposed to Hopa-Hamshens, who accept their Armenian identity, Turkish-speaking Bash-Hamshens deny their Armenian descent, but celebrate Vardavar (an Armenian Christian holiday with elements dating back to pre-Christian era) and bury the deceased in coffins, unlike Muslims who only use a shroud. “If you ask a Hamshentsi what he is, he will answer “Hamshen’. If you then ask what a Hamshen is, he’s at a loss. In this country, not calling yourself a Turk is an act of courage,” says Bash-Hamshen Selçuk Güney, who owns the guesthouse in Samsun. Ishkhanyan writes that on the one hand the Turkish authorities made up their version of history to cut the Hamshens from their Armenian roots, while on the other hand the local government and residents of other Muslim nationalities called Hopa-Hamshens Armenian and oppressed them, which made them preserve their language and their Armenian descent as a form of resistance. They had two ways out: resist and remain the “the cursed ones”, adopting the ideology of oppressed masses, i.e. communism, or become more catholic than the “the Roman Pope, i.e. Turkish nationalists”. “Leftists (Marxists) are very courageous, when they learnt I was Armenian, they would come up, talk to me without fear. Others, who are now facing their Armenian identity issue, were very friendly, but asked not to record their names as soon as I was about to take notes. They asked not to cite them, they were scared. I saw that in Turkey people are afraid because of their Armenian descent, maybe in Istanbul it is not so, but in Hamshen it was,” says Iskhanyan. He also speaks about the Hamshesnak (the Hamshen dialect is referred to as such in most scientific researches) and says if one listens to it carefully Armenian words can be detected and after some getting-used-to it becomes clear that it is Armenian. And it is probably not accidental that Yılmaz Topaloğlu, former mayor of Hopa, told him: “I feel uncomfortable conversing through a translator. We can speak that language fairly well, but sadly we’ve been subjected to assimilation and various pressures. That’s why we have difficulty understanding each other.” “The language he refers to is Armenian. Yılmaz wouldn’t say such a thing to anyone else in the world except for an Armenian who speaks it – ‘I feel uncomfortable conversing through a translator’,” writes Ishkhanyan. In the end, Ishkhanyan answers the question: “Who are they?” “They’ve demolished the Hamshen Kachikar Church so that no traces are left. You won’t find it. The unknown location of the church symbolizes the destruction of the Black Sea Armenians. Successive Turkish regimes have dug down deep to eradicate all Armenian roots so that none ever grows again. But one stubborn branch, long overlooked, has sprouted again, trembling with fear. The Armenian words that flutter from the lips of this 30,000 Muslim community is the last vestige of a past when Armenians once lived on the Turkish shores of the Black Sea.”

Source URL: http://www.armenianow.com/news/47407/hamshen_armenians_vahan_ishkhanyan

 

Copyright © 2002-2009 ArmeniaNow.com All rights reserved.

Articles may be reproduced, provided ArmeniaNow.com is cited as the source.

Notice: Neither ArmeniaNow.com nor “AN Media” LLC is liable for claims made by advertisers nor for contracts entered by advertisers with their clients.

 

http://www.armenianow.com/sites/default/files/img/imagecache/600x400/suleymani-tun.jpg

 

http://www.armenianow.com/sites/default/files/img/imagecache/600x400/suleymani-tun.jpg





 

 



 

 



[Yervant1]

Համշէնահայերու «Վովա» Խումբի Անդամները Սպառնալիքներու Ենթարկուած Են

http://www.ragmamoul.net/wp-content/uploads/2016/08/78.jpg

Համշէնահայերու «Վովա» Խումբի Անդամները Սպառնալիքներու Ենթարկուած Են

Posted By: adminPosted date: August 29, 2016in: Այլեւայլ ԼուրերNo Comments

Թուրքիոյ մէջ համշէնահայերու յայտնի «Վովա» երաժշտական խումբի անդամները տարբեր սպառնալիքներու ենթարկուած են՝ մեղադրուելով Համշէնի տարածքին հայամետ քարոզչութիւն ընելու մէջ: Այս մասին ֆեյսպուքեան իր պաշտօնական էջին գրառում կատարած է խումբի հիմնադիրներէն Հիքմեթ Աքչիչեքը, որ, միեւնոյն ժամանակ, խումբի մենակատարն է:

Հիքմեթ Աքչիչեքը նշած է, որ իր եւ իր համախոհներու նպատակն է նախեւառաջ պահպանել ու ապրեցնել Համշէնի մշակոյթը եւ լեզուն, եւ յայտնած, որ ինք երբ անձամբ ապրած ու զգացած է հարազատ մշակոյթի ոչնչացման վտանգը, 1996-էն սկսած է աշխոյժ գործունէութիւն ծաւալել ի նպաստ մայրենի լեզուի ու մշակոյթի տարածման:

«2005-ին ես եւ ընկերներս թողարկեցինք «Վովա» երաժշտական ալպոմը, որ համշէնի բարբառով ձայնագրուած առաջին ալպոմն էր աշխարհի մէջ: 2011-ին բացինք HADİG կազմակերպութիւնը, որու նպատակն է պահպանել ու ապրեցնել Համշէնի մշակոյթը: 2014-էն սկսեալ դարձայ Համշէնի բարբառով հրատարակուող «Գոռ» ամսագրի խմբագրակազմի անդամ եւ ամսագրի պատասխանատու:

Համշէնի լեզուն եւ մշակոյթը ուսումնասիրելու եւ տարածելու ծիրէն ներս մշակութային ոլորտի բազմաթիւ կապեր, յարաբերութիւններ ստեղծեցի, որոնց շարքին են նաեւ հայաստանցի գիտնականներ, մշակութային գործիչներ, ինչպէս նաեւ հայրենիքէն գաղթած եւ Ռուսաստանի եւ Աբխազիայի մէջ բնակող քրիստոնեայ համշէնցիներ:

Մեր աշխատանքը հայրենիքի դաւաճանութիւն, միսիոներականութիւն որակելը պարզապէս ազգայնամոլութիւն է:

Ոչ մէկ համշէնցիի չենք պարտադրեր նոր ինքնութիւն: Համշէնի հայկական անցեալը, մանաւանդ՝ Օսմանեան շրջանէն առաջ, այլեւս պահելու գաղտնիք չէ: Մեր տեղը բոլորը գիտեն, անյայտ հասցէներով սպառնալիքներ հնչեցնելու փոխարէն թող գան մեզ գտնեն, նստինք, խօսինք:

Կ’ուզեմ շեշտել, որ մենք, ի հեճուկս այս ամէնուն, պիտի շարունակենք մեր գործունէութիւնը: Եթէ ինչ-որ մէկը հիմնաւորուած մեղադրանք ունի, թող մեզ դատի տայ», – գրած է Աքչիչեքը:

Նշենք, որ «Վովա» խումբը իր առաջին մեծ ելոյթը ունեցած է պոլսահայ նշանաւոր լրագրող Հրանտ Տինքի յիշատակին կազմակերպուած երեկոյի ընթացքին, ուր կատարած են հայերէն «Եար եար» երգը: Խումբի միւս անդամներն են Մուսթաֆա Պիպերը եւ Էրսին Չելիքը:

«Վովա» խումբի անդամները 2005-ին թողարկած համանուն ալպոմի («Վովա» Համշէնի բարբառով կը նշանակէ «Ով է») համար ձայնագրած են Համշէնի բարբառով երգուած 13 ժողովրդական երգ, որոնց մեծ մասը մինչ այդ մոռցուած էր ու անծանօթ՝ համշէնցիներու երիտասարդ սերունդին: