Jump to content


Photo
- - - - -

Zangi Zrengi -=- Ghazaros Aghayan


  • Please log in to reply
9 replies to this topic

#1 MosJan

MosJan

    Էլի ԼաՎա

  • Admin
  • PipPipPipPipPip
  • 31,196 posts
  • Gender:Male
  • Location:My Little Armenia

Posted 10 July 2007 - 11:30 AM

Zangi Zrengi -=- Ghazaros Aghayan


Armenian Fairy Tale



A man and his wife had a boy and a girl: the boy has come of age, and the girl was still in a cradle. When the girl was only five months of age, strange things started happening in their house: when there was nobody home except the baby girl, the saw that many things were disappearing. There was no milk and matzun in the pots, no bread left in the trough, and no oil in the jug, and many other things were not there. They thought that may be a burglar broke into the house, but the boy thought otherwise and kept it to himself.

Once when there was nobody home, the boy hid in a dark corner and what did he see? His baby sister got up, gulped up the food left at her side, rushed to the trough, saw that there was no bread in it but only the dough, fell upon it and wiped it up clean; then she rushed hither and thither, sniffed around, saw that there was nothing else to eat, quietly returned to her place and lied down as if she was an innocent child

Mother went out to heat the tonir; when she returned to take the dough she saw that it was not there. The boy stepped out from his shelter, took his mother out, and told her what he saw with his own eyes.

The boy said, "You know better, you and your daughter. Do as you choose, but I cannot stay in this house any more. When she grows up, she will devour us all. She is a daemon, a dragon, and not a girl."

Having said that, the boy left the house. He walked away a little bit, and sat down on the side of the road. He was hungry and had nothing to eat, but three dry apricots in his pocket, so he took them out and ate them and buried the stones in the ground. From these stones, there grew three apricot trees.

The name of the boy was Tatu. Tatu went to the wastelands to find a new world, but found no city and no village. Instead, he saw flock of sheep grazing in a meadow, and walked towards it. And he saw that there was no shepherd with the sheep. In the dusk, when the flock of sheep headed for their enclosure, Tatu went with them. When the sheep reached the enclosure, a man and a woman, both of them blind, came out of a cavern, milked their sheep by touch, took their daily share in a jug, crumbled some bread into it and started eating. Tatu cautiously approached the jug and started eating from it next to them. The blind did not know that they had a new companion, and although they were not fools, they did not say anything. And so it went on. And one day, the man said to his wife:

- Lo, woman, for several days, I remain hungry, the milk is the same as always, but I am not full any more.

And the woman said:

- Lo, man, I thought that you eat more than always, and that is why I stay hungry. Then both of us stay hungry. Can it so happen that there is someone else joining us for dinner?

- It is likely to be so. And there is something else I have noticed. So far, we herded the sheep home, but now they come by themselves. Perhaps, someone is herding them. You know what? When we sit down to dinner, I will cough and you immediately stretch your hand and I will do the same from the opposite side, and if there is someone sitting between us, we will see who it is.

At dinner in the evening the man and his wife got hold of our Tatu.

"Who are you?" they asked, "and why do you conceal yourself from us?"

Tatough said, "I am an alien who came to your place. Be my father and mother, and I will be your son, and I will herd your sheep and take care of you."

"Very well," they said, "It seems that the God has sent you to us. We did not have a child, so be our son."

Next day, the father summoned Tatu and told him.

- Lo, son, when you take the sheep to grease, take them neither to the left and nor to the right, but take them just straight to the facing hill.

- Very well, said Tatu, but he did not take his father's word. On the second day, he took the sheep to the left side of the hill and saw a demons' wedding. All fiends got together and were making a wedding with zurna and dhol. As they saw Tatu, they seized him and dragged him to their feast. They said, "You see, we are busy making a wedding, so you have to chop some wood for us."

Tatough acceded and taking an axe started chopping a huge log. And as soon as he cracked the log by driving several wedges into it, he called all the fiends, "Come along, hurry up, I will show you a trick to make your wedding merrier." All the fiends rushed forward, including the groom and the bride. "Come on, show us your trick!"

Tatough said, "Put your hands in this crack, and then I will show it to you."

The fiends hurried to put their hands in the crack so that they could see the trick.

Tatough quickly removed the wedges and all fields started shrieking plaintively.

- Ooh, ooh, we are ruined, what has this man done? What kind of joke was it?

Tatough said, "This is just the beginning, wait until the joke starts." "Tell me, was it you who took away my father's and mother's eyes, and where do you keep them?.. Until you give me their eyes back, you will not be saved."

- Yes, yes, ouch, ouch, one fiend said, whose heart was breaking most with pain... "Here they are, under this bush, go take them and let us free."

Tatough went and took the eyes and came back and asked them.

- I found them, but how should I put them back?

- Put the eyes in their eye-sockets and wipe them over with our bride's veil, they will heal right away.

Tatough went and took the bride's veil.

- And now set us free, whined the fiends.

- I could have, but who can tell that you will not take revenge and tear me to pieces? No, do not have vain hopes, there is no salvation for you, so mourn your doom.

The fiends' wedding turned into mourning. Pleading and whining had no effect on Tatu, and what a fool he would have been if he set them free. Axe in his hands, our Tatu chopped away all their heads and cleaned the hill from the evil fiends.

In the evening, when he came home, he put the eyes of his parents in their eye-sockets, wiped them with the veil of the fiend bride, and they were immediately cured. They embraced Tatu and kissing him, did not know how to express their gratitude and their unbounded joy.

Inspired with this event, next day Tatu took the sheep to the right side of the hill. As soon as he reached the top, he heard a loud howl. The sheep also heard it and retreated shivering. Tatu did not stop them, but decided to see what was the beast that was making the howl.

He followed the sound until he reached a cave where a strange beast sat howling. A lion, it was not a lion, if a tiger, it was not a tiger, if a boar, it was not a boar, but an awesome beast that looked more like a dog, but a tenfold size of it.

While Tatu, concealed behind a rock, was watching the beast, it had already noticed him.

- Lo, man, called the beast in a human voice, "I am about to bear and cannot move, come and help me and do not have fear, I will not hurt you."

When the beast spoke in human voice, Tatu rejoiced and thought to himself, "That who speaks in human voice will have human kindness, so let me go and help her." As soon as Tatu approached the beast, she said, "If I give birth to an even litter, I will devour you, and if to an odd litter, I will let you live."

- You know better, said Tatu, "whatever will be, will be."

The first cub that was born to the beast Tatu put in his shepherd sack, the same he did with the second one, and as the third came out, he saw that there were no more, and put it in front of the beast and said.

- Only this one was born, and was it worth so much groaning?

The beast was ashamed of its savageness. "Go," she said. "I give you your life, and if you happen to bring your flock this way, you should not beware of me, I will do you no harm."

Tatough took the newborn cubs whose eyes were still closed, and fed them with the sheep's milk. The cubs grew up and became his most devoted dogs.

Tatough called one dog Zangi, and the other one - Zrangi. When he went somewhere, he took them with him, and when at home, he kept them on the leash.

Ten years passed or less, God knows. Tatu decided to go to his birthplace to see how his parents were doing. He told his mother and father about this decision of his, and they acceded hoping that he would be back soon. Tatu poured some milk in a plate, put it on the shelf and told his father and mother:

- Watch this milk; when you see that it changed the color and turned red or black, it means that I am in dire straits. Unleash Zangi and Zrangi so that they come and rescue me.

Tatough went and reached the three apricot trees that grew and became rather BIG trees. He sat down to rest a little bit, and then went to his birthplace.

What birthplace?.. There was no living soul, the village was straight, but there were no dwellers there. He aimed the horse straight to his house and saw his sister sitting at the hearth, and there was no one else. The sister stood up, embraced him and said:

- Welcome home, my brother, the sunshine of my eyes, where have you been, why were you so late to come back? This is what the sister said and hurried out of the house.

She saw the horse hitched, the sack on its back. She gulped up the sack, returned home and asked her brother:

- Dear brother, my soul, you came without a sack?

- Yes, answered Tatu and immediately understood that she gulped the sack.

The sister went out again, and ate one leg of the horse and came back asking:

- Dear brother, my soul, your horse came with three legs?

- Yes, answered Tatu.

The sister went out and ate away the second leg of the hose and came back asking:

- Dear brother, my soul, your horse came with two legs?...

- Yes, answered Tatu.

The sister hurried out again and ate away the third leg of the horse, came back and asked:

- Dear brother, your horse came with one leg?

- Yes, answered Tatu, whose heart started trembling: "After she devours the horse, she will eat me. What should I do, how should I escape?" he thought.

The sister went out for the fourth time, ate away the fourth leg of the horse and coming back asked:

- Dear brother, you came on foot?

- Yes, dear sister, I came on foot, and I will go on foot, but will you let me to?

- Oh, I would be blind, how can I let you go, I have gazed at the road waiting so long for you to come back and fill my heart with joy. You should be hungry, let me go and bring some bread for you to eat.

As soon as the sister went out, a cock came out from the corner of the house and said to Tatu:

- Lo, lad, your sister went to sharpen her teeth to come and eat you, you have to save your soul.

- How am I going to save my soul, I don't know, said the lad.

The cock said, "Take your robe off, fill it with ashes and hang it beneath the ceiling, and you run away. She will come, rush to your robe, and her eyes will fill with ashes. While she cleans up her eyes, you will be gone far away."

The lad followed the cock's advice and escaped.

Tatough was already far away when he realized that the sister was catching up at him, and he hastened and reached the three apricot trees and climbed one of them.

The sister caught up, tried to climb the tree but could not. She started gnawing at the tree and gnawed so much that cut it clean. The cut tree fell on the second one, and the lad jumped to the top of that tree. The girl started gnawing at the second tree. She cut this one as well. Then she rushed to the third tree and started gnawing at it.

At this moment, Tatu's father and mother looked at the milk that he had left and saw that it turned red. They immediately unleashed Zangi-Zrangi. The devoted beasts immediately took their master's trail, followed his path and in huge leaps in a flash reached the spot where he was. The last tree was about to fall when they came. Tatu saw them and called them:

- Zangi-Zrangi, come on, eat her up so that just one drip of blood is left of her.

They devoured the girl so that just one drip of blood fell on a leaf.

As the lad descended from the tree, Zangi-Zrangi curled at his feet and whined to express their joy about deliverance of their master. Tatu patted their heads and expressed his gratefulness. Then he took the bloodstained leaf, put it in his bosom and set off.

They walked far and wide, and came across a caravan.

When the master of the caravan saw Tatu's dogs, he liked them and thought to himself, "If these lion dogs were mine, I would have no fear of villains, if there were hundred villains (caravan robbers), these two would have taken care of them all."

Then he turned to Tatu and said:

- Lo, lad, give these dogs to me. Ask for as many mules as you want, take them from the caravan with all their load.

- If you gave me your whole caravan, I would not exchange it for my dogs.

- Then you are richer with your two dogs than me with this huge caravan?

- It appears I am, answered Tatu, this huge caravan of yours will not save your life, and may even bring you death, since when the villains come, they will first take your life, and then your goods. My life is safe as long as I have them. If I want, I can take the whole caravan from you with their help, but I am not a villain to act this way."

They passed a long way so talking, and then the master of the caravan said:

- Since you would not give me your dogs at any price, I will give you an easy riddle. If you guess it, then my caravan is yours, and if not, I take your dogs.

- I agree, said Tatu, give me your riddle.

- See this tumbler? If you guess of what it is made, the caravan is yours, and if you do not, then the dogs are mine.

- Very well, said Tatu, and started giving names of all the trees he knew, "corneal, pear, ash-tree,..." so he gave names of all the trees he knew, but all of them were wrong.

- Then I take the dogs, said the master of the caravan. Leash them and give them to me.

- Wait, let me think a little bit more, said Tatu, there is one tree that I know, it is on the tip of my tongue, but I cannot recall it like that, wait, I am sure it is the one.

At that point something started scratching and squeaking,

- bloody dogwood..., bloody dogwood..., the thing that was saying it was the blood drop at Tatu's chest.

- I got it, I got it, exclaimed Tatu and grasping the tumbler, said, - It is the bloody dogwood!

- Yes, you got it, said the master of the caravan. You deserve having my caravan.

- I do not need all of your caravan, said Tatu. I am a simple shepherd, and not a tradesman. Give me one bag of clothes so that I can woo a girl for myself to marry, and this will be enough.

The master of the caravan chose the best clothes and all the jewelry and adornments that were needed for the groom, loaded it on a mule and gave to Tatu.

As Tatu drove away from the caravan, he felt something stirring in his bosom. He got his hands on it and took out a monstrous serpent. The drip of blood turned into a serpent that thrust out its head and was aiming at Tatu's throat. Tatu shook away the serpent that was growing bigger and thicker ever moment until it turned into a dragon, and said to his dogs.

- Zangi-Zrangi, come on, eat her up, so that no drip of blood is left.

The dogs did so, and the dragon girl disappeared. Tatu reached home and brought with him the mule loaded with goods. He wooed a girl and married her.

They had their dreams fulfilled, and so would you.

Source: Gh. Aghayan, Works, Yerevan, 1979, p. 530
Translated by Christine Karapetyan



#2 Arpa

Arpa

    Veteran

  • Members
  • PipPipPipPipPip
  • 10,011 posts
  • Gender:Male
  • Interests:Culture

Posted 29 July 2007 - 06:53 PM

That is wonderful MosJan. Thank you.
Ghazaros Aghayan is one of our most loved writer of novellas, short stories in general and probably , along with Toumanian our best writer of childrens’ literature. How can we forget his masterpiece epic poem ԴԻՒՑԱԶՆԵՐԳ Tork of Angel ՏՈՐՔ ԱՆԳԵՂ.
His short novel ԱՆԱՀԻՏ is another wonderful gem.
http://www.mankutian...amp;subgal_id=1
http://www.mankutian...amp;subgal_id=1
The story about the love affair and eventual consummation of Prince Vachakan, son of King Vacheh of the Aghwans (Aluans, Caucasian Albanians) with his throne at Partav, now Barda. It is full of allegories and quasi historical facts. Prince Vachakan, just like many teenagers at that tender age, is a very sensitive young man who shuns all worldly glory and intends to become a monk just like his hero Ter Mesrop, until, when on a hunting outing with his mentor and best friend Vaghinak he happens on Anahit, daughter of common pesant cattle driver at a water fountain. That incident becomes a turning point. He decides, if he were ever to marry the it had to be Anahit. The king and the queen are desperate. Vachakan is their only child and a potential heir to the throne. After much consultations with his mother and father, the king and the queen agree to send a delegation to find Anahit and ask her hand in marriage.
We can read the rest at the above site. As to all the allegories and semi documentary historical facts, the monk in question is named Ter Mesrop, and we know why. Below, one of the scenes at the meeting of the wedding delegation. Anahit, in addition to being stunningly beautiful is also highly intelligent and talented. She is a master carpet weaver. When one of the delegates asks her about her twenty some students , She tells them, being the season of harvest she had released them to work the fields and that she not only teaches them the art of weaving, she also teaches them how to read and write. Pay special attention what is said about reading and writing(graffiti)
-Անահիտ, ինչո ւ ես մենակ գործում,- հարցրեց Վաղինակը,- ես լսել եմ որ դու աղջիկ աշակերտներ շատ ունիս:
-Այո´, ունիմ մի քսան հոգի,- պատասխանեց Անահիտը,- բայց որովհետև հիմա այգեկութ է, արձակել եմ: Այստեղ էլ լինին, չեմ բանեցնիլ սրա վրա: Այս մեկ հատը ես մենակ պետք է գործեմ:
-Լսել եմ, որ դու քո աշակերտներին կարդալ ես սովորեցնում:
-Այո, սովորեցնում եմ: Հիմա մեզանում ամեն մարդ պարտական է կարդալ գիտենալ: Այս վերջին օրերս էլի եկավ ծերունի Մեսրոպը և սաստիկ պատվեր տվավ, որ ամեն մարդ կարդալ սովորե, որ ամեն մարդ ինքը կարդա ավետարանը և հասկանա: Հիմա մեր հովիվներն էլ գիտեն կարդալ և միմյանց սովորեցնում են իրանց հոտն արածացնելիս: Այժմ եթե մեր անտառները պտտես, բոլոր հաստ ծառերի կեղևները գրոտած կտեսնես: Անցյալ օրը ես մի ծառի վրա տասը տուն սաղմոս կարդացի: Մեր բերդերի պարիսպները, ժայռերի ճակատները ածխագրերով լցրել են: Մեկը ավետարանից մի տուն գրում է կամ այնքան է գրում, ինչքան անգիր գիտե, հետո մյուսներն են շարունակում: Ահա այսպես սար ու ձոր լցվել է գրերով:
-Մեր մեջ ուսումն այդչափ տարածված չէ, ըստ որում` մերոնք ծույլ են, բայց ես հույս ունիմ, որ երբ քեզ տանենք մեր քաղաքը, դու մեր ծույլերին արիաջան կշինես:


Note. Did I say that Vacheh, Vachakan, is based on the root word of “vach/tent” as in “vachkatoun/vranabnak/tent dweller”?

Edited by Arpa, 29 July 2007 - 07:38 PM.


#3 Zartonk

Zartonk

    Magnificent!

  • Members
  • PipPipPipPipPip
  • 2,764 posts
  • Gender:Male
  • Location:Մարդկության ու ճշմարտության միջև

Posted 29 July 2007 - 10:50 PM

Mosjan, truly thanks. It takes me back to my childhood.

#4 Louise

Louise

    Member

  • Members
  • PipPipPip
  • 217 posts
  • Gender:Female
  • Location:east of France

Posted 30 July 2007 - 01:50 AM

[quote name='MosJan' date='Jul 10 2007, 11:30 AM' post='206065']
Zangi Zrengi -=- Ghazaros Aghayan
[b]Armenian Fairy Tale
---------------------------
Mosjan, I thank you very much for this armenian tale. I will translate it
in French for my daughter who is a story teller. She tells tales from
all coutries of the world, specialy armenian tales. This year as it was
the year of Armenia in France she is telling "David de Sassoon".
I have 2 books "Hye Joghovrtagan hekyatner" Hovsep Orpelu 1962
Yerevan - Vol. III and X. they are in dialect of Mush -Pulanekh- Ararat
I have tried to translate several of them in French, but it is very difficult,
the words are not familar to me, and they are not in my dictionary.

I hope this time I'll be able to translate your tale.

#5 Arpa

Arpa

    Veteran

  • Members
  • PipPipPipPipPip
  • 10,011 posts
  • Gender:Male
  • Interests:Culture

Posted 12 August 2007 - 09:57 AM

Here is that "hekiat" ANAHIT by Aghayan. Just so we can have ready access to it nd see what we can learn;
With many thanks to Gayane Klechyan and company.
http://www.mankutian...amp;subgal_id=1
======
Հեքիաթներ
Ղազարոս Աղայան
ԱՆԱՀԻՏ

Նկարազարդումը` Աննա Վարդանյանի, 16տ.
Ա
Մի ժամանակ Աղվանից աշխարհի թագավորանիստ քաղաքը Պարտավն էր, որ այժմ ավերակ է և ասվում է Բարդա: Դա գտնվում է այժմյան անձակի և Շուշվա մեջտեղը` Թարթառ գետի վրա: Այդտեղ էր Վաչե թագավորի հոյակապ ապարանքը` իր ընդարձակ ծառաստանով, որ երկարումեկ ձգված էր Թարթառի ափովը: Այդ հինօրյա արհեստական անտառը բնականից գերազանցում էր իր հսկայական չինարներով ու բարդիներով, որոնց բարձրության ստվերի տակ ծածկվում էին քաղաքի նույնիսկ ամենաբարձր աշտարակները: Նրա չորս կողմով քաշված ամուր պարիսպը վանդակի պաշտոն չէր կատարում բնավ այն թեթևաշարժ ու արագավազ այծյամների ու եղջերուների համար, որոնք այնտեղ խմբերով զբոսնելու և խաղալու ազատ ասպարեզ ունեին:
Մեկ անգամ Վաչե թագավորի միամոր որդին` Վաչագանը, որ մի նորահաս երիտասարդ էր, պալատի պատշգամբի վրա կռթնած` նայում էր իրանց այդ ծառաստանին: Եղանակը գարնանային էր և առավոտյան արևաբացին: Աշխարհի բոլոր երգեցիկ թռչունները, կարծես խոսքը մեկ արած, հավաքվել էին այդ ծառերի վրա, որ մի ընդհանուր նվագահանդես սարքեն և իրար հետ մրցեն: Մինն իր սրինգն էր փչում, մյուսն` իր փողը, բայց հաղթանակը խոսողն էր տանում: Սոխակն էր այդ խոսողը` բյուլբյուլն Աղվանից, սիրահար սրտերի միակ մխիթարիչը: Նա որ սկսում էր նվագել իր բյուրաղի քնարը, իսկույն լռում էին մյուսները և ականջները սրած` նրան էին լսում և նրա դայլայլիկի բյուրավոր ելևէջներից դաս առնում: Մինը սովորում էր նրա ծլվլոցը, մյուսը` նրա կլկլոցը, մինը` շվշվալը, մյուսը` սուլելը, և մեկ էլ հանկարծ ամենքը միասին, միախառն ձայնով սերտում էին իրանց սովորած եղանակները:
Արդյոք սրա նց էր ականջ դնում Վաչագանը այնպես լուռ, այնպես ակնապիշ: Ոչ... Ուրիշ հոգս, ուրի´շ ցավ կար նրա սրտումը. սրանք միայն սաստկացնում էին նրա ցավը և խոր տխրության մեջ ձգում նրան:
Այս տխուր մտմտուքից հանեց Վաչագանին նրա մայրը` Աշխեն թագուհին, որ այդ պահուն մոտեցավ նրան և մոտը նստելով` հարցրեց.
-Վաչիկ, ես տեսնում եմ, որ դու սրտումդ մի ցավ ունիս, բայց թաքցնում ես մեզանից: Որդի, ասա ինձ, ինչու համար ես այդպես տխուր:

-Մայր, ճշմարիտ ես ասում,- պատասխանեց որդին, աշխարհիս փառքն ու վայելչությունը աչքիս չեն երևում: Ուզում եմ հեռանալ աշխարհիցս, գնալ անապատ: Ասում են` Մեսրոպ վարդապետը կրկին եկել է Հացիկ, իր շինած վանքումը միաբանություն է հաստատել, աշակերտներ ժողովել, ուզում եմ ես էլ գնամ այնտեղ: Մա´յր, դու չգիտես, թե ի´նչքան լավ գյուղ է այդ Հացիկը: Այնտեղի թե´ տղերքը և թե´ աղջկերքը այնպես սրամիտ, այնպես գեղեցիկ են, որ եթե տեսնես, կմնաս հիացած:-Ուրեմն նրա համար ես գնում Հացիկ, որ այնտեղ տեսնես քո սրամիտ Անահիտին:
-Մա´յր, դու որտեղից գիտես նրա անունը:
-Մեր պարտեզի սոխակները բերին ինձ այդ համբավը: Սիրելի Վաչիկ, ինչո ւ ես մոռանում, որ դու Աղվանից թագավորի որդին ես: Թագավորի որդին կա´մ թագավորի, կա´մ մեծ իշխանի աղջիկ կուզի և ոչ թե մի գեղջկուհի: Վրաց թագավորը երեք աղջիկ ունի, կարող ես ընտրել նրանցից որին կամենաս: ուգարանց Բդեշխն ունի մի շատ գեղեցիկ աղջիկ, որ իր միակ ժառանգն է, իր հարուստ կալվածների միակ տիրուհին: Սյունաց իշխանն ունի դարձյալ մի շատ սիրուն աղջիկ. վերջապես մեր հազարապետի Վարսենիկն ի նչ պակաս աղջիկ է, - մեր աչքի առջև մեծացած, մեր ձեռքով կրթված...
- Մայր, ես արդեն ասացի, որ պիտի երթամ վանք, բայց եթե ուզում եք, որ ես անպատճառ ամուսնանամ, ապա գիտացեք, որ իմ ուզածը միայն ու միայն Անահիտն է...
Այս ասաց Վաչագանը և ամոթից կարմրելով` վազեց դեպի պարտեզ, ինչպես մի ծանր բեռից ազատված փախստական գերի...

Բ

Վաչագանի քսան տարին նոր էր լրացել: Նա երկայնացել էր իրանց պարտեզի բարդիների նման, բայց շատ քնքուշ, դժգույն և վատառողջ էր: Մանկությունից կրոնական կրթություն ստանալով մեծն Մեսրոպի աշակերտների մոտ` մտադիր էր իր վարդապետների օրինակին հետևել - քաշվել մի վանք, աշակերտներ պատրաստել և քարոզության նվիրվել: Բայց նրա այդ ձգտումը հակառակ էր իր ծնողաց կամքին, ըստ որում` ինքն էր նրանց միակ զավակը, ինքն էր Աղվանից թագավորության միակ ժառանգը:
«Որդյակ իմ Վաչագան,- ասում էր հայրը շատ անգամ, - դու գիտես, որ իմ հույսը միայն դու ես, դու պետք է մեր տան ճրագը վառ պահես, մեր օջախի հիշատակը` կենդանի: Պետք է ուրեմն ամուսնանաս, ինչպես որ աշխարհիս օրենքն»:
Որդին միայն կարմրում էր հոր այդ առաջարկությունը լսելիս և չէր իմանում ի նչ պատասխան տա, ըստ որում` ամուսնության վրա նա չէր մտածել և չէր էլ ուզում մտածել: Բայց հայրը նրան հանգիստ չէր տալիս և նույն առաջարկությունը, ավելի գրավիչ խոսքերով, նա անում էր շաբաթը մի քանի անգամ: Հոր այդ ստիպմունքներից ազատ մնալու և նրան ուշ-ուշ տեսնելու համար ինքն իրան որսորդության տվավ Վաչագանը, թեև զբոսասեր չէր, այլ ավելի սիրում էր շարունակ տանը նստել և կարդալ: Այնուհետև առավոտները վեր էր կենում շատ վաղ և ընկնում սար ու ձոր և երեկոները շատ ուշ ետ դառնում: Երբեմն երեք-չորս օրով ուշանում էր և ծնողացը տարակուսության մեջ ձգում: Շատ իշխանների որդիք ուզում էին նրան ընկերանալ և նրա հետ միասին ման գալ, բայց ինքը չէր հոժարում: Նա հետը վերցնում էր միայն իր մտերիմ և քաջ ծառային` Վաղինակին, որ մի պնդակազմ և քաջառողջ տղամարդ էր, և իր հավատարիմ շունը` Զանգին, որ թեև դեռ լակոտ, բայց արդեն մի ահագին գամփռ էր: Սրանց հանդիպող մարդիկը չէին իմանում, որ մինը թագավորի որդին է, և մյուսը` նրա ծառան, ըստ որում` երկուսն էլ միևնույն հասարակ որսորդի հագուստն ունեին հագած, երկուսն էլ միևնույն նետաղեղը ուսներին և լայնաշեղբ դաշույնը կախած գոտիներից. միայն պաշարի պարկը Վաղինակն էր կրում: Շատ անգամ իջնում էին զանազան գյուղերում, և Վաչագանը, իբրև մի օտար մարդ, ծանոթանում էր գյուղացոց կյանքին, տեսնում էր նրանց ամենօրյա հոգսերն ու կարիքները, նկատում էր, թե ո´վքեր են բարություն անում, և ո´վքեր` անիրավություն: Հանկարծ շատ կաշառակեր դատավորներ հեռացվում էին իրանց պաշտոնից, և նրանց տեղ լավերն էին նշանակվում, շատ գողեր բռնվում ու պատժվում էին, շատ նեղության մեջ ընկած տներ ու համայնքներ օգնություն էին ստանում թագավորից` առանց իմաց տալու նրան իրենց նեղությունը: Այսպես մի աներևույթ զորություն ամեն տեղ ամեն բան տեսնում էր և հոգացողություն անում: Այս տեսնելով` ժողովուրդն սկսեց հավատալ, որ Վաչե թագավորը աստծու պես իմանում է, թե ո´ւմ ի նչ է պետք, և ո վ է պատժի կամ վարձատրության արժանի մի բան արել: Էլ ոչ մի տեղ ո´չ գողություն էր լինում և ո´չ մի ուրիշ անարդարություն: Բայց ոչ ոք չէր իմանում, որ այդ լավ փոփոխության միակ պատճառը թագավորի որդին էր:
Վաչագանի այս տեսակ թափառական ճանապարհորդությունը իր համար էլ ունեցավ լավ հետևանք: Նա ավելի զվարթացավ և առույգացավ: Նա սկսեց ավելի ուժեղանալ և ճարպիկանալ` քան թե առաջ էր: Մոտիկից տեսնելով ժողովրդի հոգսերը` նա զգաց, թե ինչքան բարիք կարող է անել մի թագավոր իր երկրի համար, և սկսեց փոքր առ փոքր ճգնվելու միտքը թողնել: Նրա սրտի սերն արդեն վառվելու հատկություն էր ստացել, հարկավոր էր միայն մի առիթ, մի շփումն, որ ցոլային նրա լուսափայլ ճառագայթները. այդ առիթը շուտով վրա հասավ:
Մեկ օր իրանց սովորական որսորդության ժամանակ Վաչագանն ու Վաղինակը հասան մի գյուղ և նստեցին նրա աղբյուրի մոտ, որ հանգստանան: Շատ դադրած ու քրտնած էին: յուղի աղջկերքը եկել էին աղբյուրից ջուր տանելու և հերթով լցնում էին կուժերն ու փարչերը: Վաչագանը սաստիկ ծարավել էր: Նա ջուր ուզեց, և աղջիկներից մինը լցրեց փարչը և ուզեց Վաչագանին տալ, բայց մի ուրիշ աղջիկ նրա ձեռքից խլեց փարչը և դատարկեց: Ինքը նորից լցրեց, բայց էլի դատարկեց: Վաչագանի թուքը ցամաքել էր, և անհամբեր սպասում էր, թե երբ պետք է արդյոք նրան ջուր հասցնեն, բայց մեր անծանոթ աղջկա հոգը չէր այդ, նա կարծես խաղ էր անում, լցնում դատարկում էր և այդ կրկնեց չորս, հինգ անգամ, միայն վեցերորդ անգամին տարավ իրան անծանոթ որսորդին տվավ:
Վաչագանը երբ որ խմեց և փարչը տվավ Վաղինակին, ինքն սկսեց խոսեցնել աղջկանը և հարցրեց, թե ինչո ւ նա իսկույն չբերավ ջուրը, չլինի թե կատակ անել ուզեց կամ բարկացնել: Աղջիկը նրան պատասխանեց.
-Մենք սովորություն չունինք մի օտար երիտասարդի հետ կատակ անել, մանավանդ երբ նա ջուր է ուզում: Բայց ահա´ ինչ էր իմ միտքը: Ես տեսա, որ դուք դադրած ու քրտնած եք, իսկ այդ վիճակի մեջ սառը ջուրը վնաս է մարդուն, դրա համար ես գիտությամբ ուշացրի, մինչև դուք մի փոքր հանգստանաք և հովանաք:
Աղջկա խելոք պատասխանը զարմացրեց Վաչագանին, բայց գեղեցկությունն ավելի ևս հիացրեց նրան: Նրա աչքերը խոշոր, թուխ-թուխ և վառվռուն էին, ունքերը` կարծես վրձինով քաշած. գլուխը բաց էր, և ծամերը փռված թիկունքի վրա, ճակատը` լայն, քիթ ու պռոշը` նկարածի պես: Ոչինչ զարդ ու զարդարանք չուներ. հագուստը մի կարմիր մետաքսե շապիկ էր, որ նրա վայելչակազմ հասակը ծածկում էր մինչև ոտները, և մի ասեղնագործ բաճկոնակ, որով կոճկված էր նրա բարակ մեջքն ու լայն կուրծքը: Ոտքերը բոբիկ էին, բայց նոր լվացված կաթնաղբրի ջրով` բամբակի պես սպիտակին էին տալիս: Այսպես էր Անահիտի արտաքին կերպարանքը, բայց նրա դեմքի գծագրության, նրա աչքերի մեջ մի այնպիսի գրավիչ զորություն կար, որ իսկույն կախարդեց Վաչագանին և ապշեցրեց նրան:
-Անունդ ի նչ է,- հարցրեց Վաչագանը:
-Անահիտ,- պատասխանեց աղջիկը:
-Ո վ է քո հայրը:
-Իմ հայրը մեր գյուղրի նախրչի Առանն է: Բայց ինչո ւ ես ուզում իմանալ, թե իմ անունն ի նչ է, կամ ով է իմ հայրը:
-Ոչինչ, հենց այնպես հարցնում եմ. հարցնելը հո մեղք չէ:
Եթե հարցնելը մեղք չէ, խնդրեմ դու էլ ինձ ասա, թե ինքդ ով ես, որտեղացի ես:
-Սուտ ասեմ, թե ճշմարիտ:
-Ո´րը քեզ արժան կհամարես:
-Իհարկե, ես արժան կհամարեմ ճշմարիտը, իսկ ճշմարիտն այս է, որ ես հիմա չեմ կարող ուղիղն ասել, թե ես ով եմ, բայց խոսք եմ տալիս մի քանի օրից հետո հայտնել:
-Շատ լավ: Շնորհեցեք ինձ փարչը, և եթե էլի ջուր եք կամենում, բերեմ:
-Ոչ, շնորհակալ ենք. դու լավ խրատ տվիր մեզ, այդ կհիշենք միշտ և քեզ չենք մոռանալ:
Անահիտն առավ փարչը և հեռացավ:



Երբ որ մեր որսորդները ճանապարհ ընկած գնում էին դեպի տուն, Վաչագանը հարցրեց Վաղինակին.
-Վաղինակ, դու մեր Բարդումը տեսած ես սրա պես գեղեցիկ աղջիկ:
Վաղինակը պատասխանեց.
-Ես լավ չնկատեցի նրա գեղեցկությունը, իմացա միայն, որ իրանց գյուղի նախրչու աղջիկն է:
-Չես նկատել, բայց լավ ես արել: Այդ նրանից է, որ քո ականջներն ավելի սուր են, քան աչքերդ, բայց քո սուր ականջները շատ սխալ են լսում:
-Ո´չ, սխալ չեն լսում, աղջիկն ինքն ասաց, որ իր հայրը իրանց գյուղի նախրչին է:
-Շատ լավ, բայց դրանից ի նչ դուրս եկավ. ես կարծում եմ, որ այդ հանգամանքը նրա հրաշալի գեղեցկությունից ոչ մի մազ չպակասացրեց և նրա արժանավորությունն ավելի ևս բարձրացրեց:
-Ուրեմն դու երբ որ թագավոր դառնաս, մի նախրչական շքանշան հնարիր և նրանով բարձրացրու քո իշխաններին:
-Նախրչական նշանն այնքան բարձր է, Վաղինակ, որ կարելի չէ տալ ոչ մի իշխանի: Այդ նշանը կարող են կրել միայն թագավորներն ու հայրապետները: Դու չգիտե ս միթե, որ այն գավազանը, որ տրվում է թագավորներին և հայրապետներին` հովվական նշան է:
-Հովվակա՜ն, բայց ոչ թե նախրչական:
-Հովիվն ու նախրչին ինչո´վ են զանազանվում միմյանցից, եթե ոչ նրանով, որ հովիվը միայն այծ ու ոչխար է արածացնում, իսկ նախրչին` ամեն ինչ, - ոչխար, այծ, տավար, գոմեշ, ձի, էշ, ջորի և մինչև անգամ ուղտ: Եվ թագավորի պաշտոնն ավելի նախրչության է նման, քան թե հովվի, ըստ որում` նրա ժողովուրդը միայն ոչխարներից ու այծերից չէ բաղկացած, այլ շատ տեսակ կենդանիներից: Մի թե քեզ հայտնի չէ, որ աստված ամենից շատ նախրչիներին է սիրել. ի նչ են եղել Աբրահամ, Մովսես, Դավիթ, եթե ոչ մի-մի նախրչի: Ո վ էր աստծուն ավելի սիրելի, Եսավը, որ մեզ նման որսորդ էր, թե Հակոբը, որ նախրչի էր: Իմ կարծիքով նախրչի են եղել աշխարհիս բոլոր արդար մարդիկը` Աբելից սկսած մինչև այս գյուղի նախրչին, որ այսքան գեղեցիկ ու խելոք աղջիկ ունի:
- Քեզ հետ վիճել կարելի չէ, իշխան, քիչ էլ որ խոսեցնեմ, դու Մեսրոպ վարդապետի քարոզները կկարդաս գլխիս: Թող գեղեցիկ լինի նախրչու աղջիկը. ասած է` «աչքի սիրածը տգեղ չի լինիլ»: Բայց ես կարծում եմ, որ եթե այդ աղջիկը լիներ երկրագործի աղջիկ, դու չէիր ասիլ, որ Կայենը երկրագործ էր, բայց կասեիր. ՙԵրկրագործ են եղել աշխարհիս բոլոր լավ մարդիկը, Ադամից սկսած մինչև այս գյուղի երկրագործը, որ մի այսքան սիրուն աղջիկ ունի՚:
-Վաղինակ, մի րոպե թող քո սրախոսությունդ և ինձ ուղիղն ասա: Անահի´տն է գեղեցի կ, թե մեր հազարապետի աղջիկ Վարսենի´կը:
-Ես կարծում եմ, որ իբրև իշխանուհի` հազարապետի աղջիկն է գեղեցիկ, իսկ իբրև նախրչուհի` այդ գեղջկուհին. մինը մյուսի տեղը չի բռնիլ:
-Բայց ո րը կլինի ավելի խելոք, Անահիտը, թե Վարսենիկը:
-Ես ոչ մեկի խելքը չեմ չափել, բայց կարծում եմ, թե Վարսենիկը շատ լավ գիտե, որ մեր Թարթառի ջուրը ոչ ոքի վնաս տված չէ´, և այդ պատճառով` երբ որ դու նրանից ջուր ուզես, նա հարկ չի համարիլ քո Անահիտի պես նազ ու սազ անել և թուքդ ցամաքած թողնել:
-Վաղինա՜կ...
-Հրամայի´ր, իշխան...
-Վաղինա´կ, դու ինձ չե՜ս սիրում...
-Իշխա´ն, ես հասկանում եմ քո միտքը: Ես տեսա, որ այդ առասպելական Անահիտի թերթևունքները նետերի պես ցցվեցան սրտիդ մեջ, բայց ցավում եմ, որ այդ վերքը քո մեջ պիտի անբժշկելի դառնա...
Վաչագանն այլևս չխոսեց և ընկավ մի խոր մտածության, մի երևակայական աշխարհի մեջ: Լռեց և Վաղինակը: Միայն Զանգին սովորականից դուրս ավելի ուրախ էր թռչկոտում ու խաղում, կարծես մի նոր որսի հոտ լիներ առած:

Դ

Նախընթաց դեպքից մի քանի օր անցած` թագավորն ու Վաղինակը երկար խոսակցություն ունեին: Խոսակցության առարկան Վաչագանն էր:
-Վաղինակ,- ասաց թագավորը,- դու մի փոքր երեխա ես եղել, որ մեր տունն ես եկել, ես քեզ հարազատ որդու պես եմ պահել: Այսօր դու ինքդ որդու տեր ես և կարող ես զգալ, թե ի նչ է որդեսիրությունը: Մեր Վաչագանը քեզ եղբորից չի զանազանում և միայն քեզ է հայտնում իր սրտի գաղտնիքը: Դու պետք է իմանաս նրա միտքը և հայտնես մեզ, որ մենք մեր ձեռքից եկած հնարը գործ դնենք. Վաղինակը պատասխանեց.
-Հա´յր թագավոր, Վաչագանն այնքան գաղտնապահ է, որ ինձ էլ չի բաց անում իր սիրտը. միայն այս վերջին օրերս ես նրա մեջ մեծ փոփոխություն եմ նշմարում: Ես կարծում եմ, որ նա սիրահարված է Անահիտ անունով մի աղջկա վրա:
-Ո՞վ է այդ Անահիտը:
-Դա Հացիկ գյուղի նախրչու աղջիկն է:
-Նախրչո՜ւ...
-Այո´:
-Այդ Անահիտը մի աստվածուհի պետք է լինի ուրեմն, որ կարողացել է Վաչագանին այդպես կախարդել և կակղացնել նրա քարացած սիրտը:
-Հայր թագավոր, ես միշտ փտնում եմ այդ աղջկանը, ծիծաղում եմ Վաչագանի վրա, բայց զուր է անցնում իմ աշխատությունը, և կարծում եմ, որ պիտի զուր էլ անցնի, ըստ որում` այդ աղջիկը ճշմարիտ որ մի աստվածուհի է. նրա գեղեցկությունը մի հիացք է. իսկ խելքի մասին հրաշքներ են պատմում: Ասում են` գյուղի ծերերը նրա խորհրդին են դիմում ամեն դժվար հանգամանքներում: Ոչ մի երիտասարդ նրա քաջությունը չունի, ոչ մի օրիորդ` նրա ձեռքի ճարտարությունը: Նրան անվանում են ՙԱնտառների թագուհի՚, ըստ որում` իր հոր նախրից երբ որ մի ապրանք է կորչում կամ գողացվում, նա իսկույն` մի կրակոտ ձի հեծած` սար ու ձոր է ընկնում և որտեղից լինի` գտնում բերում է: Այս տեղեկությունները ես հավաքել եմ Վաչագանից ծածուկ և ոչինչ չեմ հայտնել, որ ավելի ևս չտաքանա, բայց ինչպես ես տեսնում եմ, նա առանց այս էլ նրանից ձեռք վերցնողը չէ: Ես հույս ունիմ, որ ինքը եթե ձեզ չհայտնե, մայր թագուհուց չի թաքցնիլ:
-Եթե այդպես է, ես կհայտնեմ մորը: Շնորհակալ եմ, որ ինձ նախապատրաստեցիր քո տված տեղեկություններով:
Վաղինակը ճշմարիտ որ լավ նախապատրաստեց թագավորին: Նա Անահիտի գովասանքը` իր կարծիքով` չափազանցության հասցրեց ավելի այն մտքով, թե` բան է, եթե որդու կողմից զիջում չլինի, գոնե ծնողաց կոմից լինի, որ Վաչագանի մուրազն անկատար չմնա: Ահա այս խոսակցությունից հետո էր, որ մայրն իմացավ որդու տխրության գաղտնիքը:

Ե

Թագուհին երբ որ իմացավ Վաչագանի վճռական խոսքը, թե նա միայն Անահիտին կուզի և ուրիշ ոչ ոքի, հայտնեց թագավորին, որ իրանց որդին Հացիկ գյուղի նախրչու աղջկանն է հավանել, և պատմեց բոլորը, ինչ որ ինքը լսել էր: Այս լուրը շուտով տարածվեց ամբողջ պալատի մեջ: Բոլոր ծառաներն ու նաժիշտներն իմացան: Մյուս օրը ամբողջ քաղաքը դղրդում էր այդ նոր համբավով: յուղացիք ուրախացան, որ թագուհին իրանցից կլինի, և նրա օրով իրանք շատ բախտավոր կլինին: Մեծ-մեծ իշխանները տխրեցան, թե ինչո ւ թագավորի որդին ռամիկ նախրչուն իրանցից բարձր համարեց: Վաճառականները ծիծաղում էին, թե երևի թագավորի որդին խելքը կորցրել է, որ փոխանակ հարուստ օժիտով աղջիկ ուզելու` մի աղքատիկ աղջիկ է ուզում: Պակաս չէին և սրախոս մարդիկ, որոնք այդ առիթով զանազան առասպելներ էին հնարում և պատմում սրան-նրան:
Ահա թե ինչ էին ասում այդ սրախոսները:
-Բաբիկ, ասում են` մեր թագավորի որդին նախրչու աղջիկ է ուզում, լսե լ ես...
-Այդպես չէ, սիրելի Սադոկ, դու սխալ ես լսել: Այդ նախրչին իսկապես նախրչի չէ, այլ թագավոր է, բայց որովհետև իր հպատակները բոլորն էլ անասուններ են, այդ պատճառով նրան նախրչի են ասում: Հիմա մենք որ հիմար լինեինք, մի թե դրա համար պետք է մեր թագավորին տավարած անվանեին: Մեր թագավորի խնամացուն մի շատ իմաստուն թագավոր է. նա իմանում է բոլոր անասունների լեզուն. այդպես մեկ էլ Սողոմոն իմաստունն է եղել:
-Ինչ ես ասում... մի թե անասուններն էլ ունին թագավոր:
-Ինչո ւ ես զարմանում: Հապա չես լսել, որ ասում են` մորեխների թագավորը, օձերի թագավորը, մրջյունների թագավորը, մեղուների թագուհին: Եվ մարդիկ էլ դեռ այն ժամանակն են սկսել թագավոր ունենալ, երբ նրանց խելքը անասունների խելքից բարձր չի եղել:
-Ես այդ գիտեմ, բայց չեմ լսած, որ տավարներն էլ ունենան թագավոր: Մեկ էլ որ` ասենք` օձերի թագավորը օձ է, մորեխներինը` մորեխ, բայց տավարներինը մի թե մարդ է:
-Ի նչ ես ասում:
-Հապա դու ինչ ես կարծում...

Զ

Թագավորն ու թագուհին տեսան, որ չեն կարողանում Վաչագանի միտքը փոխել, մի երեկո խորհուրդ արին և վճռեցին, որ ընդունեն նրա ընտրությունը:
Թագավորն ինքը շատ բարի մարդ էր, նա սրտով հակառակ չէր ամենևին որդու ընտրությանը: Նա մինչև անգամ ուրախ էլ էր, որ իր որդին բոլոր հպատակների վրա հավասար աչքով է նայում և մեկը մյուսից բարձր չի դասում: Նա միայն վախենում էր, թե միգուցե դրանով գոռոզ իշխաններին գրգռե իր դեմ: Բայց երբ որ իմացավ, թե գյուղացիք շատ ուրախ են այդ բանին, և Անահիտն էլ բարձր համբավ է ստացել նրանց մեջ, ինքն սկսեց համոզել թագուհուն, որ հոժարի այդ բանին...
Մյուս օրը կանչեցին Վաղինակին, հայտնեցին իրանց հոժարությունը, և նրա հետ երկու պատվավոր և իշխան մարդ ևս դնելով` մեծամեծ ընծաներով ուղարկեցին Հացիկ` հարսնախոսության:
Երբ որ դրանք հասան նախրչի Առանի տունը, Առանը նրանց սիրով ընդունեց և շնորհավորեց նրանց գալը: Անահիտը տանը չէր: Հյուրերը նստեցին սրահումը` մի նոր գորգի վրա, որ Առանը փռեց իսկույն, և ինքն էլ նստեց նրանց կշտին:
Խոսակցության նյութը ամենից առաջ դարձավ նոր գորգը, որ իր գեղեցիկ նախշերով, գույների պայծառությունով և գործվածքի նրբությունով գրավեց հյուրերի ուշադրությունը:
-Այս ի նչ հրաշալի գորգ է,- ասաց Վաղինակը,- տանտիկինդ կլինի գործած անշուշտ:
-Ո´չ, ես կին չունիմ, ահա հինգ տարի է, որ կինս վախճանվել է: Այդ գորգը մեր Անահիտի գործածն է: Բայց ինքը չի հավանում. ասում է` իմ ուզածի պես դուրս չեկավ: Մեկը նորը հինել է, ահա´ այն ծածկած ոստայնն է. հույս ունի, որ այն պիտի իր ուզածի պես դուրս բերե:
-Մեր թագավորի պալատումն էլ չկա մի այսպիսի զարդ,- ասաց իշխաններից մինը, հետո դառնալով Առանին` ավելացրեց.- շատ ուրախ ենք, որ քո աղջիկն այսքան շնորհալի է: Քո Անահիտի համբավը մինչև թագավորի ականջն է հասել: Եվ ահա´ մեզ ուղարկել է քեզ մոտ` խնամախոսության: Թագավորը կամենում է, որ քո Անահիտին տաս իր մինուճար որդուն` Վաչագանին, որ իր թագաժառանգն է:
Իշխանն այս առաջարկությունն անելով` սպասում էր, թե Առանը կամ չի´ հավատալ, կամ թե` սաստիկ ուրախանալուցը` վեր կթռչի տեղիցը: Բայց Առանը ո´չ այս արավ և ո´չ այն, այլ գլուխը քաշ գցեց և սկսեց ցուցամատը գորգի նախշերով սահեցնել: Նրան այդ մտածությունից հանեց Վաղինակը` ասելով.
-Ինչո՞ւ տխրեցիր, Առան եղբայր, մենք քեզ ուրախություն ենք բերել և ոչ տխրություն: Մենք քո աղջիկը բռնի տանելու չենք: Այդ կախված է քո միակ կամքից. եթե կուզես` կտաս, չես ուզիլ` չես տալ. մեզ հարկավոր է միայն, որ դու ուղիղն ասես, թե դու ինչպես կկամենաս` տա լ, թե չտալ:
-Իմ պատվական հյուրեր,- պատասխանեց Առանը,- ես շատ շնորհակալ եմ, որ մեր տեր թագավորը իր ճոխ պալատի համար իր ծառայի աղքատիկ խրճիթից մի զարդ է ուզում տանել: ուցե այդպիսի մի զարդ, ինչպես ասացիք գորգի համար, չկա նրա պալատի մեջ, բայց ճշմարիտն ասում եմ ձեզ, իմ ձեռքին չի տալն ու չտալը: Ահա կգա ինքը, իրան կհարցնեք, եթե կհոժարի, ես ոչինչ չունիմ ասելու:
Հենց այս խոսակցության ժամանակ եկավ Անահիտը, որ իրանց այգումն էր եղել, ձեռին մի զամբյուղ` խաղողով, դեղձով և տանձ ու խնձորով լիքը: լուխ տվավ հյուրերին, որոնց մասին իրան իմաց էին տվել, որ քաղաքից եկած իշխաններ են, և զամբյուղը ներս տանելով` միջի եղածը դարսեց մի նոր կլեկած մեծ սինու մեջ և բերավ դրավ հյուրերի առջև: Ինքը գնաց իր ոստայնի մոտ, վեր առավ նրա երեսից սավանը և սկսեց շարունակել իր կիսատ թողած գործը: Իշխաններն սկսեցին նայել, որ տեսնեն ինչպե ս է գործում Անահիտը և մնացին ապշած նրա արագաշարժ մատների ճարպիկության վրա:
-Անահիտ, ինչո ւ ես մենակ գործում,- հարցրեց Վաղինակը,- ես լսել եմ որ դու աղջիկ աշակերտներ շատ ունիս:
-Այո´, ունիմ մի քսան հոգի,- պատասխանեց Անահիտը,- բայց որովհետև հիմա այգեկութ է, արձակել եմ: Այստեղ էլ լինին, չեմ բանեցնիլ սրա վրա: Այս մեկ հատը ես մենակ պետք է գործեմ:
-Լսել եմ, որ դու քո աշակերտներին կարդալ ես սովորեցնում:
-Այո, սովորեցնում եմ: Հիմա մեզանում ամեն մարդ պարտական է կարդալ գիտենալ: Այս վերջին օրերս էլի եկավ ծերունի Մեսրոպը և սաստիկ պատվեր տվավ, որ ամեն մարդ կարդալ սովորե, որ ամեն մարդ ինքը կարդա ավետարանը և հասկանա: Հիմա մեր հովիվներն էլ գիտեն կարդալ և միմյանց սովորեցնում են իրանց հոտն արածացնելիս: Այժմ եթե մեր անտառները պտտես, բոլոր հաստ ծառերի կեղևները գրոտած կտեսնես: Անցյալ օրը ես մի ծառի վրա տասը տուն սաղմոս կարդացի: Մեր բերդերի պարիսպները, ժայռերի ճակատները ածխագրերով լցրել են: Մեկը ավետարանից մի տուն գրում է կամ այնքան է գրում, ինչքան անգիր գիտե, հետո մյուսներն են շարունակում: Ահա այսպես սար ու ձոր լցվել է գրերով:
-Մեր մեջ ուսումն այդչափ տարածված չէ, ըստ որում` մերոնք ծույլ են, բայց ես հույս ունիմ, որ երբ քեզ տանենք մեր քաղաքը, դու մեր ծույլերին արիաջան կշինես: Մի րոպե թող քո գործը, Անահիտ, և եկ այստե՜ղ, քեզ բան ունինք ասելու: Տե´ս, ահա` քեզ համար ինչե ր է ուղարկել մեր թագավորը:
Վաղինակն այս ասելով` բաց արավ մի կապոց և նրա միջից հանեց ոսկի զարդարանքներ և մետաքսե հագուստներ:
Անահիտն այդ բաները տեսնելով` ամենևին չհափշտակվեց և չտեսի նման չզարմացավ, այլ համեստ կերպով հարցրեց.
-Կարելի է արդյոք իմանալ, թե այդ պատիվն ինչո ւ համար է արել ինձ թագավորը:
-Մեր թագավորի որդին` Վաչագանը, քեզ տեսել է աղբյուրին. դու նրան ջուր ես տվել, և նա քեզ շատ հավանել է: Հիմա թագավորը, մեզ ուղարկել է, որ քեզ նշանենք իր որդու հետ: Ահա ա´յս մատանի է, ա´յս ապարանջան է, ա´յս մանյակ է, սրանք կոճակներ են, մի խոսքով` քեզ համար են այս ամենն էլ:
-Ուրեմն իմ տեսած որսորդը թագավորի որդի՜ն է եղել:
-Այո:
-Նա շատ լավ երիտասարդ էր: Բայց արդյոք գիտե մի որևիցե արհեստ:
-Նա թագավորի որդի է, Անահիտ, նրան ի նչ արհեստ է հարկավոր, ողջ աշխարհի տերը նա է, ամենքն էլ նրա ծառաներն են:
-իտեմ, որ այդպես է, բայց ո´վ գիտե, աշխարհք է, այսօրվան ծառաների տերը վաղը կարող է ինքը լինել ծառա, թեև նա թագավոր էլ լինի եղած: Արհեստը մի այնպիսի բան է, որ ամենայն մարդ պիտի գիտենա, թե ծառա լինի, թե տեր, թե թագավոր և թե իշխան:
Այսպես որ ասաց Անահիտը, իշխանները մնացին իրար երեսի մտիկ տալիս: Նայեցին Առանին, տեսան որ նա շատ հավան է աղջկա ասածին: Հետո դարձան Անահիտին ու կրկին հարցրին:
-Ուրեմն դու թագավորի որդուն չպիտի ուզես միայն նրա համար, որ նա արհեստ չգիտե:
-Այո, և այս ամենը, ինչ-որ բերել եք, ետ կտանեք և կասեք, որ ես իրան շատ հավանում եմ, միայն թող ներե ինձ, որ ես ուխտ եմ դրել արհեստ չգիտցող մարդու չգնալ: Եթե կամենում է, որ ես իր ամուսինը լինիմ, թող նախ և առաջ մի արհեստ սովորի:
Իշխանները տեսան, որ Անահիտը հաստատ է իր ասածին, էլ չստիպեցին: Նույն գիշերը մնացին Առանի տանը: Անահիտը նրանց լավ հյուրասիրություն ցույց տվավ և մի թագավորի հեքիաթ պատմեց, թե ինչպես նա շատ արհեստներ է սովորել, հետո իր ժողովրդին էլ սովորեցրել և դրանով իր երկիրը շատ հարստացրել: Իշխանները տեսնելով, որ ճշմարիտ է Անահիտի ասածը, ամաչում էին, որ իրանք ոչ մի արհեստ չգիտեն, միայն Վաղինակն սկսեց պարծանքով ասել, որ ինքը շատ լավ ոսկերչություն գիտե, թե նա այդ սովորել է թագավորի պալատական վարպետից: Մյուս օրը վեր կացան գնացին և ինչ որ տեսել, լսել էին, մի առ մի պատմեցին թագավորին: Թագավորն ու թագուհին երբ լսեցին Անահիտի վճիռը, շատ ուրախացան` կարծելով, թե Վաչագանը չի ընդունիլ նրա առաջարկությունը և ձեռք կվերցնե նրանից, բայց երբ կանչեցին իրան և հայտնեցին, նա ասաց.
-Շատ ուղիղ է ասել Անահիտը. ամենայն մարդ պետք է մի արհեստ գիտենա, թագավորն էլ մարդ է, նա էլ պետք է գիտենա մի արհեստ:
-Ուրեմն դու հոժա ր ես մի արհեստ սովորելու,- հարցրեց մայրը:
-Այո´:
-Բայց ուղիղն ասա, ինչո ւ համար ես ուզում սովորել. արհեստի կարևորությո ւնն զգալով, թե Անահիտին արժանանալու համար:
-Երկուսն էլ... ինչո ւ թաքցնեմ,- պատասխանեց Վաչագանը և հեռացավ իսկույն, որ երեսի կարմրիլը ծածկե իր ծնողներից...
Թագավորը տեսավ, որ որդին հոժար է մի արհեստ սովորելու, խորհրդի կանչեց իշխաններից մի քանիսին, և նրանք միաձայն վճռեցին, թե նրանց վայելուչ արհեստը լավ դիպակ գործելն է, որ չկա իրենց երկրի մեջ և հեռավոր երկրներից են բերել տալիս շատ թանկ գնով: Մարդիկ ուղարկեցին և խորին Պարսկաստանից մեկ հմուտ վարպետ բերել տվին Վաչագանի համար: Մի տարվա մեջ Վաչագանն այնպես սովորեց դիպակ գործելը, որ իր ձեռքով նուրբ ոսկեթելից մի բաճկոնացու գործեց Անահիտի համար և Վաղինակի ձեռքով ուղարկեց նրան ընծա:
Անահիտը ստանալով այդ ընծան` ասաց. -Հիմա ոչինչ չունիմ ասելու.


Երբ կանճարանաս,
Ջուլհակ կդառնաս:

Հայտնեցեք թագավորի որդուն իմ հոժարությունը և իմ կողմից էլ իմ նոր գործած գորգը տարեք նրան ընծա:
Սկսեցին հարսանիքի պատրաստություն տեսնել, և յոթն օր, յոթը գիշեր հարսանիք արին: Այդ հարսանիքը մի չտեսնված մեծ տոնակատարության պես եղավ բոլոր երկրի համար: յուղացոց ուրախությանն էլ չափ չկար: Նրանք ուրախանալու առիթներ շատ ունեին. նախ` որ շատ սիրում էին թագավորին և նրա որդուն. երկրորդ` որ Անահիտը նրանց մեջ մեծ համբավ էր ստացել, և նրա գթության վրա մեծ հույս ունեին, երրորդ` որ թագավորը հարսանիքի օրը հրաման էր հանել, որ երեք տարի ժամանակով գյուղացոց բոլոր հարկերը ընծայված լինին: Եվ դրա համար էլ գյուղացիք երկար ժամանակ երգում էին.

Անահիտի հարսանիքին ոսկին արև փայլեցավ.
Անահիտի հարսանիքին ոսկի անձրև թափվեցավ.
Մեր սրտերը ոսկի դառան, մեր հորերը լցվեցան.
Մեր հարկերը անհետացան, մեր ցավերը վերացան.
Շա՜տ ապրի Ոսկեծղին
Մեր մայր թագուհին...


Է

Անահիտի փառավոր հարսանիքին ներկա չէր Վաղինակը: Մեկ որ թագավորը նրան մի հանձնարարությունով ուղարկեց Պերոժ քաղաքը, որ շատ հեռու չէր Բարդայից, և այն գնալն էր, որ գնաց, էլ ետ չեկավ: Շատ հարց ու խնդիր եղան, ման եկան, որոնեցին, բայց Վաղինակը կորավ ու կորավ:
Վաղինակին որոնելու գնացող մարդիկ լուր բերին թագավորին, թե անհայտ եղած մարդիկ շատ կան, և ոչ ոքի հայտնի չէ, թե ինչպես են անհետանում այդ մարդիկը և ուր են կորչում:
Թագավորը կարծեց, թե երևի ավազակ գերեվաճառներ կան, նրանք են գալիս գողանում և տանում Կովկասյան լեռներում բնակվող բարբարոս ազգերի մեջ վաճառում: Ճարպիկ լրտեսներ ուղարկեց այն երկրները, նրանց գնացին, գյուղեգյուղ, քաղաքեքաղաք ման եկան, բայց ոչ մի հետք չգտնելով` ետ դարձան հուսահատ:
Վաղինակի այդպես անհետ կորչիլը մեծ ցավ պատճառեց թագավորին: Նա ցավում էր ոչ միայն նրա համար, որ նրան որդու պես սիրում էր, այլև նրա համար, որ իր երկրի մեջ մի այդպիսի անսովոր բան էր պատահում, և ինքը չէր կարողանում հետքը գտնել:
Այս դեպքից հետո շատ չանցած` թագավորն ու թագուհին վախճանվեցան` խորին ծերության հասած: Բոլոր երկիրը սուգ պահեց նրանց համար մինչև քառասուն օր: Քառասուն օրից հետո հավաքվեցին բոլոր քաղաքացիք և Վաչագանին իր հոր տեղը նստեցրին:
Վաչագանը իր նախնյաց գահը բարձրանալով` ուզեց իր երկիրը այնպես բարեկարգել, որ էլ ոչ մի հոգի ոչ մի բանից դժգոհ չլինի, ամենքն էլ ուրախ լինին, ամենքն էլ` բախտավոր: Իր ամենամոտիկ խորհրդակիցը Անահիտն էր: Առաջ նրա հետ էր խորհրդակցում միշտ և հետո ժողովրդից խելացի մարդկանց հրավիրում խորհրդի և նրանց հայտնում իր միտքը: Բայց Անահիտը այսքանը բավական չհամարեց, և մեկ օր նրա հետ սկսեց այսպես խոսել.
-Տեր իմ թագավոր, ես տեսնում եմ, որ դու քո երկրիդ մասին մանրամասն ու ստույգ տեղեկություններ չունիս: Քո հրավիրած մարդիկը ամեն բան ուղիղը չեն ասում: Նրանք քեզ միամտացնելու և ուրախացնելու համար ասում են` ամեն բան լավ է և կարգին, ամենքն էլ գոհ են իրենց վիճակից: Ո վ գիտե, ինչե ր են լինում այս րոպեիս քո երկրիդ մեջ, որոնց մասին այդ մարդիկը ոչ մի տեղեկություն չեն տալիս քեզ: Դու ժամանակ առ ժամանակ պետք է զանազան հագուստով ու կերպարանքով ման գաս երկրիդ մեջ, երբեմն աղքատի ձևով մուրացկանություն պետք է անես, երբեմն մշակի հագուստով պիտի երթաս նրանց հետ մշակություն անես, երբեմն վաճառականություն, մի խոսքով ամեն վիճակի մեջ էլ պետք է մտնես, որ ամեն վիճակի էլ մոտիկ ծանոթանաս: Աստված ամենի համար էլ քեզանից հաշիվ է պահանջելու, դու նրա փոխանորդն ես քո երկրիդ վրա, պետք է ամենայն ինչ տեսնես և ըստ այնմ քո անելիքդ ասես:
-Դու շատ ճշմարիտ ես ասում, Անահիտ,- ասաց թագավորը: -Հանգուցյալ հայրս այդ սովորությունն ուներ, ինչ որ դու ասում ես, միայն ծերության ժամանակ էլ չէր կարողանում կատարել իր ուզածը: Ես իմ որսորդության ժամանակ համարյա միևնույնն էի անում, բայց հիմա ի նչպես անեմ. ես որ երթամ, ո վ կկառավարի իմ տեղս:
-Ես ինքս կկառավարեմ, և այնպես կանեմ, որ ոչ ոք չի իմանալ, որ դու բացակա ես:
-Շատ լավ. ես հենց վաղը կարող եմ ճանապարհ ընկնիլ: Քսան օր ժամանակ եմ դնում, երբ որ քսան օրն անցնի, և ես չգամ, իմացիր, որ ես կենդանի չեմ կամ մի փորձանքի մեջ եմ ընկել:

Ը

Վաչագան թագավորը հասարակ շինականի հագուստով ծպտած` ճանապարհ ընկավ դեպի իր երկրի հեռավոր կողմերը: Շատ բան տեսավ, շատ բան լսեց, բայց ամենից անցավ այն` ինչ որ նա տեսավ իր վերադարձին Պերոժ քաղաքումը:
Պերոժ քաղաքը, որ այժմ անհետացած է, գտնվում էր Կուր գետի ափումը: Բնակիչները կռապաշտ պարսիկներ էին: Կային և հայ քրիստոնյաներ, բայց շատ սակավ էին և չունեին ոչ քահանա և ոչ աղոթատուն:
Քաղաքի կենտրոնումը կար մի շատ ընդարձակ հրապարակ, որ քաղաքի շուկան էր. նրա չորս կողմն էին գտնվում բոլոր արհեստավորների և վաճառականների խանութները:
Մի օր այդ հրապարակումը նստած էր Վաչագանը, մեկ էլ տեսավ` ահա մի խումբ մարդիկ են գալիս և բերում են իրանց հետ մի փառավոր և սպիտակ մորուքով ծերունի` աջ ու ձախ բազուկները բարձրացրած: Ծերունին շատ ծանր էր գալիս. նրա առջև սրբում էին ճանապարհը և աղյուսներ դնում ոտների տակին: Վաչագանը մոտեցավ մի մարդու և հարցրեց, թե ո վ է այդ ծերունին: Մարդը պատասխանեց.
-Սա մեր մեծ քրմապետն է, մի թե չես ճանաչում: Տես որքա՜ն սուրբ է, որ ոտը գետնին չի դնում, որ չլինի թե մի որևիցե միջատ ընկնի ոտքի տակը և սպանվի:
Հրապարակի ծայրումը մի կարպետ փռեցին, և քրմապետը չոքեց նրա վրա, որ հանգստանա: Վաչագանը գնաց նրա դիմացը կանգնեց, որ տեսնի ի նչ է խոսում այդ մարդը կամ ի նչ է տեսնում: Քրմապետը շատ սրատես էր, նա էլ Վաչագանի վրա նայեց և նկատելով նրա օտարական լինելը և առաջին անգամ իրան տեսնիլը` ձեռով արավ, որ գնա մոտը: Վաչագանը մոտեցավ:
-Դու ո վ ես, ինչ գործի ես,- հարցրեց քրմապետը:
-Ես մի օտար բանվոր եմ,- պատասխանեց Վաչագանը,- եկել եմ այս քաղաքը` մշակության:
-Շատ լավ, կգա´ս ինձ հետ, ես քեզ գործ կտամ և լավ կվարձատրեմ:
Վաչագանը գլուխ տալով` հոժարություն ցույց տվավ և գնաց կանգնեց նրա հետ եղած մարդկանց մոտ:
Քրմապետն իր մոտ եղած քուրմերին մի քանի խոսք փսփսաց, և նրանք ցրվեցան այս ու այն կողմ, և մի քանի րոպեից վերադարձան այլևայլ պաշարներով` մշակների շալակը տված:
Երբ որ բոլոր քուրմերը եկան, քրմապետը վեր կացավ և միևնույն հանդիսով ճանապարհ ընկավ դեպի իր բնակարանը: Վաչագանն էլ լուռ ու մունջ հետևեց նրան ավելի հետաքրքրությունից շարժված, որ տեսնի` ինչո´վ են զբաղված այդ քուրմերը, կամ ի նչ մարդ է քրմապետը, ի նչ բարեգործություններ ունի, որ այդպես սուրբի պես պաշտվում է: Այսպես գնացին մինչև քաղաքի ծայրը:
Այդտեղ քրմապետը, օրհնելով ճանապարհ ձգող ջերմեռանդ կռապաշտներին, ետ դարձրեց, մնացին միայն իր քուրմերը և բեռնակիր մշակներն ու Վաչագանը: Դրանք շարունակեցին իրանց ճանապարհը և հեռանալով քաղաքից մոտ երկու վերստ` հասան մի պարսպապատ շենքի և կանգ առան նրա երկաթի դռան մոտ: Քրմապետն իր գրպանից հանեց մի ահագին բանալի, բաց արավ դուռը և ամենին ներս անելով` կրկին կողպեց: Այնտեղ Վաչագանը մի անսովոր սարսուռ զգաց` տեսնելով, որ այստեղից իր կամքով դուրս գնալու հնար չի ունենալու: Վաչագանի հետ եղած մշակներն էլ առաջին անգամն էին մտնում այս շենքի մեջ: Նրանք ամենքն էլ իրար երեսի նայելով` սկսեցին փսփսալ, թե ո ւր բերին մեզ այս մարդիկը: Վերջապես պարսպի կամարակապ ճանապարհն անցնելուց հետո, դրանց առջև բացվեց մի շատ ընդարձակ հրապարակ, որի մեջտեղը կար մի գմբեթահարկ մեհյան`


+++++


մանր խուցերով շրջապատված: Մշակների բեռները ցած դնել տվին այդ խուցերի մոտ, և նրանց` Վաչագ անի հետ միասին, քրմապետը տարավ մեհյանի մյուս կողմը, այնտեղ բաց արավ մի նոր երկաթի դուռ և ասաց.
-նացե´ք ներս, այդտեղ ձեզ գ ործ կտան: Նրանք մոլորվածի պես լուռ ու մունջ ներս մտան, և քրմապետն այդ դուռն էլ փակեց նրանց քամակից: Այստեղ մեր օտարականները նոր ուշքի եկան, նոր աչք բաց արին և տեսան, որ մի ստորերկրյա ճանապարհի վրա են կանգ նած:

Թ

-Տղե´րք, ի նչ տեղ ենք մենք, չգ իտե ք,- հարցրեց Վաչագ անը:
-Ես գ իտեմ, որ մենք թակարդի մեջ ենք ընկել, էլ այստեղից ազատվելու չենք,- ասաց մեկը:
-Բայց չէ որ այս մարդը սուրբ մարդ է, մի թե այդպես բան կանի,- ասաց մի ուրիշը:
-Ինչո ւ չի անիլ. երևի այս սուրբ մարդը գ իտե, որ մենք մեղավոր ենք, սրա համար մեզ բերավ ձգ եց իր քավարանը, որ մեղքներս ապաշխարենք:
-Տղե´ք, կատակի ժամանակ չէ,- ասաց Վաչագ անը: -Ես կարծում եմ, որ այդ դաժան ծերունին սուրբի անուն առած մի զարհուրելի դև է, և մենք կանգ նած ենք այժմ նրա դժոխքի ճանապարհի վրա: Տեսե´ք ինչպե՜ս խավար է, ինչպե՜ս մութ, և դեռ ով գ իտե` ի՜նչ տանջանքներ կան մեզ համար պատրաստված: Բայց ինչո ւ ենք քարացել կանգ նել այստեղ. էլ հավիտյան բացվելու չէ՜ այս դուռը. եկե´ք առաջ գ նանք, տեսնենք ո ւր է տանում մեզ այս անդառնալի ճանապարհը:
Այդ ճանապարհով բավականին առաջ գ նացին, և հանկարծ նրանց աչքին մի ճրագ ի աղոտ լույս երևաց: նացին դեպի ճրագ ը, և նրանց առջև բացվեց մի լայն քարահատակ, որի չորս կողմից լսվում էին խառնաշփոթ աղաղակներ: Վեր նայեցին և տեսան, որ մի արհեստական քարայրի մեջ են գ տնվում: Դա շինված էր ցորենի հորի պես. վերևից սկսել էին փորել ժայռը, և որքան ցած էին իջել, այնքան լայնացրել էին, և այս կերպով միապաղաղ քարի մեջ շինել էին մի ստորերկրյա գ մբեթաձև ընդարձակ սրահ:
Մեր կալանավորները մի կողմից ապշած զննում էին անելանելի բանտը, մյուս կողմից` խլշած ականջ էին դնում, որ տեսնեն` որտեղից էին գ ալիս խառնաշփոթ ձայները: Հենց այս միջոցին նրանց դիմացը երևաց մի ստվեր, որ հետզհետե մոտենալով ու թանձրանալով` մարդու նմանություն առավ: Վաչագ անն առաջ գ նաց դեպի այդ ստվերը և բարձրաձայն կանչեց.
-Ո վ ես դու, սատանա ես, թե մարդ. մոտեցիր մեզ և ասա, որտե ղ ենք գ տնվում մենք:
Ուրվականը մոտեցավ և դողդողալով կանգ նեց նորեկների առջև: Դա մի մարդ էր` մեռելի կերպարանքով, աչքերը` խոր ընկած, այտերը` ցցված, մազերը` թափված, մի մերկ կմախք, որի բոլոր ոսկորները համրվում էին: Այդ կենդանի մեռյալը, սրացած ծնոտիքը հազիվ շարժելով, հեկեկալով ու կակազելով, ասաց.
-Եկե´ք իմ հետևցս, ես ձեզ ցույց կտամ, թե ինչ տեղ եք ընկել դուք:
նացին մի նեղ անցքով և մտան մի ուրիշ բույն, այնտեղ տեսան սառը գ ետնի վրա վայր թափված մերկ մարդիկ, որոնք աղեկտուր տնքոցով փչում էին իրանց վերջին շունչը: Այստեղից անցան մի ուրիշ որջ և այնտեղ տեսան կարգ ով շարված ահագ ին կաթսաներ, որոնց մեջ կերակուր էին եփում մի քանի մեռելագ ույն մարդիկ: Վաչագ անը մոտեցավ այդ կաթսաներին, որ տեսնե` ի նչ է նրանցում եփվածը, և երբ տեսավ, քստմնելով ետ քաշվեց և ընկերներին չասեց, թե ի նչ էր տեսածը: Այդտեղից մտան մի ավելի երկար սրահ, և այդտեղ տեսան զանազան արհեստավորներ խառնիխուռն աշխատելիս. մի քանիսը մի-մի բան էին ասեղնագ ործում, մյուսները նրանց կողքին մի-մի բան էին հյուսում, մի քանիսը կար էին անում, մյուսները` ոսկերչություն: Այդպես հարյուրաչափ մարդիկ այստեղ աշխատում էին աղոտ լույսի տակ` ամենքն էլ մեռելի գ ույն առած:
Այս ամենը ցույց տալուց հետո առաջնորդող մարդը կրկին տարավ նրանց առաջվա սրահը և այնտեղ ասաց.
-Այն դիվական ծերունին, որ ձեզ խաբել բերել է, մեզ ամենիս էլ նա է բերել այստեղ: Թե քանի ժամանակ է, որ ես այստեղ եմ, ինձ հայտնի չէ, որովհետև այստեղ օր ու գ իշեր չկա, այլ կա միայն մի անվերջ խավար: Այսքանը միայն գ իտեմ, որ ինձանից առաջ և ինձ հետ եկող մարդիկը կոտորվել են ամենքն էլ: Այստեղ բերում են երկու տեսակ մարդիկ` արհեստավոր և անարհեստ: Արհեստավորներին աշխատեցնում են մինչև իրանց մահը, իսկ արհեստ չգ իտցողներին տանում են սպանդանոց, ուր ես ձեզ ցույց չտվի և այնտեղից բերում են այն խոհանոցը, որ դուք տեսաք: Ահա մի այսպիսի զարհուրելի տեղ է այս տեղը: Ծերունի դևը մենակ չէ, նա ունի հարյուրավոր գ ործակիցներ, որոնք ամենքն էլ քուրմեր են: Այս դժոխքի վրա է նրանց բնակարանը:
-Դու այս ասա, հիմա մեզ ի նչ են անելու,- հարցրեց Վաչագ անը:
-Միևնույնը կանեն, ինչ որ մյուսներին: Ով որ ձեզանից արհեստ գ իտե, կապրի մինչև մեռնիլը, իսկ ով չգ իտե, նրան կտանեն սպանդանոց: Ես հիմա մեռելատանն եմ, ըստ որում` հայտնեցի, որ է´լ աշխատելու ուժ չունիմ: Բայց աստված հոգ իս չի առնում, երևի ուզում է ինձ լույս աշխարհի արժանացնել. և գ իտե ք, ես հավատում եմ, որովհետև երազումս ինձ երևաց մի կինարմատ` գ լխին` թագ աձև սաղավարտ, ձեռին` երկսայրի սուր, մի հրեղեն ձիու վրա նստած և ասաց ինձ. -ՙՄի´ հուսահատվիր Վաղինա´կ, ես կգ ամ շուտով և ձեզ ամենիդ կազատեմ՚: Ես վաղուց մեռած կլինեի, եթե այդ հրաշագ եղ թագ ուհին ինձ հույս տված չլիներ. նրա տված հույսը իմ հոգ ուս սնունդ է տալիս, և ինչքան թույլ եմ մարմնով, այնքան ուժեղ եմ հոգ ով: Ա՜խ, ի´մ Վաչագ ան, ո րտեղ ես, ինչո ւ ես մոռացել քո Վաղինակին...
Վաչագ անը, որ մինչև այս ժամանակ մի թմրած վիճակի մեջ էր, և պատմողի խոսքերը միայն դնգ դնգ ացնում էին նրա ականջի թմբուկը` առանց տպավորվելու մտքի վրա, վերջին խոսքերից սթափվեց նա իբրև մի խոր քնից և սկսեց հիշել երազի նման ՙթագ ուհի՚, ՙՎաղինակ՚, ՙՎաչագ ան՚ բառերը: ՙՈւրեմն սա մեր Վաղինակն է՚,- մտածեց նա: Այս մտածելով և ուշքի գ ալով` ուզում էր վրան ընկնիլ և գ գ վել, ուզում էր հայտնել, թե ինքն է Վաչագ անը, բայց մեկ էլ չհավատալով իր ականջին` կրկին հարցրեց, թե ո´վ է նա և ինչպես է ընկել այստեղ:
Վաղինակն իր պատմությունն սկսես շատ հեռվից և Վաչագ անին անծանոթ առարկայից: Իսկ այդ միջոցին Վաչագ անն սկսեց մտածել, որ լավ չի լինի, եթե ինքը հանկարծ հայնտե իր ով լինելը, ըստ որում` մի այդպիսի հայտնություն` թե´ ուրախություն և թե´ կսկիծ լինելով` կարող էր սրի պես կտրել նրա կյանքի բարակացած թելը: Այս պատճառով ընդհատեց նրա պատմությունը` ասելով.
-Քո անունդ, ինչպես լսեցի, Վաղինա կ է:
-Վաղինակ է, այո´, Վաղինակ... ես մի ժամանակ...
-Եղբայր Վաղինակ, շատ խոսիլը քեզ շատ վնաս է: Ապրի´ր մինչև քո երազը կատարվի: Ես հավատում եմ քո երազին և շնորհակալ եմ, որ հայտնեցիր մեզ: Այսուհետև մենք էլ կապրենք այդ հույսովը: Լավ կանես, որ քո մյուս արհեստակիցներին էլ հայտնես քո երազը: Ես ինքս երազ մեկնող եմ, հավատացնում եմ քեզ, որ երազդ պիտի կատարվի տեսածիդ պես: Բայց ահա ոտքի ձայն է գ ալիս, դու գ նա քո տեղը:

Ժ

Վաչագ անի հետ եկածները թվով վեց հոգ ի էին: Հարցրեց նրանց, թե արդյոք մի որևիցե արհեստ գ իտեն: Մինն ասաց, որ գ իտե կտավ գործել, երկրորդը դերձակություն գ իտեր, երրորդը մետաքսագ ործ էր, մյուս երեքը ոչ մի արհեստ չգ իտեին:
-Վնաս չունի, որ դուք արհեստ չգ իտեք,- ասաց Վաչագանը,- ես կասեմ, որ դուք ամենքդ ինձ արհեստակից եք, իսկ ես շատ լավ արհեստ գ իտեմ:
Ոտնաձայնը արձագ անք տալով` հետզհետե մոտեցավ, և նրանց առջև կանգ նեց մի դաժանատեսիլ քուրմ` հետն առած մի խումբ զինված մարդիկ:
-Դո ւք եք նոր եկածները,- հարցրեց քուրմը:
-Այո´, ծառաներդ ե´նք,- պատասխանեց Վաչագ անը:
-Ձեզանից ո՞վ է արհեստ իմանում:
-Մենք ամենքս էլ գ իտենք, - ասաց Վաչագ անը, -գ իտենք շատ թանկագ ին դիպակ գործել: Մեր գ ործվածքի մի կշիռը հարյուր կշիռ ոսկի արժե: Մենք մեծ գործարան ունեինք, բայց պատահմամբ կրակ ընկավ այրվեց, և մենք ընկանք պարտքի տակ և խեղճացանք: Եկանք քաղաք, որ մի գ ործ գ տնենք մեզ համար, հանդիպեցանք մեծ քրմապետին, և նա մեզ բերավ այստեղ:
-Շատ լավ. բայց միթե ճշմարիտ այդչափ թանկ կարժե ձեր գործվածքը:
-Մեր ասածի մեջ սուտ չկա, չէ որ պիտի ստուգ եք:
-Իհարկե, ես շուտով կիմանամ, թե որքան ճշմարիտ է ձեր ասածը, հիմա ասացեք, ի նչ նյութեղեն և գ ործիքներ են հարկավոր, որ ես բերեմ:
Վաչագ անը հայտնեց մի առ մի, թե ինչ ու ինչ է հարկավոր: Մի քանի ժամից հետո ամեն ինչ պատրաստ էր: Քուրմը պատվիրեց, որ երթան արհեստատունը, այնտեղ աշխատեն և նրանց հետ կերակրվին:
-Այնտեղ մեր գ ործը լավ չի հաջողիլ,- ասաց Վաչագ անը: -Մեզ հարկավոր է ջոկ և ընդարձակ տեղ, և այս տեղը ամենից հարմար է: Մեր գ ործի նրբությունը պահանջում է առատ լույս, աղոտ լույսի տակ ոչինչ չենք կարող կատարել, իսկ ինչ վերաբերում է մեր կերակուրին, պետք է գ իտենաք, որ մենք մսակեր չենք, սովոր չենք այդ կերակուրին. հենց որ միս ուտենք, իսկույն կմեռնինք, և դուք կզրկվիք այն մեծ օգ ուտից, որ մեզանից կարող եք ստանալ: Ճշմարիտն եմ ասում, որ մեր գ ործի մի քաշը հարյուր քաշ ոսկի կարժե...
-Շատ լավ,- ասաց քուրմը,- ես ձեզ համար կուղարկեմ հաց և բուսեղեն կերակուր, դուք կունենաք և առատ լույս, բայց եթե ձեր գ ործը այնպես չլինի, ինչպես խոստանում եք, ես ձեզ ամենիդ սպանդանոց կուղարկեմ, և սպանելուց առաջ ենթարկել կտամ չարաչար տանջանքների:
-Մեր ասածի մեջ ոչինչ սուտ չկա, եթե ուզում եք մեր խոստացած շահն ստանալ, պետք է միայն կատարեք մեր ուզածը:
Քուրմը կատարեց իր խոստումը: Նրանց համար ուղարկում էր սպիտակ հաց, կանաչեղեն, կաթ, մածուն, պանիր և զանազան չոր ու թարմ մրգեր: Վաղինակն էլ մասնակցեց այդ սնունդին, մյուսներին էլ նշխարքի պես բաժանում էին ծածկաբար սպիտակ հացից, որ հաղորդության տեղ էր բռնում և կենաց հացի պես կենդանություն տալիս նրանց: Վաղինակը նոր սնունդի ազդեցությունով հետզհետե կազդուրվեց և կենդանի մարդու կերպարանք առավ: Վաչագանն սկսեց իր գործը և իր ընկերներին էլ իրան օգնական շինեց: Կարճ միջոցում պատրաստեց մի կտոր շատ պատվական դիպակ այնպիսի նախշերով, որոնց եթե ուշադրությամբ զննեին և իմանային նրանց խորհուրդը, նույն դժոխքի պատմությունը պիտի կարդային նրանց մեջ:
Քուրմը եկավ, տեսավ պատրաստած դիպակը և մնաց հիացած: Վաչագ անը ծալելով իր գործքը ինչպես պետք էր և հանձնելով քուրմին` ասաց.
-Ես առաջ ասացի, որ մեր գ ործվածքի մի կշիռը հարյուր կշիռ ոսկի կարժե, բայց հիմա հարկավոր եմ համարում ասել, որ սա իմ ասածի կրկնապատիկը կարժե, ըստ որում` սրա վրա կան այնպիսի թալիսմաններ, որ հագ նողին միշտ զվարթ և ուրախ կպահեն: Այս կա միայն, որ հասարակ մարդիկը սրա գ ինը չեն իմանալ: Սրա գինը կիմանա միայն Անահիտ թագուհին, և բացի նրանից, ոչ ոք չի էլ համարձակիլ հագնիլ մի այսպիսի թանկագ ին գործվածք:
Արծաթամոլ քուրմը աչքերը չորս բաց արավ, երբ որ իմացավ դիպակի իսկական արժեքը: Այս մասին նա խորամանկ քրմապետին ոչինչ չհայտնեց և մինչև անգ ամ ցույց չտվավ նրան: Ուզեց, որ թագուհու տեսությանը միայն ինքն արժանանա, և նրանից առած ավելի ոսկիքը ինքը վայելի...

ԺԱ

Անահիտը Վաչագ անի բացակայության ժամանակ լավ էր կառավարում երկիրը, և ամենքն էլ գ ոհ էին, առանց իմանալու, թե նա է կառավարողը, բայց ինքը սաստիկ մտատանջության մեջ էր ընկել, ըստ որում` քսան օրից արդեն տասն օր էլ անցել էր, բայց թագ ավորը չէր վերադարձել: Նա գ իշերը հանգ իստ չուներ. սարսափելի երազներ էր տեսնում և հանկարծ վեր թռչում: Ամեն բան փոխվել էր նրա աչքումը, և ամեն ինչ մի անսովոր հատկություն ստացել: Զանգ ին անդադար ոռնում ու վնգ ստում էր և թագ ուհու ոտներն ընկնելով` աղիողորմ կերպով կլանչում ու նրան ավելի ևս մտատանջության մեջ ձգ ում: Վաչագ անի ձին անընդհատ խրխնջում էր մայրը կորցրած քուռակի պես և իր ախորժակը կորցնելով` օրեցօր նիհարում էր: Մարի հավերը կանչում էին աքաղաղի պես, իսկ աքաղաղները փոխանակ լուսաբացին կանչելու` երեկոյին էին ծկլթում փասիանի ձայնով: Պարտեզի սոխակներն ընդհատել էին իրանց ծլվլոցը, և նրանց տեղ լսվում էր գ իշերները բուերի վայունը: Այլևս չէին քչքչում Թարթառի կոհակները ուրախ-ուրախ թռչկոտելով, այլ վա՜շ-վի՜շ-վա՜շ-վի՜շ անելով` անցնում էին պարսպի տակով տխուր ու տրտում: Արիասիրտ Անահիտը մի անսովոր երկյուղի մեջ էր ընկել, և իր իսկ ստվերը նրա առջև վիշապի պես էր ձգ վում: Մի հասարակ թխկոցից, մի սովորական գ ոչյունից նա վեր էր թռչում և սարսռում: Երբեմն ուզում էր կանչել իշխաններին և հայտնել նրանց թագավորի բացակայությունը և անհայտանալը, բայց վախենում էր, թե մի գ ուցե դրա հետևանքը վատ լինի, մի ապստամբություն ծագ ի երկրի մեջ, և խռովություն ընկնի:
Մեկ առավոտ էլ, սաստիկ սրտնեղած, ման էր գ ալիս պարտիզումը, իր ծառաներից մինը ներս եկավ և հայտնեց նրան, թե մի օտար վաճառական է եկել և ասում է, որ մի երևելի բան ունի վաճառելու թագ ուհուն: Անահիտի սիրտն սկսեց մի անսովոր կերպով տրոփել: Հրամայեց, որ շուտով ներս բերեն այն մարդուն:
Ներս եկավ մի դաժան կերպարանքով մարդ, խոր գ լուխ տվավ թագ ուհուն և արծաթե սինու վրա դրած մի ոսկե դիպակ դրավ թագ ուհու առջև: Անահիտը վեր առավ քննեց դիպակը և ուշ չդարձնելով նախշերի վրա` հարցրեց գ ինը:
-Իր կշռովը երեք հարյուր կշիռ ոսկի կարժե. ողորմած թագուհի: Ուզում եմ ասել, որ ինձ վրա այդքան է նստել միայն գ ործքն ու նյութը, իսկ աշխատանքն էլ թողնում եմ քո ողորմության կամքին:
-Մի թե այդքան թանկ կարժե:
-Ողջ լինի թագուհին, դրա մեջ կա մի այնպիսի զորություն, որ անգնահատելի է: Դրա վրա եղած նկարները հասարակ նախշեր չեն, այլ թալիսմաններ են, իսկ այդ թալիսմանները այն զորությունն ունին, որ դրա հագ նողին միշտ զվարթ, միշտ ուրախ կպահեն: Դրա հագնողը կյանքի մեջ տխրություն չի տեսնիլ:
-Մի թե այդպես,- ասաց Անահիտը և սկսեց բաց անել դիպակը և ուշի ուշով զննել նրա նկարները, որոնք ոչ թե թալիսմաններ, այլ ծածկագրեր էին: Անահիտը լուռ ու մունջ կարդաց նրանց մեջ հետևյալ խոսքերը.
«Իմ աննման Անահիտ, ես ընկիլ եմ մի սոսկալի դժոխքի մեջ: Այս դիպակ բերողը նույն դժոխքի վերակացուներից մեկն է: Ինձ մոտ է և Վաղինակը: Դժոխքը գ տնվում է Պերոժ քաղաքից դեպի արևելք` մի պարսպապատ մեհյանի հատակում: Եթե շուտ օգ նության չհասնես, մենք կորած ենք հավիտյան:
Վաչագան» :


Անահիտը մեկ անգ ամ կարդալով` չբավականացավ, երկրորդ և երրորդ անգ ամ էլ կարդաց, ըստ որում` իր աչքերին չէր հավատում. կարդաց և չորրորդ անգ ամ, միայն այս անգ ամ ոչ թե կարդում էր իսկապես, այլ մտածում էր, թե ինչ անելու է: Աչքը ձգած գրերին` երկար մտածելուց հետո դարձավ դեպի վաճառականի հագուստի մեջ ծպտած քուրմը և ուրախ դեմքով ասաց.
-Դու ճշմարիտ ես ասում. քո դիպակիդ նկարները ուրախացնելու զորություն ունին: Ես այսօր շատ տխուր էի, բայց այս րոպեիս մի անպատմելի ուրախություն եմ զգ ում: Իմ կարծիքով այս դիպակը անգ նահատելի է: Եթե սրա համար իմ թագավորության կեսը պահանջեիր, ես խնայելու չէի: Բայց գիտես ինչ կա, իմ կարծիքով ոչ մի գ ործ կարող չէ իր գ ործողից ավելի զորավոր լինել: Այսպես է, թե ոչ:
-Թագ ուհին ո´ղջ լինի, քո կարծիքը շատ ճշմարիտ է. արարածը կարող չէ հավասարվիլ արարողին:
-Եթե դու էլ գ իտես, որ այդպես է, պետք է բերես ինձ մոտ սրա գործողին, որ ես վարձատրեմ նրան նույնպես, ինչպես և քեզ: Դու էլ լսած կլինիս, որ ես արհեստին մեծ նշանակություն եմ տալիս, պատրաստ եմ ամեն մի լավ արհեստավորին նույնպես վարձատրել, ինչպես ամեն մի քաջ զորականին:
-Ողորմած թագուհի, ես տեսած չեմ դրա գործողին և չեմ ճանաչում: Ես մի վաճառական մարդ եմ, այս կտորը գ նել եմ Հնդկաստանումը մի հրեայից, իսկ հրեան գնել էր մի արաբից, արաբն էլ` ո վ գիտե ումից կամ ո´ր աշխարհից:
-Բայց դու կարծեմ, ասացիր, թե գ ործն ու նյութը այսքան կարժե, և չասացիր, թե ես այսքանով եմ գ նել. դրանից երևաց, որ դու ինքդ ես գ ործել տվել:
-Ողորմած թագ ուհի, ինձ այդպես էին ասել Հնդկաստանումը, ես էլ...
-Սպասիր, որտե ղ է քո Հնդկաստանը. այստեղից մինչև Պերոժ կլինի :
-Ոչ, ողորմած տեր, Պերոժը մեր կշտին է, իսկ Հնդկաստանը երեք-չորս ամսվա ճանապարհ է:
-Բայց գիտես, եթե ես ուզենամ, կարող եմ քո Հնդկաստանը մինչև Պերոժ մոտեցնել: Կարող ես ասել ինձ, թե դու ով ես, ի նչ տեղացի ես, ինչ ազգից ես, ինչ կրոնի ես, որտեղ ես ծնվել, որտեղ ես կենում, այժմ ինչ գ ործի ես ծառայում:
-Ողորմած թագ ուհի...
-Լսի´ր, ես քեզ ողորմելու չեմ, քո բերած թալիսմաններդ ինձ հայտնեցին քո ով լինելը: Ծառանե´ր, բռնեցեք այս մարդուն և ձգ եցե´ք մթին բանտի մեջ:

ԺԲ

Վաչագանն իր ազատվելու մասին էլ ոչ մի կասկած չուներ: Կամենալով ընկերների մեջն էլ ազատության հույսը սաստկացնել` դարձավ դեպի Վաղինակը և ասաց.
-Եղբա´յր Վաղինակ, մի երազ էլ ես տեսա` բոլորովին քո տեսածի նման: Ես այնպես եմ կարծում, թե մենք հենց այսօր թե այս գ իշեր պիտի ազատվինք: Բայց գ իտե ս ինչ կա, Վաղինակ, մենք եթե այս խավարից հանկարծ լույս աշխարհ գ անք, դրսի լույսը մեզ համար այնքան սաստիկ կլինի, որ մենք ոչինչ չենք տեսնիլ, և կարելի է, թե մեր աչքերը վնասվին էլ: Այս բանը ես նրա համար եմ ասում, որ երբ դուրս գ ալու կլինինք և կտեսնենք, որ լույսը ծակծկում է կամ ոչինչ չեք տեսնում, փակեցեք աչքերդ, մինչև քիչ-քիչ սովորեք: Ես շատ եմ տեսիլ մթին բանտից դուրս եկած մարդիկ, նրանցից եմ իմանում:
-Երանի՜ թե դուրս գ անք միայն այս սպանդարանից, թեկուզ աչքներս կուրանա, վնաս չունի, բայց վարպետ եղբայր, քո այդ ասածդ մի բան ձգ եց միտս, որ չեմ կարող չասել: Մի անգ ամ ես ու թագ ավորի որդին որսորդություն անելիս իջանք մի աղբյուրի մոտ` շատ դադրած ու քրտնած: Մոտակա գ յուղի աղջկերքը շրջապատել էին աղբյուրը և հերթով լցնում էին իրանց ամանները: Իշխանս ջուր ուզեց, աղջիկներից մինը լցրեց փարչը, որ բերի տա իրան, մի ուրիշ աղջիկ առավ նրա ձեռից փարչը և դատարկեց: Հետո ինքն սկսեց նորից լցնել, բայց էլի դատարկեց, և այսպես կրկնեց նա քսան թե երեսուն անգ ամ, սուտ չեմ կարող ասել, լավ միտս չէ: Իմ բարկությունս սաստիկ եկավ, բայց իշխանիս շատ հաճելի թվաց աղջկա վարմունքը, մանավանդ երբ նա ջուր բերելուց հետո հայտնեց, որ իր միտքը չար չէր, այլ տեսնելով, որ հոգ նած ու քրտնած ենք, հարկավոր համարեց ուշ հասցնել սառը ջուրը, մինչև մենք փոքր-ինչ շունչ առնենք և հովանանք: Հիմա քո ասածն էլ նրա ասածի նման է. և գ իտե ք արդյոք, գ ուցե հենց այն ջուր տվող աղջիկն է այժմ մեր թագ ուհին: Վաչագ անը նրան տեսնելուց հետո էլ ուրիշ չուզեց. վճռաբար ասաց. կուզեք` նա է, չեք ուզիլ` նա´ է: Թագավորը ճարահատած` ինձ ուղարկեց նրա հոր մոտ հարսնախոսության. բայց աղջիկը չհոժարեց, թե ես արհեստ չգ իտցողին չեմ ուզիլ: Ես այն ժամանակ մտքումս ծիծաղեցի, բայց էլի իշխանս իմացավ նրա խելացի միտքը և մի տարումը սովորեց շատ գ եղեցիկ դիպակ գործել` բոլորովին քո գ ործածիդ պես: Իսկ ես, երբ որ ընկա այդ դժոխքի մեջ, նոր իմացա նրա խոսքի նշանակությունը:
-Բայց դու ինձ ա´յս ասա, եղբայր Վաղինակ, պատճառն ի նչ է, որ մենք թագուհուն ենք տեսնում երազներումս և ոչ թե թագ ավորին:
-Ով գիտե, այդ բանը դու ինձանից լավ կիմանաս, ըստ որում` երազի մեկնողը դու ես և ներիր ինձ, որ երեսիդ ասեմ, ասածիս մեջ կեղծավորություն չկա. դու իմ աչքումս մի շատ իմաստուն մարդ ես երևում. դու որ կարողացար դժոխքի արբանյակներից մարդու կերակուր ստանալ, դու էլի շատ բան կարող ես անել, և ես դեռ զարմանում եմ, որ մի հրաշքով հանկարծ չես չքացնում այս տարտարոսը և մեզ ամենիս փրկություն տալիս: Եթե աստված տա, որ մենք այս դժոխքից ազատվենք, ես հավատացած եմ, որ թագ ավորն իսկույն կկանչե քեզ և իր ամենամոտիկ խորհրդակիցը կանե:
-Եվ այդ, իհարկե, քո շնորհիվ կլինի, ըստ որում` թագ ավորին ես ծանոթ չեմ: Բայց ով գ իտե, թե ինքը թագ ավորն ինչ վիճակի մեջ է այժմ, գ ուցե նա էլ մի ուրիշ դժոխքի մեջ է ընկել և ինձ նման զարբաբ է գ ործում: Բա´ էլ որ օրվան համար է ջուլհակ դառել:
-Քո խոսքերդ խորհրդավոր են թվում ինձ... բայց չէ... ինչպե ս կարելի է, որ իմ Վաչագ անին քո օրն ընկած տեսնեմ, լավ է, որ ես մեռնիմ այս րոպեիս:
-Իմ խոսքերիս մեջ ոչինչ խորհրդավոր բան չկա, եղբայր Վաղինակ, ես այն եմ ասում, ինչ որ սրտինս է: Իմ կարծիքով` թագ ավորն էլ մեզ նման մի մահկանացու մարդ է, մեզ նման ամեն փորձությունների ենթակա: Մենք հիվանդանում ենք, նա էլ է հիվանդանում. մեզ սպանում են, գ երի են տանում, նրան էլ են այդպես անում: Նա էլ է ջուրն ընկած ժամանակ մեզ պես խեղդվում, կրակն ընկած ժամանակ մեզ պես այրվում, նրա կերածն էլ է մի փոր հաց, այն էլ գ ուցե ավելի դառն...
-Այդ շատ ճշմարիտ ես ասում, վարպետ եղբայր, բայց իմ կարծիքով` թագ ավորն այնքան խոհեմ պետք է լինի, որ ինձ նման լոկ հետաքրքրությունից շարժված` քրմապետի հետևից չերթա և ընկնի նրա դժոխքի մեջ:
-Այդ փորձանք է, եղբայր Վաղինակ: Մի թե թագ ավորը կարող է կարծել, որ սուրբ քրմապետը մի զարհուրելի դև է. մի թե նա կարող է կարծել, թե կան այնպիսի մարդիկ, որոնք քստմնելի եղեռնագ ործությունը իրանց համար մի զվարճություն են համարում: Չէ´, Վաղինակ, աշխարհիս երեսին ոչ մի մահկանացու ազատ չէ փորձանքից. այս օրվան բախտավորը կարող չէ իմանալ, թե վաղն ի´նչ անբախտության մեջ պիտի ընկնի: Բայց ուրիշ բան է, եթե վերահաս վտանգ ը առջևդ կանգ նած երևում է իր իսկական կերպարանքով: Խելքը գ լխին մարդը երբ որ պատահում է մի վարար գ ետի, գ լխապատառ ներս չի ընկնում, այլ փնտրում է նրա ծանծաղուտը: Դու ինչ կուզես ասա, բայց մեր տեսած երազը ցույց է տալիս, որ թագ ավորը նմանապես ընկած է մի փորձանքի մեջ, և իմ սիրտն ասում է, որ նա կազատվի միայն այն ժամանակ, երբ որ կազատվինք մենք ինքներս:
-Եվ իհարկե նա ինքը կլինի ազատած մեզ իր դիպակագ ործության շնորհիվ: Իմ սիրտս էլ ասում է, որ այս րոպեիս ես լսում են թագ ավորի ձայնը. այդ ձայնը հենց առաջին անգ ամ լսելիս թափանցել է սրտիս մեջ: Բայց արդյոք հավատա մ իմ ականջին, ի նչ կասես, ասա՜ ինձ կտրական:
-Ո՜չ, ո´չ, մի հավատար. բայց հավատա´ այն ձայնին, որ դրսից կլսես: Ականջ դրեք, ահա´ ձայներ են լսվում, կարծես դժոխքի դուռն է դղրդում, երևի փրկիչն արդեն մոտեցել է. իմա´ց տվեք ամենքին, որ գ ան այստեղ պատրաստ կենան...

Ժ

Անահիտը երբ որ բանտարկեց ծպտած քուրմին, իսկույն փչել տվավ պատերազմական փողերը: Ահագ ին փողերի այդ հանկարծական որոտալը հայտնի նշան էր, որ մի մեծ վտանգ է պատահել աշխարհին: Մի ժամ չանցած` բոլոր քաղաքացիք թափվեցին պալատի առջև և այդտեղ սկսեցին խռնիլ ու տատանիլ լճացած հեղեղի պես: Ոչ ոք չէր իմանում, թե ի նչ է պատահել, ամենքը շնչասպառ միմյանց էին հարցնում և ոչ մեկից մի որոշ պատասխան չէին ստանում: Հանկարծ պատշգ ամբի վրա երևաց Անահիտը` ոտից մինչև գ լուխ սպառազինված, և դեպի ժողովուրդը դառնալով` այսպես խոսեց.
ՙՁեր թագ ավորի կյանքը վտանգ ի մեջ է: Այս րոպեիս իմացա, թե ինչ տեղ է ընկել: Նա գ նացել էր իր երկրի մեջ պտտելու, որ ժողովրդի կարիքներն ու հոգ սերն աչքովը տեսնի: Չար մարդկանց է հանդիպել և ընկել է մի տարտարոսի մեջ: Էլ ուրիշ բան չունիմ հայտնելու ձեզ առայժմ: Ժամանակ չպետք է կորցնել: Ով որ սիրում է իր թագ ավորին, ում համար թանկ է նրա կյանքը, շուտով ձիավորվի և գ ա իմ հետևից: Մենք պետք է կեսօր չեղած` հասնենք Պերոժ քաղաքը: Ես արդեն պատրաստ եմ և ձեզ եմ սպասում: Դե՜հ գ նացե´ք և շուտով պատրաստվեցեք՚:
Մի ակնթարթի մեջ ցրվեցավ ժողովուրդը` գ ոչելով` կեցցե´ թագ ավորը, կեցցե՜ թագ ուհին, և մի ժամ չանցած` արդեն ամենքը զինված պատրաստ էին: Քաջասիրտ օրիորդներն ու տիկիններն էլ երբ որ իմացան, թե թագ ուհին պիտի առաջնորդե զորքին, նմանապես զրահավորվեցին ու ձիավորվելով` շրջապատեցին թագ ուհուն:
Մի կատարյալ հիացք էր Անահիտը սպարապետի զգ եստի մեջ: Կրակոտ ձիու վրա նստած, ոսկեզօծ զրահով պատած, մազերը սաղավարտի մեջ ամփոփած, լայնաշեղբ թուրը կապած, վահանը թիկունքին կախած: Այս բոլորը նրա արեգ նատիպ դեմքի և հրավառ աչքերի հետ մի ահեղ կերպարանք էին տվել նրան:
Երբ քաղաքից դուրս եկան տափարակ դաշտը, Անահիտը դարձրեց ձիու գ լուխը և այս ու այն կողմ քշելով` հրամաններ արձակեց և մի քանի րոպեի մեջ կարգ ավորելով ամբողջ այրուձին` գ ոչեց բարձրաձայն` ՙհառա՜ջ՚, և ինքն առաջ անցնելով` ասպանդակեց ձին և մի վայրկյանի մեջ աներևութացավ: Հեռվից երևում էր միայն ձիու բարձրացրած թանձր փոշին, որ ամպի պես մինչև երկինք էր հասնում: Երկու ժամից հետո նա իր հրեղեն ձիով կանգ նած էր Պերոժ քաղաքի հրապարակի մեջ մեն-մենակ: Կռապաշտ քաղաքացիք նրան երկնքից իջած մի նոր աստված համարելով` խուռն բազմությունով չոքեցին նրա առջև, գ լխները մինչև գ ետին կորացրին:
-Ո՞ւր է ձեր քաղաքապետը,- գոչեց Անահիտը սպառնալից ձայնով:
Ծունկ չոքածներից մինը վեր կացավ և դողդողալով ասաց.
-Ծառա´դ եմ, այստեղի քաղաքապետը:
-Դո´ւ ես ուրեմն, որ այնքան անհոգ ես, որ չգ իտես, թե ի´նչ է գ ործվում քո աստվածների բնակարանում:
-Ծառադ եմ, ես ոչի´նչ չգ իտեմ:
-Դու կարելի է թե չգիտես էլ, թե որտե ղ է գ տնվում ձեր տաճարը:
-Ինչպե ս չգ իտեմ, ծառադ եմ, շատ լավ գիտեմ:
-Առա´ջ անցիր ուրեմն...
Կես ժամ չանցած` ամբողջ քաղաքը գ ջլված` գ նում էր Անահիտի հետևից, երբ որ մոտեցավ մեհյանի պարիսպներին, քուրմերը կարծեցին, թե ուխտավորների մեծ բազմություն է եկողը, շտապով բաց արին դուռը: Բայց երբ ներս խռնվեց ժողովուրդը, երբ տեսան զրահավորված հրաշագ եղ ասպետի սպառնալից դեմքը և իրանց ուշ չդարձնելը, մի անսովոր սարսափի մեջ ընկան: Անահիտը մի րոպեի մեջ գ տավ տարտարոսի դուռը և դառնալով քաղաքապետին` հրամայեց.
-Բա´ց արեք ահա´ այս դուռը:
Մինչդեռ քաղաքապետի հրամանով մի քանի անձինք պատրաստվում էին կոտրատել դուռը, ծերունի քրմապետը, վերահաս վտանգ ը տեսնելով, դուրս եկավ իր մեհենական զգ եստով, որ ժողովրդի վրա սարսափ ձգ ե և ետ մղե: Երբ որ իր սպիտակ շուրջառը ձգ ած, քրմապետական երկճյուղ ու երկայն թագ ը գ լխին դրած և գ ավազանը ձեռին դուրս եկավ ուռած ու փքված, ժողովուրդը ճանապարհ բաց արավ և ետ քաշվեց ահ ու դողով: Նա մոտեցավ Անահիտին և պատգ ամախոսի ձայնով աղաղակեց.
-Ի նչ ես ուզո՜ւմ, ինչ ես անո՜ւմ, ե՜տ քաշվիր այդտեղի՜ց:
Անահիտը, բարկությունը հազիվ զսպելով, ասաց.
-Ես հրամայում եմ, որ այս դուռը բացվի´:
-Ո՜վ կարող է հրամայել այստե՜ղ, բացի ինձանի՜ց: Այս դո՜ւռը մեր սրբարանի դո՜ւռն է. այստե՜ղ է գ տնվում մեր նախնյաց փոշի՜ն, այստեղ է մեր անշեջ կրակարա՜նը. տեսե՜ք ահա՜ այն ծո՜ւխը, որ մինչ երկի՜նք է բարձրանո՜ւմ: Աստվածների բարկությունը մի՜ շարժեք: Ցրվեցե՜ք, հեռացե՜ք, կորե՜ք, ինչպե՜ս եք համարձակվում ձեր պի՜ղծ ոտներով կոխոտե՜լ այս սուրբ վա´յրը:
Քրմապետի ահեղագ ոչ սպառնալիքը սնապաշտ ժողովրդի վրա սարսափ բերավ, ամենքը կորագ լուխ ետ քաշվեցին. բայց նրանց մեջ կային և քրիստոնյաներ, որոնք պինդ կանգ նեցին իրանց տեղերը` կասկածելով, որ այդ ծածկարանումը մի սարսափելի գ աղտնիք պիտի լինի թաքնված: Նրանք միաբերան գ ոչեցին.
-Բացվի՜, բացվի՜ այդ տարտարոսի դուռը:
Քրմապետը տեսավ, որ իր հրամանին ընդդիմացողներ կան, երեսը դարձրեց դեպի մեհյանը և ձեռքերը մեկնելով` աղաղակեց.
-Ո՜վ հզոր աստվածնե՜ր, ձեր սուրբ տաճարը պղծվո՜ւմ է, օգ նությո՜ւն հասցրեք...
Այս ձայնի վրա մեհյանի դուռը բացվեց և նրա միջից դուրս թափվեցին մի խումբ սպառազինված դաժանատեսիլ մարդիկ: Սրանք քումերն էին, որոնք վերահաս վտանգ ը տեսնելով` անձնապաշտպանության էին պատրաստվել: Քրմապետը հրամայեց նրանց, որ դուռը պահպանեն և ոչ ոքի թույլ չտան մոտենալ:
Անահիտի համբերությունը հատավ սաստիկ բարկությունիցը: Դարձրեց ձիու գ լուխը և ետ նայելով` տեսավ, որ քաղաքի վրա ամպի պես փոշի է բարձրացած, իմացավ, որ զորքը մոտեցել է: Այդ հանգ ամանքից ավելի ևս սրտապնդվելով` ուզեց ինքը մենակ վերջացնել ամեն բան և մի րոպե առաջ տեսնել իր Վաչագ անին: Ձախ ձեռքն առավ վահանը և աջով սուրը հանելով` դարձավ դեպի քուրմերը և գ ոչեց.
-Վերջի´ն անգ ամ հրամայում եմ ձեզ զինաթա´փ լինել և բանա´լ այդ դժոխքի դուռը:
Քուրմերը պատրաստվեցին դիմադրելու: Անահիտի իմաստուն ձին իմացավ տիրուհու մտադրությունը. մի թեթև ասպանդակի հարված ստանալուն պես` կոխկոտեց քավթառ քրմապետին և հարձակվեց քուրմերի վրա: Կայծակի արագ ությամբ երեքի գ լուխը թռցրեց Անահիտը և իսկույն ետ մղեց ձին: Քուրմերը նրան շրջապատեցին և վիրավորեցին ձին: Անահիտը պաշպանողական դիրք բռնեց, բայց ձին իր հարձակմունքը շարունակում էր. նա միանգ ամից թե´ առջևից և թե´ հետևից էր հարձակվում և հարվածներ էր, որ տալիս էր աքացիներով: Քուրմերը կռվում էին ամենահուսահատ և կատաղի կերպով: Անահիտի կյանքը անխուսափելի վտանգ ի մեջ էր: Այդ որ նկատեցին քրիստոնյաները, քուրմերի քամակից հարձակվեցին: Քուրմերը շփոթվեցին ու երեսները դարձրին, որ պաշպանվին: Անահիտը, օգ ուտ քաղելով այդ հանգ ամանքից, կրկին հարձակվեց և էլի մի գ լուխ թռցրեց և մի քանիսին ոտնատակ տվավ: Կռապաշտները տեսան, որ քրիստոնյաներն օգ նում են Անահիտին, կարծեցին թե կռիվը կրոնական է, իսկույն անցան քուրմերի կողմը և սկսեցին քարե կարկուտ թափել քրիստոնյաների վրա: Այդ միջոցին Անահիտի սաղավարտը վայր ընկավ մի քարի հարվածից, որ դիպավ նրա ծայրին: Նրա խիտ և երկայն մազերը փռվեցին և ծածկեցին ամբողջ կազմվածքը ամեն կողմից, բացի հրացայտ աչքերից: Նրա այդ տեսքը մի նոր սարսափ ձգ եց ամբոխի վրա, որոնք իրանց քարե կարկուտը դադարեցրին իսկույն: Այդ հանգ ամանքից էլ օգ ուտ քաղեց Անահիտը. մի անգ ամ էլ հարձակվեց քուրմերի վրա և մի քանիսին, մահացու վերք տալով` գ ետին գ լորեց: Հենց այդ ժամանակ վրա հասան զորքի առաջապահ նիզակավորները` օրիորդների և տիկինների հետ, և իրանց թագ ուհուն հուսահատ կռվի մեջ տեսնելով` միաձայն աղաղակեցին և հարձակվեցին քուրմերի վրա: Մի րոպե չանցած` կենդանի մնացած քուրմերը փախան. ամբոխը ետ քաշվեց և բաց հրապարակի վրա մնաց Անահիտը` շրջապատված քաջասիրտ օրիորդներով և տիկիններով: Քրիստոնյաներից մինը բերավ նրա սաղավարտը, որ ազատել էր ամբոխի ձեռից: Անահիտն իջավ ձիուց ողջ-առողջ, կարգ ավորեց իր մազերը և սաղավարտը դրավ գ լխին: Հրաման արձակեց, որ եկող զորքը շրջապատե մեհյանը, որի մեջ պատսպարվել էին բոլոր քուրմերը և ներսից դուռը փակել: Հետո դառնալով դեպի ամբոխը` ասաց. ՙԵկեք այստեղ կարգ ով կանգ նեցեք հանդարտ, որ տեսնեք` ինչ կա ձեր սուրբ քրմապետի սրբարանումը՚,- և հրամայեց դուռը կոտրտել:
Մի զարհուրելի տեսարան բացվեց ժողովրդի առջև: Դժոխային որջից դուրս սողացին բազմաթիվ հոգ իք, որոնք նոր գ երեզմանից հանած դիակների էին նմանում: Շատերը վերջին շնչումն էին և ոտքի վրա կանգ նել չէին կարողանում: Նրանց ուրախության լացն ու կոծը, ճիչն ու աղաղակը մարդու սիրտ էին կտրատում: Ամենից հետո դուրս եկան Վաչագ անն ու Վաղինակը` գ լուխները քաշ գ ցած: Թագ ուհին ճանաչեց Վաչագ անին և նշանացի արավ իր մարդկանցը, որ նրան տանեն իրան համար պատրաստելի վրանը: Վաչագ անը գ նաց Վաղինակի ձեռքից բռնած` որ աչքերը խփած կույր աղքատի պես հետևեց նրան: Մյուս բոլոր դուրս եկողներին հրապարակի վրա նստեցնելուց հետո Անահիտը հրամայեց զինվորներին, որ ներս գ նան և ամեն բան` ինչ կա չկա` դուրս տան: Զինվորները մտան դժոխքի մեջ և այնտեղից դուրս բերին նոր մեռած մարդկանց դիակներ, նոր կտրած գ լուխներ, կթոցներով լիքը մարդկային լեշեր, մարդամսով լիքը կաթսաներ, զանազան արհեստի գ ործիքներ և պարագ աներ...
Կռապաշտները, որ արդեն ամոթահարված և քստմնած էին, այդ ծայրահեղ եղեռնագ ործությունը տեսնելով` էլ չհամբերեցին և բարձրաձայն աղաղակեցին. -Մե՜ծ է քրիստոնեից աստվածը, դժո՜խք է մեհյանը, դևե՜ր են կուռքերը, սատանա՜յք են քուրմերը, կոտորե´նք, ջնջե´նք, սատկացնենք սրանց...
-Ո´չ, ո´չ,- գ ոչեց թագ ուհին,- սպասեցե´ք, չմոտենա´ք տաճարին, ձեռք չտա´ք քուրմերին, նրանց պատժելու իրավունքն իմն է: Մեզ հարկավոր է նախ և առաջ այս թշվառների հոգ սը քաշել: Եվ սկսեց հարցնել ամեն մեկին առանձին, թե նա ո´վ է, ի նչ տեղացի է: Մեկն ասում էր` իմ անունս Առնակ է, ես Բաբիկի որդին եմ: Այդ անունը բարձր ձայնով կրկնում էր քաղաքապետը, և ահա´ մի ծերունի մարդ` դողդողալով մոտենում էր և հեկեկալով ասում. ՙՈւր է իմ որդիս՚: Երկրորդի մայրն էր լույս ընկնում և ուշաթափ ընկնում իր մինուճար որդու վրա, երրորդի` քույրը, չորրորդի` եղբայրը: Շատ քչերը մնացին անտիրական, այդպիսիներին էլ թագ ուհին առավ իր խնամակալության տակ. դրանց թվում էին և Վաչագ անի արհեստակիցները:
Այդ թշվառներին տերվտեր անելուց հետո թագ ուհին կամեցավ անձամբ զննել քուրմերի սպանդարանը: Քաղաքապետի և մի խումբ զինվորների հետ ներս գ նաց և նավթավառ լուցկիներով զննեց նրա ամեն մի քունջ ու պուճախը: Ո´ր կողմը նայում էր, մարդկային արյունի հետք էր նշմարում և անհամար ոսկորներ` այս ու այն անկյունում թափած:
-Այս զարհուրելի տարտարոսը կարճ ժամանակում գ լուխ բերված բան չէ,- ասաց նա քաղաքապետին.- սրա վրա շատ տարի և շատ մարդիկ պիտի լինին աշխատած, իսկ այդ մարդիկը մի անգ ամ այստեղ ընկնելուց հետո` էլ լույս աշխարհք չեն տեսել:
-Ողորմած թագ ուհի, ես մեղավոր եմ, որ խիստ հսկողություն չեմ ունեցել, բայց մի այսպիսի բան իմանալու համար քո խորամանկությունն ունենալու է: Ամեն տարի միայն մեր քաղաքից` եթե քիչն ասեմ` հարյուր մարդ է անհայտացել, բայց ես միշտ կարծել եմ, թե լեռնեցիք են գ երի տարել: Այդ գ արշելի քուրմերին մենք ոչ միայն սուրբերի տեղ ենք ընդունել, այլև կարծել ենք, թե դրանք շատ ժրաջան և արհեստասեր մարդիկ են, իրանց ձեռքի աշխատանքովն են ապրում և ոչ ժողովրդի հաշվով և արյունով: Ո վ կկարծեր, թե այն թանկագ ին հյուսվածքներն ու գործվածքները, որ դրանք ամենայն օր բերում էին շուկա` վաճառելու, իրենց ձեռքի գործքը չի եղել, ո վ կկարծեր, որ մեր պաշտած քրմապետը մի կերպարանափոխված դև է եղել և անմեղ մարդկանց արյան ծարավի...
Վերջապես դուրս եկան այդտեղից և գնացին դեպի տաճարը: Բախեցին տաճարի դուռը, որ քուրմերը բաց անեն և անձնատուր լինեն, բայց ներսից ձայն հանող չեղավ: Դուռը կոտրտեցին զինվորները և ներս գ նացին, բայց ներսը մարդ չգ տան. վերև նայեցին, և մի նոր տեսարան բացվեց նրանց առջև. բոլոր քուրմերը և քրմապետը կախվել էին առաստաղից և դեռ ճոճվում էին իրենց պաշտած հնդկացի կուռքերի դիմաց: Երբ որ այդ մասին հայտնեցին թագ ուհուն, նա ասաց.
-Այդ մահը շատ թեթև է դրանց համար, բայց վնաս չունի, թողեք այդպես մնան, միայն թույլ տվեք ժողովրդին, որ ներս գ նան և երկրպարգ ություն տան իրանց սուրբերին:
Դրսումը ամբոխված և գ րգ ռված մարդիկը հեղեղի պես ներս թափվեցին և կատաղի կերպով հարձակվեցին կուռքերի վրա և ջարդուփշուր արին իրանց երեկվան պաշտած աստվածներին: «ՙԻ նչ հեշտ են ջարդվում այս գ արշելիները, մինչդեռ մենք կարծում էինք, թե անհպելի և անմատչելի են», -ասում էին շատերը: Դուրս տվին բոլոր անոթներն ու սպասները, քարուքանդ արին խորաններն ու ծածկարանները, անթիվ ոսկի և արծաթ գ տան, բայց առանց մի բան հափշտակելու և գ ողանալու` ամեն ինչ տարան թափեցին հրապարակի մեջ` թագ ուհու առջև, իսկ թագուհին կարգադրեց, որ քուրմերի բոլոր այդ ունեցած-չունեցածը բաժանվին դժոխքից ազատվածներին: Երբ որ մեհյանի մեջ էլ ոչինչ չմնաց, ամեն ինչ տակն ու վրա արին` իրանց արդար զայրույթի վերջին մրուրը թափեցին խեղդամահ եղած քուրմերի գլխին: Ցած բերին դժոխքի արբանյակներին և ամենքին կտոր-կտոր անելով` դուրս նետեցին պարսպից, որ գազաններին լափ դառնան:
Մնացած անելիքը թագուհին հանձնեց իր հարյուրապետներից մեկին, իսկ ինքը գնաց իր վրանը, ուր նրան անհամբեր սպասում էր Վաչագանը: Երկու սիրելիները նստեցին իրար կողքի և միմյանց նայելուց չէին կշտանում: Վաղինակը մոտեցավ թագուհուն, համբուրեց նրա ձեռքը, և մյուս կողքին նստելով` սկսեց հեկեկալ մորը գտած երեխայի պես:
-Դու ոչ թե այսօր ես փրկել մեզ, իմ աննման թագուհի, այլ շատ օրեր սրանից առաջ, երբ ես տեսա քեզ երազումս, հենց այդ զգեստիդ մեջ:
-Դու սխալվում ես, Վաղինակ,- ասաց Վաչագանը,- թագուհին այն ժամանակը փրկեց մեզ, երբ որ քեզ ասաց. «Ձեր թագավորի որդին արհեստ գիտե»: Մի տդ է, որ դու էլ մի կուշտ ծիծաղել էիր:
-Ա՜խ, ճշմարիտ է. ի նչ ասեմ: Եվ ես, որ այն ժամանակը շատ անհավատ էի, միայն հիմա եմ սկսել հին լսածներիս հավատալ: Մեսրոպ վարդապետը, որ մեզ քարոզում էր, թե` «Եթե Քրիստոս դժոխք չիջներ, դժոխքը չէր կործանվիլ», ես նրա այդ ասածի վրա էլ էի ծիծաղում, բայց հիմա իմ թագավորն անձամբ ցույց տվավ, որ Մեսրոպը ճշմարիտ էր ասում:
-Հանգստացիր, Վաղինակ, այդ մասին մենք հետո շատ կխոսինք,- ասաց թագուհին` նոր արդեն զգալով, որ ինքն էլ է սաստիկ հոգնած:
-Ես ինչպես տեսնում եմ, քեզ նմանապես հարկավոր է հանգստանալ,- ասաց Վաչագանը թագուհուն: -Դու հիմա հանգստացիր, մնացածը ես ինքս կհոգամ:
Թագուհին քաշվեց վրանի մյուս բաժինը, ուր նրա համար փափուկ փռվածք էին արել օրիորդներն ու տիկինները: Այդտեղ նա հանեց իր զենքն ու զրահը և ուղարկեց Վաչագանին, իսկ ինքը փռվածքի վրա թիկն տալով` ուզեց իբր հանգստանալ, բայց նրա երևակայությունն այնպես գրգռված էր, նրա սիրտն այնպես վրդովված, որ հանգստանալ չէր կարողանում: Մեկ ուզում էր լիասիրտ ուրախանալ իր սիրելու ազատությունովը, բայց մեկ էլ թվում էր նրան, թե դեռևս շրջապատված է կատաղի քուրմերով, և ինքը մերթ հարձակողական և մերթ պաշտպանողական դիրք է բռնում: Մերթ ուզում էր իր արդար վրեժը հագեցած համարել` հիշելով, թե ինչպես էին թավալգլոր լինում դաժան քուրմերի գլուխները, բայց հանկարծ նրա առջև պատկերանում էին մարդամսով լիքը կաթսաները, և նոր արդեն սկսում էր ամբո´ղջ մարմնով զինահարվիլ և զարզանդիլ ու սարսռիլ... Ահի այս խառնիխուռն տպավորությունները նրանից շուտ չհեռացան, իսկ այժմ ավելի չարչարում, քան թե հանգստություն էին տալիս:
Վաչագանը շատ լավ գիտեր, որ Անահիտը ինչքան որ քաջ էր, նույնքան և փափկասիրտ էր: իտեր, որ նա կարող էր, վրեժխնդրության հոգով վառված, անխնա կոտորել իր թշնամիներին, բայց նրա քնքուշ սիրտը կարող չէր հեշտությամբ մարսել մի այդպիսի կոշտ գործողություն: Այս պատճառով շտապեց Անահիտից առնել իր զենքն ու զրահը: Նա լվացվեց, մաքրվեց, փոխեց իր հագուստը, հագավ զրահը, կապեց արքայական թուրը և դուրս գալով վրանից` երևաց զորքին, որ նրա տեսությանն սպասում էր անհամբեր: Հենց որ երևաց Վաչագանը և ողջույն տվավ, զորքն ուրախության աղաղակ բարձրացրեց: Թագավորը հայտնեց նրանց իր շնորհակալությունը: Այդ միջոցին քաղաքապետը եկավ թագավորի ոտներն ընկավ, շնորհավորեց նրա ազատությունը և հայտնեց, որ ճաշ էր պատրաստել կանաչ դաշտումը զորքի համար: Թագավորը հրաման տվավ զորականներին, որ երթան ճաշեն և ուրախություն անեն. իսկ ինքը գնաց Անահիտի մոտ, ուր արդեն օրիորդներն ու տիկինները ճոխ սեղան էին սարքել և թագավորի գալուն էին սպասում, որ հացի նստեն: Այստեղ էր Վաղինակը` փոխած իր հնոտիքը և գեղեցիկ հագուստով զուրգված: Այդպես գեղեցիկ և ուրախ ճաշ չէր արած Վաչագանը իր բոլոր կյանքումը: Այն ուրախությունն ու զվարճությունը, որ անում էին օրիորդները, Վաղինակին էլ մի այնպիսի հոգեկան զմայլանքի մեջ էին ձգել, որ նա, կարծում էր, թե երանելյաց աշխարհի մեջ է և հրեշտակների հետ է խնդում, ուրախանում: Անահիտն էլ զատվեց հոգեմաշ ցնորքներից և մի բաժակ գինուց հետո ինքն էր առաջնորդում օրիորդներին ու տիկիններին սրախոսություն անելիս:
Այսպես ուրախ ճաշելուց հետո փողերը նշան տվին, որ ժամանակ է ճանապարհ ընկնելու դեպի տուն: Առաջ ընկան թագավորն ու թագուհին, նրանց կողքին` օրիորդներն ու տիկինները, իսկ հետևից` բոլոր զինվորները, որոնք միաձայն երգում էին մի ազգային հաղթական երգ: Երբ որ հասան Պերոժ քաղաքի հրապարակը, բոլոր քաղաքացիք, մեծ ու փոքր, այր ու կին, միաբերան աղաղակեցին:
-Կեցցե՜ թագավորը, կեցցե՜ թագուհին, կորչի՜ն քուրմերը, կործանվին կռատունները, քրիստոնյա՜, քրիստոնյա՜ կուզենք լինել:
Թագավորը նրանց պատասխանեց, որ շուտով կգա հայրապետը և նրանց կմկրտե (և հիրավի, երկու օրից հետո եկավ Աղվանից Շուփհաղիշե կաթողիկոսը` շատ քահանաներով և եպիսկոպոսներով, և բոլոր պերոժցոց տարավ Կուրի եզրը, ուր մերկացան ամենքը և սպիտակ սավանով սփռված` մտան գետը` փոքր մանուկներին գրկերն առած: Կաթողիկոսը մկրտության համառոտ կարգը կատարեց և ամենքին հրամայեց երեք անգամ ընկղմվել ջուրը և դուրս գալ: Այսպես լուսավորվեցին պերոժցիք քրիստոնեական լուսով: Բայց մենք դառնանք մեր պատմությանը:)

ԺԴ

Երբ որ թագավորն ու Վաղինակը ողջ-առողջ տուն հասան, դրանց դիմավորեց Զանգին, և մերթ մեկի, մերթ մյուսի ոստներին փաթաթվելով` այնպես էր վնգվնգում, որ կարծես ամեն բան գիտեր, ամեն բան լսել էր:
Մյուս օրը բանտից հանեցին դիպակավաճառ քուրմին, որ դատեն հրապարակավ և դատապարտեն: Երբ որ դատավորները ժողովվեցին և ուզում էին դատել նրան թագավորի ներկայությամբ, Վաղինակը մոտեցավ և խնդրեց թագավորից, որ այդ դաժան ծերի կյանքն ու մահը իրան հանձնե:
-Դու ինչպես ես ուզում պատժել սրան,- հարցրեց թագավորը:
-Այդ մասին ես ու Զանգին կմտածենք,- պատասխանեց Վաղինակը: Դրա մահվան կերպովը միայն կարող եմ թեթևացնել հիշողությանս մեջ իմ կրած կսկիծը: Այն գարշելիները հեշտ պրծան, նրանց բախտին չպիտի արժանացնեմ սրան:
-Բայց, Վաղինակ, դու մոռանում ես, որ քրիստոնեին անվայել է վրեժխնդրությունը: Ինչպես տեսնում եմ, դու սրան տանջել ես ուզում:
-Ո´չ, ես ուզում եմ միայն, որ դրա սև հոգին Զանգուն հանձնեմ և թողնեմ նրա կամքին, որ ինչպես ուզենա, այնպես հանե...
-Տա´ր, տա´ր, շանսատա´կ արա սրան,- ասացին միաբերան դատավորները: Թագավորն էլ չուզեց Վաղինակի խնդիրը մերժել: Վաղինակը քուրմի ձեռները կապոտած, տարավ մի ձորի մեջ և այնտեղ բաց թողնելով` ասաց Զանգուն.
-Զանգի´, տե´ս, սա է այն մարդը, որ ինձ քանի տարի տանջել է սոսկալի տանջանքով, ինձ այնպես բան է ուտեցրել, որ դու չես տեսել քո օրումը: Զանգի´, տանջի´ր այս մարդուն, որ մի քիչ սիրտս հովանա: Դե՜, գազա՜ն է սա, բռնի´ր, կծի´ր, պինդ, պի´նդ...
Զանգին մի ոստյունով հարձակվեց քուրմի վրա և մի ակնթարթի մեջ բուկը հախռելո´վ խեղդեց և մռմռալով ետ քաշվեց իսկույն:
-Ա՜խ Զանգի, այդ ի նչ հեշտ պրծացրիր դու այդ անիրավին: Մի թե ես քեզ այդպես ասացի: Այդպես հո ոչ մի բարեգութ դահիճ չէր անիլ, ինչպես դու արիր:
Վաղինակը շատ զղջաց, որ Զանգուն դահճի պաշտոն տվավ և թագավորին գանգատվեց, բայց թագավորը շատ ուրախացավ, որ Զանգին այնքան բարի է եղել:
Վաչագան թագավորի այս արկածքի լուրը տարածվեց բոլոր քաղաքներում և գյուղերում: Այդ մասին խոսում էին մինչև օտար երկրներում էլ և ամենայն տեղ Անահիտի և Վաչագանի գովասանքն էին անում: Ազգային երգիչները, գյուղեգյուղ և քաղաքեքաղաք պտտելով, այդ անցքի պատմությունն էին անում երգերով: Ափսո´ս, որ այդ երգերը մեզ չեն հասել. բայց ինչ որ արել են Վաչագանն ու Անահիտը իրանց աշխարհի համար, այդ բանտ հեքիաթի ձևով պատմում են մինչև այսօր էլ: Այդ հեքիաթի գլխավոր միտքը այն է, որ «թագավորի կյանքը արհեստն է փրկել» :
Այս լավ միտք է, և ինչ ժողովրդի մեջ որ գտնվում է մի այսպիսի սրբացած ավանդություն, դա ցույց է տալիս, թե ուրեմն այն ժողովուրդը մեծ նշանակություն է տալիս արհեստներին, աշխատասիրությանը, որից գլխավորապես կախված է ժողովրդի բախտավորությունը: Այդ բախտավորությունը ևս առավել ապահովանում է, երբ որ երկրի թագավորն ինքն անձամբ օրինակ է տալիս ժողովրդին և հովանավոր ու պաշտպան է դառնում արհեստին:
Եվ ճշմարի´տ, մեր պապերը, որ շատ աշխատասեր և արհեստասեր էին, այդ անցքից հետո ևս առավել ուշադրություն դարձրին արհեստների վրա: Ամբողջ աշխարհումը էլ ոչ մի´ հոգի չէր գտնվում, որ մի որևիցե արհեստ չիմանար, և շատ արհեստներ մեր աշխարհում մինչև վերին կատարելագործության հասան: Աղջկերքը սովորում էին առհասարակ գործվածքներ անել. բրդից գործում էին զանազան գորգեր և շալեր, բամբակից` կտավեղեն, մետաքսից` նուրբ կերպասներ: Կար, ձև, հյուսվածք ամենը գիտեին: Ամեն երկրագործ ինքն էր շինում իր բոլոր գործիքները, իր գութանն ու սայլը, իր զենքն ու զրահը, իր պղնձեղեն ու կավեղեն ամանները, իր տունն ու կարասիքը: Ամառը երկիրն էր գործում, ձմեռն իր արհեստը բանեցնում: Եվ աշխատում էին ոչ թե ջոկ-ջոկ, այլ խմբովին, միասին: Տեսնելու բան էր, թե ինչպես գյուղի բոլոր առույգ երիտասարդները` ահագին կռանները ձեռքներին` զարկ զարկի հետևից կարկուտի պես թափում էին մի կտոր երկաթի վրա, որից ուզում էին մի խոփ շինել, կամ կացին, կամ թուր և այլն: Այսպես միասին էին հերկում իրանց դաշտերը և միասին հնձում արտերը:
Հոգևորականությունն այն ժամանակ մի ձրիակեր դասակարգ չէր: Բոլոր վանքերը մի-մի գործարան էին, ուր պատրաստում էին ազնիվ մագաղաթ, գրում էին, կազմում էին և բացի սրանից, իրանց բոլոր հագուստներն ու կարասիքը իրանց ձեռքովն էին պատրաստում: Նրանք ասում էին.
«Ուսումն ու արհեստը պետք է այնպես հյուսված լինեն միասին, ինչպես Վաչագան թագավորի դիպակը իր խորհրդավոր թալիսմաններով»:
Կարող ենք ուրեմն երևակայել, թե ի նչ կլիներ մի ժողովուրդ այնպիսի հոգևորականների օրով, մանավանդ այնպիսի մի թագավորի, ինչպիսին Վաչագանն էր, որ ժողովրդի զավակն էր, նրա հայրն ու եղբայրը: Ինչ կլիներ Անահիտի պես մի թագուհու օրով, որ երկրի համար դառավ հարազատ ու սնուցիչ մայր, և ահա` ինչ էր ասում ժողովուրդը Անահիտի մասին.
«Նա մեր գետերը ծածկեց լաստերով ու կամուրջներով, մեր ծովերն ու լճերը` նավերով ու նավակներով. նա մեր դաշտերը ողողեց ջրանցքներով և առուներով, մեր քաղաքներն ու գյուղերը` սառն աղբյուրներով: Նա մեր սայլերին հարթ ճանապարհներ տվավ, մեր գութաններին` ընդարձակ երկիր: Նա կործանեց դժոխքը և մեր աշխարհը շինեց մի եդեմական դրախտ: Կեցցե՜ Անահիտը, կեցցե հավիտյան»:

© Copyright 2006 to GAYANE KLEKCHYAN. All Rights Reserved.
Site developed and designed by Skatestudio

Edited by Arpa, 12 August 2007 - 09:58 AM.


#6 Arpa

Arpa

    Veteran

  • Members
  • PipPipPipPipPip
  • 10,011 posts
  • Gender:Male
  • Interests:Culture

Posted 12 August 2007 - 10:04 AM

The English translation is much abbridged. Even if it does not do full justice to the original, yet it is adequate enough;
====
GHAZAROS AGHAYAN

ANAIT

Once upon a time young Vachagan, the only son of King Vacha, was standing on his balcony. It was a spring morning. Many different birds were singing in the garden. But test of all sang the Nightingale. As soon as he began to sing all the other birds would fall silent and listen, seeking to master the secrets of his art: one would imitate his twittering, another—his trills, a third—his whistling and then, all together, they would repeat the melodies they had just learnt. But Vachagan was not listening. His heart was troubled by quite other matters.

His mother, Queen Ashkhen, came up to him and said:

"Vacha, my little son, I see you have some sorrow. Do not hide it from us, tell us the cause of your sad¬ness."

" Mother, I have no taste for the pleasures of life. I want to go away to some secluded retreat, to the village of Atsik, for instance."

"I suppose the only reason why you want to go to Atsik is to be near that cunning Anait of yours?" "How do you know her name, Mama?" "The nightingales in our garden told me about her. Vacha, dearest boy, do not forget that you are the son of the King of Afghanistan. A King's son must select a Princess for his bride, or a woman of rank, but not a simple peasant girl. The King of Georgia has three daughters, you may choose any of them. The Prince of Gugar has a beautiful daughter, the only heir to his rich estates. And the daughter of the Prince of Syunik is beautiful, too. Or even Varsenik, the daughter of our chief warlord whom we have brought up and who has grown to maidenhood under our eyes—what fault do you find in her?"

"Mother, I want no one but Anait...." And Vachagan ran out into the arden.

Vachagan had just turned twenty. He had been very delicate, pale and weak.

"Vachagan, my son," his father had said, "all my hope is in you. You will have to marry, for that is the way of the world."

But Vachagan would not listen. Early in the morning he would go off into the mountains to hunt and he would come home late in the evening. Many princes desired his friendship, but he avoided them. He would take with him only his brave and devoted servant Vaginak and his faithful sheep-dog Zangi. Folk they met out hunting could not tell which was the Prince, which the servant; they were both dressed in the same plain huntsman's garb: a bow slung over their shoulders and a broad-bladed dagger at their belts.

This outdoor life did Vachagan good: he grew more manly, stronger and healthier.


Once it happened that Vachagan and Vaginak came to the village of Atsik and sat down by the spring to rest. At that time the village maidens came to draw water at the spring. Vachagan was thirsty and asked for some water. One of the maidens filled a jug and offered it to Vachagan; suddenly, another snatched away the jug and poured out the water. Then she again filled the jug and again poured out the water. Vachagan's throat was parched with thirst and it seemed as though the maiden were teasing him—now holding the jug under the trickle of water, now empty¬ing it again. Only after she had done this six times did she offer the jug to Vachagan.


Vachagan drank and asked the girl:

"Why did you not give me water straight away? Were you teasing me or joking?"

"It is not our custom here to joke with strangers," answered the girl. "But you were tired and hot and the cold water might have done you harm. That's why I was slow."

The maiden's answer impressed Vachagan and her beauty enchanted him.

He asked:

"What is your name?" "Anait," answered the girl. "Who is your father?"

"My father is the shepherd of this village—Aran. But why do you ask our names?"

"Is it a sin to ask someone's name?" "If it is not, then you say who you are and from whence you come."

"Should I tell you the truth or a lie?"

"Whichever you think better matches your own dignity."

"My dignity were better matched by the truth, and the truth is that I may not yet say who I am. But I give you my word that I shall soon tell you." "Very well. And now give me back my jug." Bidding farewell to the Prince, Anait took her jug and walked away. The hunters returned home. The devoted Vaginak told the Queen all that had happened. That was how Vachagan's mother had come to know her son's secret.

Vachagan would not hear of any other bride. At last the King and Queen agreed to his choice. They sent Vaginak and two important noblemen to Atsik to ask for the hand of Anait.

The shepherd Aran gave them a courteous welcome. The guests sat down on the carpet which Aran laid out for them.

"What a wonderful carpet!" said Vaginak. "I suppose it was woven by the mistress of the house?"

"I have no wife," answered Aran. "She died ten years ago. The carpet was woven by my daughter Anait."

"Even in the great rooms of our King there is no carpet as beautiful as this. We are glad that your daughter is so skilled," said the noblemen. "Her fame has spread to the palace itself. The King has sent us to speak with you. He wants you to give your daugh¬ter's hand in marriage to his only son, the heir to the throne."

The noblemen expected Aran not to believe his ears or to leap from his place with joy. But the shepherd did neither. He sank his head and began to trace the patterns of the carpet with his forefinger. Vaginak said:

" Why are you sad, Brother Aran? It is joy we have brought you, not sorrow. We do not wish to take your daughter by force. If you wish—you will give her away, if you do not—you will not."

"Dear guests," replied Aran, "the thing is that I will not constrain my daughter. If she consents, then I have nothing to say against it."

At that moment Anait came in carrying a basket of ripe fruits. She bowed to the guests, set the fruit out on a dish and, having served them with it, sat down to work at her lace-frame. The noblemen gazed at her and were all astonished at the swiftness of her fin¬gers.

"Anait, why do you work alone?" asked Vaginak. "You have many pupils, or so I have heard."

"Yes," said Anait. "But I have let them all go to help with the grape-harvest."

"I hear you teach your pupils to read and write?"

"Yes," answered Anait. "Now even our shepherds read and teach one another while grazing their sheep. All the tree trunks in our forests have words carved upon them. The fortress walls, the stones and rocks are written upon with coal. One writes one word, the next continues And so our ravines and mountains have become full of written words."

"There is no such respect for learning where we come from," replied Vaginak. "Town-dwellers are lazy. But if you would come to live with us you would teach them all application. Anait, leave off your work for a moment, I have business with you. See what gifts the King has sent you."

Vaginak produced silk dresses and precious jewelry. Anait glanced at them briefly and asked:

" How have I deserved such favour from the King?"

"The son of our King, Vachagan, saw you at the spring. You gave him water to drink and pleased him. And the King sent us to ask your hand in marriage for the Prince. This ring, these necklaces, these bangles—they are all for you!"

"So the huntsman was the King's son?"

"Yes."

"He is a youth of great beauty. But does he know any trade?"

"Anait, he is the son of the King. All his subjects are there to serve him. He does not need a trade."

"That's all very well, but a ruler may become a servant. Everyone should know a trade whether he be king, servant or prince!"

Anait's words astonished the noblemen. But the shepherd Aran approved his daughter's words.

"You mean to say you are refusing the Prince simply because he does not know a trade?" asked the noblemen.

"Yes. And take back all these things you have brought with you. And tell the Prince that he pleases me well but that—and may he forgive me for it!—I have taken an oath never to marry a man who knows no trade." o

Th,e ambassadors saw that Anait was firmly resolved and did not insist. They returned to the palace and told the King all that had happened.

When they heard Anait's decision, the King and Queen were very glad. Now Vachagan would surely relinquish his intention.

But Vachagan said:

"Anait is right. I should be master of some trade like everybody else."

The King called a council of noblemen and they all agreed that the most suitable trade for a Prince was the weaving of brocade. A skilled master of this craft was brought from Persia. In the course of one year Vachagan had learnt to weave brocade and had woven a length for Anait from fine golden threads which he sent to her through Vaginak.

When she received it, Anait said:

"In the words of the proverb: 'The trials of fate will find him unafraid: need's must, and he will ply the weaver's trade!' Tell the Prince that I consent, and take him this carpet as a gift from me."

So the preparations for the wedding were begun and it was celebrated for seven days and seven nights.

However, soon after the wedding Vachagan's devoted friend and servant Vaginak disappeared. He was searched for far and wide until at long last all hope of finding him had to be abandoned. In the meantime the King and Queen, having lived to a ripe old age, died, and Vachagan became King in his father's stead.-

Once Anait said to her husband:

"Oh King, I see that you lack sound knowledge of your realm. People do not tell you the whole truth. They speak as though all were well. But perhaps this is not quite so? It would be a good thing for you to go walking through your kingdom from time to time dressed either as a beggar or as a tradesman or as a workman."

"You are right, Anait," replied the King. "Before, when I used to go hunting, I knew the people better.

But how can I go away now? Who will rule the king¬dom in my absence?"

"I will," answered Anait and added: "No one will even know that you are away!"

"All right, I shall set out on my journey tomorrow. If I do not return within twenty days then you will know I am either dead or have met with some misfor¬tune!"

King Vachagan began to wander through his realm dressed as a simple peasant. He saw much and heard much, and at last he came to the town of Perozh.

In the centre of the town was a wide square. There was a market there and all round the market stood the workshops of the tradesmen and the stalls of the merchants.

Once Vachagan was sitting on this square. Suddenly he saw a crowd of people following an old man. The old man walked very slowly. The people cleared the road before him and set down bricks for him to step on. Vachagan asked the first comer who the old man might be. He was answered:

"Don't you know? That is our high priest. He is so holy that he will not even put foot to the ground in case he might inadvertently crush some insect."

Then the people spread out a carpet on the square and the high priest sank down upon it on his knees and rested. Vachagan pushed his way through to the front to get a closer look at the old man and to hear what he had to say. The great priest had sharp eyes. He looked at Vachagan and saw at once that this was someone from far away and asked:


"Who are you and what are you doing here?"

"I am a workman from another land," answered Vachagan. "I have come to this town seeking employ¬ment."

"Good. Come with me. I will give you work and pay you well."

Vachagan nodded his head in sign of agreement. The great priest whispered a few words to his atten¬dants and they all went off indifferent directions. Some time later they returned with porters carrying every conceivable kind of stores. Then the high priest rose and set off for his own house. Vachagan followed him in silence. So they came to the city gates.


Here the high priest blessed the people and they all went their separate ways. There remained only the priests, the porters and Vachagan. Leaving the town behind them they came to a great wall. The high priest got out a key and opened the gates. Behind the wall was a spacious square in the middle of which rose a temple surrounded by cells. The porters put down their loads on the ground. The high priest led the porters and Vachagan round to the other side of the temple, opened an iron door and said:

"Go in, you will be given employment here." Amazed they filed silently in and found themselves in a dark underground passage. The high priest locked the door behind them. Knowing that their retreat was cut off, the workmen went on and forward.

They walked on for a long time. Suddenly, far ahead, they caught sight of a pale gleam of light and they emerged into a cave from whence came the sound of groans and cries. The prisoners looked around the rocky walls with amazement, listening to the groans and cries. At that moment a kind of shadow loomed towards them through the half-light. Gradually get¬ting nearer and growing denser, it took on a human form. Vachagan went up to the shadow and asked loudly:

"Who are you, man or devil? If you are a man, tell me where we are."

The shadow came closer and stopped, trembling, before them. It was a man, but such a man! With the face of a corpse, sunken eyes and sharp cheek-bones: in a word, a skeleton, each of whose bones could be counted. Gibbering and weeping, he said:

"Follow me. I will show you everything."

After a narrow passage they all came out to a second cave. Here many people were lying writhing in their death agonies. In the third cave were huge cauldrons in which, apparently, dinner was cooking. Vachagan bent over one of the cauldrons and recoiled in horror, saying nothing to his comrades. Then they found themselves in yet another corridor. Here in the semi-darkness several hundred deathly pale people were at work: some embroidering, some knitting, others sewing. The corpse-like man said:

"The Devil-Priest who enticed you all here by deceit brought us, also, into this underground place. I do not know how many years I have been here, for here there is neither day nor night but only eternal, unending gloom. I only know that all who came here together with me are dead. They bring people here, those who know some trade and those who do not. The first are made to work until they die, the second are taken away to the slaughter-house and come at last to those terrible cauldrons which you have just seen. The old Devil-Priest is not alone: all the priests help him."

Vachagan, having taken a good look, recognized the speaker as his own devoted Vaginak. But he said nothing in case the joy of reunion should snap the slender thread of Vaginak's life.

When Vaginak went away, Vachagan asked his companions who they were and what they could do. One said he was a tailor, another a weaver, and Vacha¬gan decided to declare the rest his assistants. Soon footsteps were heard and a fierce priest appeared before them accompanied by an armed rabble.

"Are you the new arrivals?" asked the priest.

"Yes, at your Grace's service," replied Vachagan.

"Which of you knows any trade?"

"We all do!" said Vachagan. "We can weave precious brocades worth a hundred times more than gold."

"Does your cloth really cost so dear?."

"I do not lie. And you can always put me to the test."

"I'll put you to the test all right. Now tell me what instruments and materials you need and you will go to work in the general workshop."

"Our work will not go well there," Vachagan objected. "It would be better for us to work here. And as far as food is concerned, you must know that we are none of us meat-eaters: we will die if we eat meat."

"All right," said the priest. "I will send you bread and vegetables, but if your work is less precious than you boast I shall send you to the slaughter-houses and give orders that you all have a nice little dose of torture before you are killed."

The priest sent them fruit and bread. They shared the bread with Vaginak and the others, and Vachagan got down to work. He swiftly wove a length of splendid brocade and covered it with patterns which told of all the torments of this underground hell. But not every eye would know how to decipher the pat¬terns.

The priest was delighted with the brocade.

Vachagan said:

"I told you that our cloth is worth a hundred times more than gold. But know that its real value is double this again, because of the talismans we weave into it. It is a pity that ordinary people set no store by them. The only person who knows their true worth is the wise Queen Anait."

When he heard the true worth of the brocade the greedy priest's eyes nearly popped out of his head. He decided not to share the profits with anyone. He said nothing to the high priest and did not even show him the brocade but set out with it then and there.

Anait had been ruling the country well and all were content. No one even knew that the King had gone away. But the Queen herself was very anxious. Ten days had already passed since the covenanted time, and Vachagan had not returned. At night she had horrible dreams. During the day she was troubled by various hallucinations. The dog Zangi kept howling and whining. Vachagan's stallion would take no fodder and whinnied pitifully, like a foal left behind by its mother. The hens crowed like cocks and the cocks cried in the evening with the voices of pheasants. The ripples of the river flowed silently without lap or gurgle. Anait the courageous was full of fear. She even started at her own shadow.

One morning she was informed of the arrival of a foreign merchant offering some precious merchandise.

Anait ordered the stranger to be brought into her presence.

A man with a terrible face bowed low before her and held out a length of golden brocade. on a silver tray. She looked at the cloth, not noticing the patterns, and asked:

"What is the price of your brocade?"

"Gracious Sovereign, it is three hundred times as dear as gold, if we consider only the work and the material, as for my own labour and industry, it is for Your Grace yourself to judge their worth."

"Is it really so very dear?"

"Most gracious Queen, there is a priceless virtue upon it. You see these patterns? They are not simple patterns, but talismans. Whoever wears this cloth will be safeguarded all their days from all sorrow and misfortune."

"Really?" asked Anait and opened out the brocade on which there were no talismans but patterns of letters. Silently, Anait read them:

My incomparable Anait, I have fallen into a terrible hell. He who brings you this brocade is one of the demon-jailers of this hell. Vaginak is with me. Seek us East of Perozh, beneath a walled temple. Without your help we shall all perish.

Vachagan.

Shattered, Anait read the letter a second and then a third time. She pretended to be admiring the patterns and then said:

"You are right, the patterns of your brocade have a power for mirth and comfort: only this morning I was sad and now I am merry and light of heart. This brocade is priceless. I would not hesitate to give half my kingdom for it. But you probably know yourself that no created thing is worth more than the cre¬ator?"

"Long life attend Your Majesty, you speak the truth!"

"Bring me the man who made this brocade. He must be rewarded equally with you."

"Gracious Queen," the greedy priest replied. "I do not know who made it. I bought it from a Jew in India, and he bought it from an Arab, and as for the Arab—who knows where he came by it?"

"But you have only just said yourself that the materials and the work cost you much money. There¬fore you did not buy the brocade, you yourself had it woven."

"Gracious Queen, that's what they told me in India, and I ...."


" Silence!" Anait grew angry. " I know who you are. Hey, men, to me! Take this man and throw him into prison!"

After this order had been carried out, Anait ordered the trumpeter to sound the alarm. The townsfolk, whispering anxiously among themselves, foregathered outside the palace. No one knew what it was all about.

Anait appeared on the balcony, armed from head to foot.

"Citizens," she said. "The life of your King is in danger. Let all those who love him and to whom his life is dear follow me. By midday we should be in the town of Perozh."

In an hour's time the whole town was in arms. Anait mounted her fiery steed and ordered: "Forward! Follow me!" and set off at a gallop for Perozh. On the square at Perozh she pulled her excited stallion back onto his haunches. The inhabitants took her for a divinity come down from the skies, fell on their knees and bowed to the ground before her.

"Where is your leader?" asked Anait proudly.

"I, your servant, I am the leader here," said one of the folk of Perozh.

"You careless steward! You do not even know what goes on in the temple of your Gods!"

"Your humble servant knows nothing," the leader of the townsfolk answered, bowing.

"Perhaps you don't even know where your temple is?"

"Indeed I do, indeed—of course!" .

"Then show me the way."

The leader set out with Anait. Behind them walked the crowd. The priests thought that the people were coming to pray and opened the first iron door. Anait rode into the square and ordered them to open the temple. Only then did the priests realise what was afoot. The high priest flung himself on the valiant rider, but Anait's clever horse trampled him with his hoofs.

Then the troops came up and quickly put an end to the rest of the priests. The people watched in terror and amazement.

"Come closer," cried Anait. "See what is hidden in the sanctuary of your Gods!"

Quickly they broke down the doors of the temple. A terrible sight met the people's eyes. From out of the hellish dungeons came crawling people like specters from beyond the grave. Many were dying and could scarcely keep upright on their shaky legs. Others, blinded by the light, were tottering on their feet. Last of all came Vachagan and Vaginak. They walked with closed eyes so that the brilliant light of day should not blind them. The men-at-arms ran down into the hell below and began to carry out the bodies of the dead, the instruments of torture and the tools of the crafts¬men.

The citizens helped them, deeply ashamed.


Then Anait entered the hastily rigged up tent where Vachagan and Vaginak were awaiting her. The lovers sat down side by side and could not take their eyes off one another. Vaginak kissed his lady's hand and burst into tears:

"Incomparable Queen, you saved our lives today!"

"You're wrong there, Vaginak," Vachagan contra¬dicted him. "The Queen saved us long ago, on the day she asked: ' And does the son of your King know a trade?' Do you remember how you laughed in answer to that question?"

The story of the adventures of good King Vachagan spread through all the towns and villages. Even in other countries they spoke of it and all praised Vachagan and Anait. The wandering minstrels—Ashygs— made songs about them. It is a pity that these songs are no longer remembered. But to make up for it, the story of Vachagan and Anait is still told to this day.

© Copyright 2006 to GAYANE KLEKCHYAN. All Rights Reserved.
Site developed and designed by Skatestudio



#7 Louise

Louise

    Member

  • Members
  • PipPipPip
  • 217 posts
  • Gender:Female
  • Location:east of France

Posted 12 August 2007 - 10:44 AM

[quote name='Arpa' date='Aug 12 2007, 10:04 AM' post='209164']
The English translation is much abbridged. Even if it does not do full justice to the original, yet it is adequate enough;
====

Thank you Arpa. I will translate that one too in French.
I had heard a similar story, but not this one. It was shorter.
It will not be published. Only told.

#8 Johannes

Johannes

    Յովհաննէս

  • Nobility
  • 2,911 posts
  • Gender:Male
  • Location:Alép, Syrie

Posted 16 August 2007 - 04:21 AM

QUOTE
Note. Did I say that Vacheh, Vachakan, is based on the root word of “vach/tent” as in “vachkatoun/vranabnak/tent dweller?


Վաչկատուն < Վաչիկատուն

Վաչէ < Վաչական

Կարծեմ սասունցիք* նաեւ այս անունը գործ ածում էին:

Հետաքրքիր նորութիւն էր Արփա, պարտիմ: Միշտ խորհում եւ ուզում էի իմանալ Վաչէ անուան իմաստը: Կուրի հովիտի** աղուանք վաչկատուն էին: Սա չի նշանակում, որ քաղաքներ, գիւղեր չունէին: Պատմական Հայաստանի բոլոր դաշտաբնակները ամռան բարձրանում էին լեռները եւ բնակում վրանների տակ: Վախտանգ Անանեանը որսորդ գրող էր: Նրա արկածալից պատումները սիրով կարդում էի: Մի անգամ գրել է թէ, Կուրի հովիտում*** հանդիպել է խաշնարած հայ մարդկանց, որոնք բնակում են վրանների տակ:

Սկզբում մտածեցի. գուցէ վաչէ անունը աղուան մի ցեղի անուն լինի, ետքը հրաժարեցի այդ գաղափարից: Նոյն բառակազմութեամբ մենք ունենք այլ անուններ եւս:

-Միատուն, գիւղ Ծոփաց աշխարհում

-Անգեղ տուն, բերդ, տաճար Աղձնեաց աշխարհում

-Թոնրատուն, գետնատակ փուռն

Այսպէս՝ աղուանից պատումները գտնւում են հայոց մօտ: Երկու ժողովուրդները՝ Հայերն ու աղուանները մերուել են, մի են դարձել: ազրբաջիստանի նկրտումները Աղուանքի յետնորդ լինելու գծով, չի դիմանում ոչ պատմական ոչ էլ մշակութային քննութեան:

Բուն Աղուանքի, Կուրի ձախափնեայ որոշ ցեղեր, մահմեդական են դարձել տակաւին արաբական բռնագրման օրերից: Յետոյ, թուրքերի գալուստով, կորել են նրանց մէջ:

Բայց Աղուանք անունը, պատմական յիշողութիւնը, նրա թագաւորների անունները, գրաւոր եւ բանաւոր պատումները (Մովսէս Կաղանկատուացի) պահուել են սոսկ հայոց մօտ: Աղուանից կաթողիկոսութիւնը հեռանալով դաշտավայրից, անապահով միջավայրից ապաստանել է լեռնային արցախում, հայոց մօտ:

Վաչական Բարեպաշտ թագաւորի շնորհիւ Վարդանանց ապաստամբներն ու նրանց զաւակները ազատել են արիաց արքայի աքսորից եւ բանտից:

Վաչականը ոչ միայն գրասէր էր, այլ նաեւ լաւ կռւող եւ լաւ բանակցող թագաւոր:

Նախակրթարանի ուսանող էի: Երբ տարեվերջի վիճակացոյցիս մէջ լաւ նիշեր արձանագրուած ըլլային. մայրս ինձի հայերէն գիրք կը նուիրէր: Այդ նուէրս ամբողջ տարուայ տքնաջան աշխատանքիս արգասիքը կըլլար: Արեւմտահայոց համար մանկապատանեկան գրականութիւն քիչ կար այդ ժամանակ: Լիբանան քաղաքացիական պատերազմի մէջ էր: Հայ գրականութիւն այնտեղէն եւ Հայաստանէն կուգար:

Տարի մըն ալ մայրս ինձի նուիրեց Ղազարոս Աղայանի հեքիաթներու գիրքը: Ծանր ու խոշոր էր: Էջերը՝ անորակ, պատկերները՝ միագոյն: Բայց այնքան ուրախ էի անոր բովանդակութեամբ. Թէեւ չէի հասկանար հազիւ 8-9 տարեկան հասակիս արձանագիր արեւելահայերէնը: Չէի հասկնար, բայց կը կարդայի, հաճոյք կզգայի, որովհետեւ հայ գիւղը կը նկարագրեր, հայոց թագաւորներու անուններ կուտար: Պատկերները սեւ գոյնով էին, սակայն չափազանց գեղեցիկ էին: Նշաձեւ աչերով հայուհիներ, առնական տղամարդիկ..: Միշտ կը թրթատէի եւ կամաց կամաց հասկնալ սկսայ:

Զինւոր էի: Երկրիս ծայրագոյն հարաւէն արաբ ցեղէ, արաբ լեզւով գեղացի տղայ մը պատմեց ինձի Ղազարոս Աղայանի գիրքէն ընթերցածս հեքիաթներէն մին: Ան հարկաւ լսած էր իր մեծերէն: Կըսեն թէ հեքիաթները շրջիկ են:

* Թոռնիկեանց ժամանակ, Վաչէ անունով իշխան ունեցել են:

** Աջափնեայ մասը կոչւում է նաեւ՝ դաշտային Ղարաբաղ:

***սովետական ազրբայջինիստան



#9 Arpa

Arpa

    Veteran

  • Members
  • PipPipPipPipPip
  • 10,011 posts
  • Gender:Male
  • Interests:Culture

Posted 16 August 2007 - 06:43 AM

As always an excellent testimony as only a true lover of his people and culture can.
QUOTE(Johannes @ Aug 16 2007, 10:21 AM)
[/color]

[color="#000000"]Վաչկատուն < Վաչիկատուն


Վաչէ < Վաչական

Կարծեմ սասունցիք* նաեւ այս անունը գործ ածում էին:

Հետաքրքիր նորութիւն էր Արփա, պարտիմ: Միշտ խորհում եւ ուզում էի իմանալ Վաչէ անուան իմաստը: Կուրի հովիտի** աղուանք վաչկատուն էին: Սա չի նշանակում, որ քաղաքներ, գիւղեր չունէին: Պատմական Հայաստանի բոլոր դաշտաբնակները ամռան բարձրանում էին լեռները եւ բնակում վրանների տակ: Վախտանգ Անանեանը որսորդ գրող էր: Նրա արկածալից պատումները սիրով կարդում էի: Մի անգամ գրել է թէ, Կուրի հովիտում*** հանդիպել է խաշնարած հայ մարդկանց, որոնք բնակում են վրանների տակ:

Սկզբում մտածեցի. գուցէ վաչէ անունը աղուան մի ցեղի անուն լինի, ետքը հրաժարեցի այդ գաղափարից: Նոյն բառակազմութեամբ մենք ունենք այլ անուններ եւս:
====

When I said above that “vach” means tent I didn’t want to go deeper and further as this is not under the category of “language”. We will see in that quote from the Armatakan below that “vach” is in fact a mobile tent I.e. a…

Covered wagon; http://www.temmeseed...red Wagon 2.jpg


QUOTE
ՎԱՉ
«սայլ, մանաւանդ վրան մորթով ծածկուած»
վաչ. Ոսկ. մ. Գ. 16. Ղեւ. ԺԱ. էջ 39, 40. որ եւ վաչէ «նոյն նշ.» Ասող. Սիմ. ապար. 31. որից վաչկատուն «վրանաբնակ, թափառաշրջիկ, սայլերի մէջ բնակող քոչւոր» Բուզ. Գ. 7. (ենթադրում է արմատական *վաչիկ ձեւը):

As indicated before the English translation at the said site that I posted above, is very concise and skips many passages specially those that get into linguistics. In the original Armenian, when it becomes known that Anahit is not of royal heritage but the daughter of cattle driver, կովարած նախրչի (see ՆԱԽԻՐ below) a lively discussion follows comparing a “Nakhrchi to hoviv/shepherd”.
Had I not looked up the word I would have automatically assume that it is of foreign origin. The Armatakan does not say except that many of our neighbors, all the way from the Kurds to Georgians use the word in some form or other to practically mean the same.

QUOTE
“Երբ որ մեր որսորդները ճանապարհ ընկած գնում էին դեպի տուն, Վաչագանը հարցրեց Վաղինակին.
-Վաղինակ, դու մեր Բարդումը տեսած ես սրա պես գեղեցիկ աղջիկ:
Վաղինակը պատասխանեց.
-Ես լավ չնկատեցի նրա գեղեցկությունը, իմացա միայն, որ իրանց գյուղի նախրչու աղջիկն է:
-Չես նկատել, բայց լավ ես արել: Այդ նրանից է, որ քո ականջներն ավելի սուր են, քան աչքերդ, բայց քո սուր ականջները շատ սխալ են լսում:
-Ո´չ, սխալ չեն լսում, աղջիկն ինքն ասաց, որ իր հայրը իրանց գյուղի նախրչին է:
-Շատ լավ, բայց դրանից ի նչ դուրս եկավ. ես կարծում եմ, որ այդ հանգամանքը նրա հրաշալի գեղեցկությունից ոչ մի մազ չպակասացրեց և նրա արժանավորությունն ավելի ևս բարձրացրեց:
-Ուրեմն դու երբ որ թագավոր դառնաս, մի նախրչական շքանշան հնարիր և նրանով բարձրացրու քո իշխաններին:
-Նախրչական նշանն այնքան բարձր է, Վաղինակ, որ կարելի չէ տալ ոչ մի իշխանի: Այդ նշանը կարող են կրել միայն թագավորներն ու հայրապետները: Դու չգիտե ս միթե, որ այն գավազանը, որ տրվում է թագավորներին և հայրապետներին` հովվական նշան է:
-Հովվակա՜ն, բայց ոչ թե նախրչական:
-Հովիվն ու նախրչին ինչո´վ են զանազանվում միմյանցից, եթե ոչ նրանով, որ հովիվը միայն այծ ու ոչխար է արածացնում, իսկ նախրչին` ամեն ինչ, - ոչխար, այծ, տավար, գոմեշ, ձի, էշ, ջորի և մինչև անգամ ուղտ: Եվ թագավորի պաշտոնն ավելի նախրչության է նման, քան թե հովվի, ըստ որում` նրա ժողովուրդը միայն ոչխարներից ու այծերից չէ բաղկացած, այլ շատ տեսակ կենդանիներից: Մի թե քեզ հայտնի չէ, որ աստված ամենից շատ նախրչիներին է սիրել. ի նչ են եղել :”


QUOTE
ՆԱԽԻՐ
((յետնաբար ի-ա հլ.))
«կովերի եւ եզների խումբ»
նախիր. Նիւս. կազմ. Վրք. հց. Ա. 528. անարգաբար մարդոց կամ աստուածների համար գործածուած՝ Եզն. որից նախրորդ «կովարած» (ԱԲ. չունի) Առաքել պտմ. 129 (կայ նաեւ նոր գաւառականներում):








#10 Arpa

Arpa

    Veteran

  • Members
  • PipPipPipPipPip
  • 10,011 posts
  • Gender:Male
  • Interests:Culture

Posted 02 January 2010 - 10:57 AM

From Aghayan’s Հեքիաթներ
Note. Heqiat /Հեքիաթ is an Arabic word that is loosely interpreted as “legend/fairytale/առասպել”
The definition of առասպել is “մտացածին սուտ պատմութիւն/imaginary false story”. The word հեքիաթ is from the Arabic, it is the plural of “haqi/haqa” which simply and literally means “talk/conversation/ ԶՐՈՅՑ “ In the Marash dialect it is known as zratsq/զրացքto also mean “gossip”.
In a nutshell the below legend /fairytale talks about Fate/Ճակատագիր/written on the forehead, (see italics) , where in the last line we see the moral of the story- “Those who dig a hole for their nemeses, end up burying themselves in it “.
Also note the shameless ingenious pun/word game by the author. Այծատուր/Goat- given Աստուածատուր/God -given.
--
Այծատուր
Ղազարոս Աղայան

Էլել է, չի էլել մի հարուստ սովդաքար[1]։ Այս սովդաքարը իր քարվանով իջնում է մեկ գիշեր մի գյուղի մոտ։ Կեսգիշերին վեր է կենում, որ պտտի քարվանի չորս կողմով և պատվեր տա պահապաններին, որ արթուն մնան, մեկ էլ տեսնում է՝ երկու մարդ դուրս եկան գյուղից, նրանց առաջը եկավ մի ուրիշ մարդ և հարցրեց.
- Ի՞նչ բախտ գրեցիք նորածին մանուկի համար։
Մարդիկը պատասխանեցին.
- Այստեղ իջած սովդաքարի բախտը նրա՛ն տվինք։
Այս ասացին մարդիկը և իսկույն աներևույթ եղան։
Սովդաքարն իսկույն իմացավ, որ նրանք երեխանց ճակատի վրա նրանց բախտը գրող հրեշտակներ էին. շատ տխրեց, որ իր բախտը տվել են մի նորածին մանուկի.[/I ] էլ նրա քունը չտարավ այն գիշերը։ Լուսացավ թե չէ՝ սովդաքարը գնաց գյուղը և հարցուփորձ անելով իմացավ, թե ո՛ւմ տանն է երեխա ծնվել այն գիշերը։ Գնաց տեսավ բարուրի մեջ մի սիրուն փափլիկ տղա, և առաջարկեց նրա հորն ու մորը, որ երեխան իրան տան։
- Ես մեծ կարողության տեր եմ,- ասաց,– բայց որդի չունեմ։ Ես դրան կորդեգրեմ, բոլոր ունեցած-չունեցածս դրան կտամ, ձեր ապրուստն էլ կհոգամ։
Ծնողաց համար շատ դժվար էր համաձայնվել մի այսպիսի առաջարկության, մանավանդ՝ ծննդկան[2] մոր համար, բայց որովհետև իրանք աղքատ էին, չգիտեին՝ ինչ անեն, տան թե չտան։ Հավաքվեցին դրացիները և ամեն կողմից սկսեցին համոզել ծնողացը, որ իրանց որդու բախտավորությանը արգելք չլինեն։
- Առանց դրան էլ զավակներ շատ ունիք,– ասացին նրանք,– և էլի կունենաք. դուք հազիվ նրա՛նց կարող եք պահել. այդ մեկն էլ տվեք այս պարոնին, թող գնա. հարուստ մարդ կդառնա, ձեզ էլ կհարստացնե։
Սրա վրա ծնողքը հոժարեցան և երեխային մի քանի ոսկով տվին սովդաքարին։
Սովդաքարը տարավ երեխային իր քարվանը և ճանապարհ ընկավ դեպի իր գնալու աշխարհը։ Շատ գնաց թե քիչ՝ Աստված գիտե, երբ որ հասան մի ջրառատ և գեղեցիկ հովիտ՝ այդտեղ իջան հանգստանալու։
- Սրանից էլ թաքուն տեղ չի լինիլ,- մտածեց սովդաքարը.– հիմա ես սրան թաղել կտամ այս հովտումը, տեսնեմ՝ այնուհետև էլ ինչպե՞ս պետք է խլե ինձանից իմ բախտը։
Կանչեց իր հավատարիմ ծառային և ասաց.
- Ա՛ռ այս երեխային և տա՛ր մատաղ արա ինձ համար. միայն սիրտն ու թոքը բեր ինձ։ Սովդաքարը կարծում էր, որ երեխայի սիրտն ու թոքը կվերադարձնեն իր բախտը։
2
Եղանակը ամառային էր, և տարին՝ երաշտ։ Բայց ջրարբի և դալարագեղ հովիտը մի լեռնային տեղ էր և շատ գեղեցիկ ամարանոց խաշնարած ժողովրդի համար։
Սովդաքարի ծառան, երբ որ երեխային բոլորովին հեռացրեց քարվանից և անցավ մի բլրակի քամակ, այստեղ տեսավ հոտերով ոչխարներ և սկսեց մտածել ինքն իրան.
- Ո՛չ, անիրա՛վ աղաս, ես քո անգութ հաճույքը կատարել չեմ կարող։
Այսպես մտածեց ծառան, և երեխային մի թփի տակ դնելով՝ նրա պահպանությունը հանձնեց Վերին Նախախնամության։
Ոչխարի հոտը հեռու չէր։ Ծառան դիմեց հովիվներին, գնեց մի փոքրիկ ուլ, մորթեց և սիրտն ու թոքը հանելով՝ տարավ իր աղային։ Սովդաքարը խորովեց, կերավ և միամտվելով՝ շարունակեց ճանապարհը։
3
Ոչխարի հոտը, կամաց-կամաց սփռվելով հովտի մեջ՝ հասավ այն թփին, ուր դրված էր երեխան։ Մի կթի այծի ծծեր այնքան լցվել էին, որ քիչ էր մնում տրաքվեին, մի ծծկեր կենդանի էր փնտրում, որ թեթևացնել տար իր ծանրությունը։ Նա որ տեսավ երեխային թփի տակ, ուլի պես հեկեկալիս՝ իսկույն մոտեցավ և ծիծը դրավ բերանին։ Քաջառողջ և ուժեղ մանուկը սկսեց ծծել այնքան, որ բոլորովին դատարկեց այծի ծծերը։ Թե՛ այծը և թե՛ մանուկը հավասարապես գոհ մնացին այս անակնկալ դեպքից։ Այս բանը սովորություն դարձավ այծի համար. ամենայն օր միևնույն ժամին, ուր էլ որ լիներ հոտը, նա ջոկվում էր և վազում դեպի մանուկը, որ ծիծ տա նրան։
Այս կթի այծը պատկանում էր մի պառավի։ Պառավը մի քանի օր վրա-վրա զրկվեց կաթից. այծը գնում էր տուն դատարկ կրծքով։ Շատ նեղացավ պառավը և գնաց հովիվների հետ կռվեց։
- Դո՛ւք եք կթում իմ այծը,- ասում է պառավը և մեղադրում հովիվներին։
Իսկ հովիվները պատասխանում են.
- Երկի՛նք, գետի՛նք, մենք տեղեկություն չունինք։ Մենք որ կթելու լինինք, քո միակ այծը չենք կթիլ, այլ՝ նրանցը կկթենք, որոնք մեկի տեղ մի քանիսն ունին։ Բայց քո այծը սովորություն է արել հանկարծ անհայտանալու։ Մեկ էլ նայում ենք, որ՝ չկա. ուր է գնում՝ չգիտենք։ Կուզես՝ մեկ օր ե՛կ, դու ինքդ տես աչքովդ, որ հավատաս։
Պառավը մեկ օր այծի հետ գնաց ոչխարը և աչքը չհեռացրեց նրանից։ Կեսօրի մոտ ժամանակը, երբ այծի կուրծքն արդեն լցվել էր, նա սուս ու փուս քաշվեց դեպի մանուկը։ Պառավն սկսեց հետևել նրան։ Այծը կանգ առավ մի թփի տակ և երկար մնալուց հետո վերադարձավ դատարկ կրծքով։ Պառավը մոտեցավ թփին և տեսավ մի հրաշագեղ երեխա։ Պառավի ուրախությանն է՛լ չափ չկար։
- Այս լավ դառավ,– ասաց նա,– եթե մի քանի օր կաթից զրկվեցա, դրա փոխարեն Աստված ինձ մի որդի տվավ. կտանեմ, կպահեմ, կմեծանա, ինքն էլ ինձ կպահի։
Գրկեց երեխային, տարավ մոտիկ վտակում խշխշալի լողացրեց, փաթաթեց իր չարսավում և, ստեպ-ստեպ[3] համբուրելով՝ տարավ տուն։
Տղան մեծացավ և իրավի՛, դառավ պառավի ծերության նեցուկը, նրա պահապանը։ Եվ որովհետև սկզբում այծն էր պահպանել նրան, այդ պատճառով նրա անունը դրին Այծատուր, ասում էին և «Այծի տղա» մականունով։
4
Այծատուրը դառել էր արդեն տասնըվեց-տասնըյոթ տարեկան և մի հրաշագեղ, խելոք, ժրաջան և ամենքին սիրելի երիտասարդ էր։ Այս միջոցներին սովդաքարը մեծ քարվանով եկավ իջավ այս գյուղումը։ Հյուրասեր գյուղացիք շրջապատեցին սովդաքարին և մեծ պատվով ընդունեցին։ Ամենից առաջ նրա ձիու կապը բռնեց Այծատուրը, օգնեց նրան իջնել ձիուց և ինքն սկսեց ձին ման ածել, որ հանգստացնե հոգնածությունից։ Երբ որ ձին կապեց և խոտ տվավ, սկսեց իրան՝ սովդաքարին ծառայել և կերակուր պատրաստել։ Սովդաքարին շատ դուր եկավ Այծատուրը. նրա քաղաքավարի խոսք ու զրույցը, շարժմունքը, ճարպիկությունը սովդաքարի ուշադրությունն այնպես գրավեցին, որ ուզեց նրան իր մոտ վերցնել։ Սկսեց հարցուփորձ անել, և տղան պարզամտությամբ պատմեց իր ծագումը, ինչպես որ լսել էր, և իբրև ապացույց իր ասածի ճշմարտության՝ վկա բերավ իր Այծատուր անունը։
Սովդաքարն իսկույն մատը կծեց։
- Հը՜մ,– ասաց իր մտքումը,– սա իմ վերցրած մանուկը պետք է լինի, և հենց այստեղ էլ հրամայեցի, որ սպանեն նրան, բայց բանից դուրս է գալիս, որ ծառաս չի կատարել իմ հրամանը, և հենց տարիքն էլ համապատասխանում է նույն տարվան։
- Այծատո՛ւր որդի,– ասաց սովդաքարը,– կուզե՞ս ինձ մոտ մնալ. ես քեզ կնշանակեմ գլխավոր վերակացու իմ բոլոր ունեցած-չունեցածի վրա. դու խելոք տղա ես երևում, լավ ապագա կունենաս։
- Ես այդպիսի բախտից փախչող չեմ,– ասաց Այծատուրը,– երբ որ դուք այդչափ ողորմած և բարի կլինեք դեպի ինձ, ես էլ կաշխատեմ երախտահատույց լինել և հույս ունեմ, որ ամոթով չեմ մնալ ձեզ մոտ։
Ինչ ասել կուզի, որ սովդաքարի նպատակը չար էր։ Նա ոչ թե Այծատուրի բախտը, այլ նրա անբախտությունն ու մահն էր ուզում։
Այծատուրը, հուսադրելով իր խնամակալ պառավին, որ շուտով ետ կդառնա և նրան մենակ չի թողնիլ, մնաս բարև արավ, գնաց սովդաքարի հետ։
5
Մեծ հարստության տեր էր սովդաքարը։ Երբ որ նրա քարվանի ծայրը բացվում էր, էլ վերջը չէր կտրվում։ Հազարավոր ուղտեր, ձիանք և ջորիք միայն նրա՛ վաճառքն էին մի քաղաքից մյուս քաղաք տեղափոխում։ Ի՜նչ ճոթեղեն[4], ի՜նչ ակնեղեն, ի՜նչ մրգեղեն ու համեմունք ասես, որ նա չուներ։ Ով ինչ ուներ ծախելու՝ նրա առնելուն էր սպասում, ով ինչ գնելու ուներ՝ նրա ապրանքի գալուն էր սպասում։ Երբ որ տանից դուրս էր գալիս, էլ տարիներով չէր վերադառնում. պատահում էր, որ ամիսներով ճանապարհ էր գնում, օրինակ՝ Հնդստանից մինչև Խորասան, Խորասանից մինչև Թիֆլիս, Թիֆլիսից մինչև Հաշտարխան։ Տուն ուներ՝ ինչպես թագավորական պալատ. շահերն ու սուլթանները նրանից էին փող պարտք անում, նրա թանկագին ընծաներին սպասում։
Նա կին ուներ, բայց արու զավակ չուներ, այլ՝ մի աղջիկ միայն, որ ինչքան գեղեցիկ էր, նույնքան և բարի ու խելոք։ Գոհարիկ էր անունը, և արդեն տասնըհինգ տարի լրացրած մի նախանձելի հարսնացու էր։
Սովդաքարն այժմ իր քարվանով դեպի տուն էր վերադառնում և հինգ օրից հետո պիտի հասներ։ Մի նամակ գրեց, տվավ Այծատուրին և, մի լավ ձի տալով, ասաց.
- Այս նամակը կհասցնես մեր տուն և քո ձեռքով կտաս իմ կնոջը։
Այծատուրը, որ մի առիթ էր որոնում իր պարոնի հրամանը մտերմությամբ և անհապաղ կատարելու, նամակը ծոցումը դրավ և ձին նստեց թե չէ՝ թև առավ թռավ դեպի սովդաքարի տունը։
Մյուս օրը ճաշի ժամանակ հասավ սովդաքարի տունը։ Ամառն էր. բավական շոգ օր էր։ Իջավ ձիուցը, ձին կապեց մի ծառի ստվերում, իսկ ինքը մոտեցավ տան դռանը։ Տեսավ՝ դուռը կողպած է, էլ չուզեցավ անհանգստացնել ներսը եղողներին. թեք ընկավ պատի տակին, և սաստիկ հոգնածությունից ու անքնությունից իսկույն քունը տարավ։
Մեր Այծատուրը այսպես քնի մեջ ով գիտե ինչ էր տեսնում երազումը, բայց արեգակի այրող ճառագայթների տակ կարմրել էր և քրտնել այնպես, ինչպես մայիսի կարմիր վարդը մարգարտյա ցողի կաթիլներով։ Իր այս պատկերով նա ուղիղ Գոհարիկի սենյակի պատուհանի դիմացն էր։ Ով գիտե, ի՛նչ անհայտ դրդումից ստիպված Գոհարիկը բաց արավ սենյակի պատուհանը և հանկարծ որ չտեսավ Այծատուրի ցողաթաթախ վարդագեղ դեմքը, մնաց տեղնուտեղը մեխված. իր կյանքումը տեսած չէր մի այսպիսի հրաշագեղ պատկեր։ Է՛լ աչքը չհեռացրեց. հանգամանքը հաջող էր, որովհետև իրան գրավող երիտասարդը քնած էր և կարող չէր տեսնել նրան։ Այսպես որ շատ նայեց Գոհարիկը՝ մի նամակի ծայր նշմարեց տղայի ծոցից դուրս եկած, հետո էլ տեսավ ձին և ճանաչեց։
- Սրան անպատճառ իմ հայրս կլինի ուղարկած իր գալուստն իմաց տալու,– ասաց աղջիկն իր մտքումը և, առանց երկար մտածելու՝ իջավ վերևից և Այծատուրի ծոցից նամակը կամացուկ դուրս քաշեց ու կրկին թռավ դեպի վեր՝ իր սենյակը։
Գոհարիկը բաց արավ նամակը և կարդաց հետևյալը.
«ԻՄ ՍԻՐԵԼԻ ԱՄՈՒՍԻՆ
Այս գրաբեր երիտասարդը քեզ մոտ հասնի թե չէ՝ սիրով կընդունես, որ ոչ մի կասկած չտանե, և սրով կլինի թե հրով, թույնով կլինի թե պարանով՝ անհապաղ վերջ կտաս դրա կյանքին։ Ես հինգ օրից այդտեղ կլինեմ և դրան չպիտի տեսնեմ կենդանի։
Քո ամուսին»։
Գոհարիկը կարդաց այս նամակը և իր ո՛չ աչքերին և ո՛չ ականջին չհավատաց։ Ո՛չ, երևի հայրս ուզեցել է գրել ահա՛ ինչ՝ և սկսեց գրել հետևյալը.
«ԻՄ ՍԻՐԵԼԻ ԱՄՈՒՄԻՆ
Այս գրաբեր երիտասարդը քեզ մոտ հասնի թե չէ՝ իսկույն իմ Գոհարիկս դրան կտաս և կպսակես, այնպես որ մինչև իմ գալս՝ ամեն ինչ վերջացած լինի։
Քո ամուսին»։
Գոհարիկն այս նամակը գրեց կարծես անգիտակցաբար, առանց իրան որևէ հաշիվ տալու և տարավ դրավ Այծատուրի ծոցումը։ Այս գործողությունը կատարելուց հետո [ 52 ] Գոհարիկը սուս ու փուս վեր բարձրացավ, այրեց իր հոր նամակը և, որպեսզի Այծատուրին երկար չթողնե արևի տակ, ուրախ-ուրախ ներս մտնելով մոր սենյակը՝ ասաց.
- Մայրիկ, նայի՛ր, մեր դռանը մի անծանոթ երիտասարդ կա քնած։ Նա ձիով է եկել, իսկ ձին հայրիկինն է. ուրեմն՝ նա մի լրաբեր պետք է լինի։ Հարկավոր է նրան զարթեցնել և վեր կանչել։
Ծառաները ուրիշ տեղ էին գնացել, տանը ոչ ոք չկար, բացի մորից ու աղջկանից։ Մայրը իջավ ներքև և Այծատուրին զարթեցրեց։
Այծատուրը ներողություն խնդրեց տիրուհուց և, ծոցիցը նամակը հանելով՝ տվավ իրան։ Տիրուհին նամակը կարդաց և, տղայի երեսին նայելով, մի առանձին ուրախություն և հաճույք զգաց։
- Դու գիտե՞ս՝ այս նամակումն ի՛նչ է գրած,- հարցրեց տիրուհին։
- Ո՛չ, ինձ հայտնի չէ, տիրուհի՛։
- Երևում է, որ հայտնի չէ, եթե ոչ՝ էլ ի՞նչ կտաներ քունդ։ Գնանք վերև, ես այնտեղ քեզ կհայտնեմ, թե ինչ է գրած։
Տիրուհու նպատակն էր տեսնել, թե ի՛նչ ներգործություն կանե աղջկա վրա հոր կամքը։
Տիրուհու սիրալիր ընդունելությունը բավական քաջություն տվավ Այծատուրին, թեև նա առանց այս էլ իր հոգեկան անմեղ վիճակից դուրս չէր կարող գալ. նա ո՛չ ամոթխած էր և ո՛չ հանդուգն. ազատ էր երկու ծայրերից էլ՝ իբրև բնության անարատ զավակ։
Երբ որ վերև բարձրացան, նրանց դիմավորեց Գոհարիկը և սկսեց հարցուփորձ անել հոր մասին, նրա առողջության, իսկ մորից հարցրեց, թե ի՛նչ է գրել հայրը։
Այծատուրը միայն հեքիաթներումն էր լսած Գոհարիկի նման գեղեցկուհիների մասին, և ինքն իրան շատ երջանիկ զգաց, որ այնպիսի մի դիցուհու նվաստ ծառան պիտի լինի։ Նա չէր կարող մտքովն անգամ անցկացնել, որ կարող է ծառայից է՛լ ավելի բարձր լինել և նրան իրան կողակից և լծակից համարել։
[i]-Անունդ ի՞նչ է, որդի՛,– հարցրեց տիրուհին։
- Աստվածատուր է,– պատասխանեց տղան՝ Այծատուր անունից ամաչելով։
- Աստվածատո՜ւր
Գիտե՞ս, Աստվածատո՛ւր, իմ ամուսինս գրել է, որ դու գաս թե չէ՝ իմ աղջիկը քեզ տամ. սա՛ է ահա իմ աղջիկը։ Ես չեմ կարող ընդդեմ կենալ նրա կամքին, և իմ կողմից արգելք չկա. բայց եթե դու կամ սա հոժար չեք լինիլ, այդ բանումը ես մեղավոր չեմ լինի, պատասխանատուն դո՛ւք կլինեք։
Այս ասելով տիրուհին նամակը տվավ աղջկանը։
Այծատուրը այնպես կարծեց, թե՝ երազումն է տեսնում այս անցքը, մնաց լուռ և վեր քաշված, ոչինչ չկարաց խոսել։ Իսկ Գոհարիկն ասաց.
- Ես հնազանդ եմ իմ հոր կամքին, բայց չեմ կարող բռնությամբ տիրել մի երիտասարդի սրտի վրա. գուցե նա համաձայն չէ։
Այծատուրը տեսավ, որ իր տեսածը երազ չէ, և ո՛չ հանաք են անում իր հետ, բոլոր ուժը մի տեղ հավաքելով՝ ասաց.
- Ես ոչ պակաս հնազանդ եմ իմ տիրոջ կամքին. նա որ ինձ հրամայե, թե՝ գնա՛ ջուրն ընկիր, կընկնիմ, ուր մնաց, որ նա ինձ ջուրը չի ձգում, այլ հանում է ջրից։
- Ուրեմն, ամեն ինչ վերջացած է,- ասաց տիրուհին և կանչեց ծխատեր հոգևորականին, որին ցույց տալով իր ամուսնու նամակը խնդրեց, որ շուտով պսակի ծեսը կատարե։
6
Հինգ օրից հետո սովդաքարը եկավ։ Հենց որ տան գավիթը[5] մտավ՝ տեսավ Այծատուրին իր աղջկա հետ ուրախ-զվարթ ճեմելիս իր հոյակապ տան պատշգամբի վրա։
- Այս ի՞նչ խաղ է,– մտածեց նա.- երևում է, որ իմ գրածի հակառակ սա ամուսնացել է իմ աղջկա վրա։ Ուրեմն, ես էլ ինձ այնպես ցույց կտամ, որ իբր թե իմ կամքն էլ այդպես է եղել։ [ 54 ]
Ներս մտավ ուրախ-զվարթ, բարևեց ամենքին և, դառնալով տղային ու աղջկան, հարցրեց կնոջը.
- Արդյոք կարո՞ղ եմ շնորհավորել։
- Այո՛, այո՛,– ասաց կինը.– ինչպես որ գրել էիր, թե՝ մինչև իմ գալս պսակված պրծած լինին, ես էլ անհապաղ կատարեցի քո կամքը։
Այստեղ մարդը գլխի ընկավ, որ իր նամակի բովանդակությունը փոխված է, և կասկած տարավ Այծատուրի վրա, թե նա ի՛նքը կլիներ փոխած, և մտածեց վրեժխնդիր լինել։
Մյուս օրը գնաց իր այգին, այգեպանին պատվիրեց մի խոր հոր փորել և ամբողջ գիշեր կրակ վառել նրանում. իսկ վաղը առավոտյան,– ասաց,– մի մարդ կուղարկեմ այստեղ. հենց մտնի թե չէ՝ բռնեցեք և ձգեցեք նույն հորի մեջ և վրան նոր ցախ ածեցեք և այրեցեք։
Սովդաքարն ինչպես ասաց, այգեպաններն էլ այնպես պատրաստեցին։ Երեկոյան ընթրիքի ժամանակ սովդաքարը, դառնալով Այծատուրին, ասաց.
- Ես թեպետ գրեցի, որ պսակն առանց ինձ կատարվի, բայց հիմա տեսնում եմ, որ շատ եմ շտապել։ Այդ նրա համար արի, որ ինձ շատ դուր եկար։ Ի՞նչ կասեն քաղաքացիք. չե՞ն ասիլ, թե՝ ինչո՞ւ ժլատություն արավ և պսակն առանց հրավերքի կատարեց։ Վաղը պետք է մեծ հրավերք սարքեմ, և ես ինքս կտեսնեմ բոլոր պատրաստությունը։ Քեզ կխնդրեմ միայն, որ գնաս այգին և այնտեղ թարմ մրգեղենի պատրաստությունը ի՛նքդ տեսնես, չմոռանաս նաև՝ թարմ ծաղիկներից բազմաթիվ փունջեր շինել տալ։
Մյուս օրը Այծատուրը վեր կացավ, պատրաստվեց, որ գնա այգի։ Ճանապարհին, աղոթատան մոտովն անցնելիս, միտն ընկավ, որ օրը կյուրակե[6] է, և ամբողջ ժողովուրդը աղոթքի է կանգնած։ «Գնամ, ես էլ կատարեմ իմ աղոթքը, Աստծուն փառաբանություն տամ. դեռ վաղ է, չեմ ուշանալ ճաշվա համար հարկավոր եղածը պատրաստել»։
Այծատուրը մտավ աղոթատուն և երկար մնաց այնտեղ։
Սովդաքարի սիրտը տրըփում էր անհանգստությունից. նրա համար մի ժամը տարու չափ երկարանում էր։ Մի երկու ժամից հետո շտապեց դեպի այգին, որ տեսնե՝ իր հրամանը կատարվա՞ծ է արդյոք։ Այգին մտավ թե չէ՝ նրան ցիմ-ցիմ[7] վերցրին այգեպանները և ձգեցին հրաբորբոք հորի մեջ և իսկույն նորանոր ցախ ու փայտ թափեցին մեջը։ Դեռ հորը չընկած՝ շատ աղաղակեց, թե՝ ես ձեր տերն եմ, ձեր աղան եմ, բայց ոչ ոք չլսեց, կարծես ամենքն էլ խլացել ու կուրացել էին։
Այս դեպքից երկու ժամ անցած՝ Այծատուրը գնաց։ Նրան ընդունեցին իբրև իրանց տիրոջը և հայտնեցին, որ իր հրամանը կատարված է։
- Ի՞նչ հրաման,– հարցրեց Այծատուրը և իմացավ, որ սովդաքարն ընկել է ուրիշի համար փորել տված հորը։
Այստեղ հեքիաթաբաններն ասում են, թե՝ այգեպանների աչքումը Այծատուրն իրանց տիրոջ նման էր երևացել, իսկ սովդաքարը՝ մի ուրիշի։ Ասում էլ են, թե՝ ճակտի գրածը չի ջնջվիլ, և ուրիշի համար հոր փորողը ի՛նքը կընկնի նրա մեջ։
Տողատակեր ّFootnotes
↑ Սովդաքար - վաճառականPersian ا.ضوچکر trader
↑ Ծննդկան - նորածին երեխայի մայր
↑ Ստեպ-ստեպ - շարունակ, անդադար, հաճախակի
↑ Ճոթեղեն - կտորեղեն
↑ Գավիթ - նախասրահ
↑ Կյուրակե - կիրակի
↑ Ցիմ-ցիմ - կենդանի, ամբողջովին

Edited by Arpa, 02 January 2010 - 11:20 AM.





0 user(s) are reading this topic

0 members, 0 guests, 0 anonymous users