ՆԱՀԱՊԵՏ ՔՈՒՉԱԿ
Վահան Գևորգյան
Վահան Գևորգյան
Այս անունը ծանոթ է քիչ թե շատ գրագետ հայ մարդուն: Նա հայ քնարերգության բոլոր ժամանակների մեծագույն սիրո երգիչն է: Բայց հայերը մեծ ու փոքր, ավելի շատ ծանոթ են Սայաթ-Նովա սիրո երգչին՝ քան Քուչակին:
Քուչակի կյանքի ծննդավայրի մասին մինչև օրս մեզ քիչ բան է հայտնի: Բանաստեղծի թոռանը պատկանող մի ձեռագիր ավետարանի հիշատակարանում 1637 թվականին գրված է եղել հետևյալը.-«Հիշեցեք զՔուչակս և զմեզ պապ իւր Նահապետ վարպետն, որ մականուն Աշըղ Քուչակ ասի...» Ահա միակ գրավոր փաստը, որը մնացել է մեծ բանաստեղծի մասին: Պարզ է, որ մեծ քնարերգուն ապրել ու ստեղծագործել է տասնվեցերրորդ դարում:
Բանասեր Տևկանցը 1882 թ. հրատարակեց «Հայերգ» միջնադարյա հայ բանաստեղծների մի ստվար ժողովածու, որտեղ առաջին անգամ տպագրված 1583 թվի մի ձեռագրից վերցրված քառյակների մի մեծ շարք «Յաղագս հոգւոյ և սիրոյ ոտանաւոր է բանս» ընդհանուր վերնագրով:
Այդ շարքը, որի առաջին քառյակը սկսվում է «Այս ծովական գիշերն ի բուն ես երկու շրջան մանեցի» տողով, մինչև այժմ բանասիրությանը անհայտ աղբյուրի հիման վրա Տևկանցը համարում է Նահապետ Քուչակի ստեղծագործությունը, իսկ նույն ժողովածում տպագրված «Գուզալ մ´ես երեկ տեսայ» տողով սկսվող ոտանավորը համարում է Նահապետ Քուչակի թոռան գործը, որտեղ վերջին քառյակում ասում է .
Ես Քուչակս եմ Վանեցի
Ի գեղէն Խառակոնիսա,
Լցրել եմ հարյուր տարին,
Էլ չի գար մտքիկս ի վերայ...
Հարյուրամյա բանաստեղծը թեև գանգատվում է հասունացած տարիքից, բայց չի զլանում գովերգելու կանացի գեղեցկությունը, գերազանցելով բոլոր «լաուրաներին գովերգող»՝ Պետրարքաներին, ու «մարգարիտներից խենթացող» Գյոթեներին նրանցից էլ վաղ ու արևելքցուն հատուկ ջերմությամբ, անզուսպ, տաք կրքով, առանց ձևաթափությունների ու կեղծ բարոյախոսության:
Թեպետ գանգատվում է հասուն տարիքից, բայց մեկառմեկ հիշում է իր դարի բոլոր նշանավոր երկիրներն ու քաղաքները: Բերված քառատողը հուշում է ,որ Նահապետն էլ պիտի ծնված լիներ հենց այդ գյուղում, բայց այստեղ արդեն պատմությունն ու բանասիրական պրպտումները առաջարկում են հազար ու մի վարկածներ: Իհարկե եղած փաստերը, մանավանդ բանավոր զրույցները թելադրում են ,որ Քուչակը նույնպես ծնվել է Վանի խառակոնիս գյուղում: Գյուղում է գտնվում նրա սրբավայր դարձած գերեզմանը: Միայն թե այստեղից էլ սկսվում է հրաշալի լեգենդանման պատմությունը, լեգենդ, որովհետև իրականը դեռ ոչ ոք չի կարողանում ապացուցել:
Քուչակի ծննդավայրը ՝ Վանը թե Ակնա գավառը, այսօր հավանաբար այնքան էլ ընթերցողի համար չի կարևորվում, խնդիրը՝ ծննդավայրի զուտ բանասիրական պրպտումների համար է կարևոր: Մեզ նման ընթերցողներս գոհ ենք ,որ կա նրա հաշափառ պոեզիան և պարտավոր ենք իմանալ ու կարդալ:
Ժամանակին Մեծ Կոմիտասը Ակնա շրջանից բազմաթիվ «հայրեններ» հավաքեց: «հայրեններ» բանաստեղծության մի հրաշալի տեսակ են ,որի արմատները գնում են դարերի խորքը, դեռ Մովսես Խորենացին է իր ժամանակին գրի առել բանավոր նմուշներ հայկական համարվող այդ տեսակից, իսկ քրիստոնության տարածումից հետո տասերրորդ դարի նշանավոր մտածողներից ՆԱՐԵԿԱՑԻՆ տվեց հայրենների երկրորդ կյանքը, որը իր կատարելությանը հասավ Նահապետ Քուչակի ժամանակ:
Փաստորեն Նահապետ Քուչակը եթե հավատանք լեգենդին Ակնեցի նշանավոր բանաստեղծը թուրքերի տիրապետության ժամանակ, միջնադարի ծանր տարիներին, գաղթեց Վանի շրջանը ուր էլ բոլորեց իր հարյուր տարին: Նա նշանավոր էր անգամ թուրքերի շրջանում: Ինչպես գիտենք աշուղական ՝ թառ ու սազի երկրպագուները հիմնականում թուրքերն էին, և մեծ բանաստեղծ ու հայ մարդը, հայրենները պիտի ինչ որ կերպ օրինականացներ ու բնականաբար ինքն էլ դարձավ առաջին մեծ նշանավոր աշուղը՝ ողջ արևելքում , որի ուղղակի իմաստով հաջորդ նշանավորը պիտի լիներ Սայաթ-Նովան:
ճակատագիրն ու պատմությունը ասես կրկնվում էր, հեթանոսական երգերի կատարին եկավ քրիստոնեությունը, ամենինչ քանդեց ու ավերակների վրա սկսեց կառուցել իր եկեղեցին: Մեսրոպ Մաշտոցի, Խորենացու և մյուսների ջանքերով ինչը հնարավոր էր հարմարացրեցին եկեղեցուն ու փրկեցին՝ Անահիտի, Աստղիկի, մյուս հեթանոսական աստվածներին ու մշակույթի մի մասը. մազապուրծ այդ շյուղի վրա էլ բացվեց արդեն եկեղեցու հովանավորությամբ մեր խցանված գեղարվեստի իսկական ակունքը, Նարեկացիներն ու Մխիթար Գոշերը ավելի բախտավոր էին, նրանց ժամանակ եկած ու մշակույթի տարածքին տեր դարձած քրիստոնեությունը խրախուսում էր ակունքից բխած ու արդեն խաչով զարդարված մեր արվեստը: Հազարամյակի ավարտին, այսինքն տասնհինգերրորդ դարի սկզբներին երկիր մտան նախորդներից էլ ավելի վայրագ ու մարդակեր գազանները՝ թուրքերը, որոնք արյուն ավերից հետո սիրում էին թառ ածել:
Ծնվում էր թուրքական արվեստը՝ աշուղությունը, մեր հայրեններին էլ մնում էր համակերպվելու, մի կերպ դիմանալու տոկալու ձեը: Աշուղությունը շուլալվում էր հայրեններին Քուչակը մեծ էր ու իմաստուն նա նվագով ու երգով հասցրեց բթացնել գազանին: Դարձավ առաջին ու խոշորագույն աշուղր բանավոր շուրթից շուրթ Ակնից մինչև Վան ստեղծագործած հայրենները տարածելով:
Այսօր մենք ունենք , սիրո, հայրենասիրության ու պանդխտության հայրեններ: Այդ հայրեններից շատերը հետագայում են գրի առնվել, շատերը ժողովուրդն է հորինել ու ավելացրել մի խոշոր ու կարևոր մասն էլ ունեն հեղինակներ: Նրանք մեր միջնադարի նշանավոր տաղերգուներն են, որոնք հալածված թուրք զավթիչներից, վանքերում ու վանքապատկան տարածքներին կից քարայրներում հորինել են «Հայրենները», որին ժողովուրդը պահել ու պահպանելով երբեմն էլ «Անտուննիներ» կրկնակի իմաստ տալով հասցրել է մեր օրերը:
Ապրող լեգենդ է, բանասերները լավ գիտեն անտունին՝ բառացիորեն իր անտուն լինելուց առաջ ունի զուտ բանաստեղծական իմաստ՝ բանաստեղծության ներքին կառույցի հետ կապնված, նույն երկակի իմասը ունի ժողովրդի համար նաև «Հայրենները», հայրենները ժողովուրդը սիրում է կապել նաև կորցրած հայրենիքի հետ, այդ պատճառով էլ ավելի շատ տարածված են պանդխտության ու սիրո, մանավանդ պանդուխտի սիրո տաղերը:
Այստեղ ժողովրդի համար կարևորը երգն ու տաղն է տաղը, որի ինչ լինելը մասնագետների խնդիրն է: Թող նրանք վերլուծեն համադրեն, իսկ մինչ այդ հարկավոր է այդ տաղերից մաքրել բոլոր թուրքական, արաբական, պարսկական, միջնադարյան բարբառաբառերը, թեթևակի թափ տալ կպչուն փոշին ու մաքրված վիճակում ներկայացնել ընթերցողներին:
Օգնենք մեր սերունդներին, որ կարողանան կարդալ Քուչակներին ու հասկանալ ինչպես կարդում են ու հասկանում Թումանյաններին ու Վարուժաններին, Տերյաններին ու Շիրազներին:
Քուչակյան տաղերով, հայրեններով, անտունիներով սկսենք ճանաչել մեր մեծերին, որ մի օր էլ նրանց չկորցնենք մեր խառնակ օրերում: Կորցնելը հեշտ է, դժվարը՝ գտնելն է:
Այս բոլորը նվիրում եմ մեր հազարյոթհարյուր ամյա հոբելյանական հանդիսություններին:
Նվիրում եմ ավել ջահել ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑԻՆ , որի անունով առ այսօր մենք չունենք եկեղեցի, քանզի նրա տառերը մեզ համար եղեղեցիներ են ու տաճարներ, որտեղ բացվում են մեր բոլոր նորածին հայորդիների թոթովախոս լեզուները:
Փա՜ռք Մեսրոպին ու նրա ժառանգներին:
ՆԱՀԱՊԵՏ ՔՈՒՉԱԿ
Արդիականացրեց՝ Վահան Գեւորգյան
Երբ սերը աշխարհ եկավ,
Եկավ սրտիս տիրացավ,
Սրտիցս ելավ գնաց`
Երկրե-երկիր լիացավ:
Եկավ գլխիս նստեց,
Թառեց մեջն ուղեղիս,
Աչքես արտասունք խլեց,
Արյունիս հետ վար թափվեց :
Լեռն ի վար ես իջա,
Կանչեցի,-«Ուր կա կանաչ»
Ինչ-որ մեկը լոկ ձայնեց,
«Սար ու ձոր, ամենը՝ կանանչ»,
Ո՜վ որ սրտով սեր ունի
Սրտի՜ երակն է կանաչ,
Ով որ սրտովը սեր չունի,
Սիրտը՝ սեւ, երեսն է կանաչ»:
Սիրուն հասնող քաղցր պտուղ,
Չե՜մ հավատում` կա աշխարհում,
Մեղր ու նշով շաղվածն անգամ
Սիրո կողքին՝ դա´ռն է, լեղի´.
Այլ բաներ էլ ճաշակեցինք.
Քեզ հետ արդեն՝ տերն ենք սիրո,
Սերդ՝ սրտիս թե նվիրես.
Ինքս՝ սիրո՜ւդ ճորտ ու գերի:
Ու՞ր էիր, որտե՜ղից եկար,
Անծանոթ, ինձ սիրեցիր,
Կրակըդ զգեստի թեւերից`
Սրտիս ականջից կախեցիր:
Ամուր եմ քարի նման ,
Որ մուրճն էլ չի ջարդի,
Բար´ր եմ թուխպ ամպի նման,
Որ ինձ ոչ մեկը չի՜ հասնի,
Աղեղը եղնիկի եղջույրից,
Լարն էլ աղիքից գայլի`
Նետողն էլ քաջորդի լինի,
Դժվար թե սիրուս հասնի:
Ծոցս ի վար թափեցիր,
Սերդ ոսկի դարձրած,
Սրտիս քուրայում հալեցիր/
Հալոցքից ոսկե օղ ձուլեցիր
Սրտիս ականջից կախեցիր:
Ամուր եմ քարի նման,
Որ մուրճն էլ չի ջարդի,
Բարձր եմ թուխպ ամպի նման,
Որ ինձ ոչ մեկը չի՜ հասնի,
Աղեղը եղնիկի եղջույրից,
Լարն էլ աղիքից գայլի/
Նետողն էլ քաջորդի լինի,
Դժվար թե սիրուս հասնի:
-Ա՜յ իմ մարգարտյա շարոց,
Պագ մը տուր, որ չըմարեմ.
-Ծո՜, գանգրահեր թուխ կտրիճ,
Հազարը տամ-, թե չըպարծենաս,
Արբունքից գլուխդ շաղվի՝
Մարդամեջ մտնես զրույցի
Համբույրը պարծանք թվա,
Ամոթից տեղդ կորցնես:
Պատկերդ , ու՞մ պատկերին է նման-
Նման ես իսկը պարսկու՜հու,
Պատկերը, որ քեզ է տրվել,
Արարիչն է անշուշտ խոսել-
Ջահելին տենչացող չդավես:
Չկա ոչ ջահել, ոչ էլ ծեր,
Որ սիրո կածանը չի մտել,
Վիշտն ամոքող ճամփա չկա,
Ճար անող կա, ճար չկա:
Ում պատմեմ գանգատս հիմա
Որ գնա յարիս ասի,
Գնամ արաչին ասեմ,
Ինքն է գիրը գրել:
Ծոցդ՝ դրախտ Ադամա
Մտնեի խնձոր քաղեի
Զույգ ծծերիդ միջեւ
Պառկեի քնեի.
Գինին լիներ քո գույնի
Խմեի ու հարբեի,
Հոգիս թե պարտք է գրողին՝
Հարբածիս թող առնի տանի:
Իջնում էի փողոցով
Ականջս շրշույն լսեց,
Ետ դարձա՝ նայեցի
Շղարշ-շապիկը հագին
Գլխաշորը թույլ կապած
ՈՒ ճակատն կիսաբաց,
Հոնք ու թարթիչները հինած
Անգութ յարս էր կանգնած:
Ա՜յ իմ Նունուֆար ծաղիկ,
Այս ջրի մեջ դեռ կապրես.
Ջուրն էլ քեզ համար առիթ,
Սիրուց շատ վրան կդողաս,
Գամ ջուրը քեզանից զատեմ,
Որ դարդից վերջապես չորանաս,
Աչքիցս քեզ համար առու հանեմ
Արցուքովս ջրեմ՝ պայծառանաս:
Կարմիր ու ճերմակ երես,
Ա՜խ ինչքան սիրտս ճմլես,
Կըմտնես, թուխ ամպի մեջ
Տաք ու պաղ կանես, կայրես,
Կոճակդ էլ բացած այնպես՝
Որ ճերմակ ծոցդ երեւա,
Նրան ինձնից կպահես,
Որ փողի ձայնը չըլսես:
Երբ որ ես փոքր էի,
Ասում էին ոսկե տղա,
Մեծացա սիրով ընկա,
Երեսիս գույնը կըգնա,
-Տղերք ձեր արեւը վկա.
Սիրուն քա´ր չի՜ դիմանա,
Քար ու երկաթ է պետք,
Պողպատե դուռն էլ վրան
Ես աչք ու դու լույս , հոգի,
Առանց լուս՝ աչքըն խավարի,
Ես ձուկ ու դու ջուր հոգի´,
Առանց ջուր՝ ձուկը չի ապրի,
Երբ ձուկը ջրից հանեն
Ուրիշ ջրի մեջ նա կապրի,
Իսկ թե քեզնից ինձ զատեն՝
Կմեռնեմ, ճար չի լինի
Քանի ու քանի ասեմ.
Վարդ մի սիրիր փուշ ունի,
Գնա, Մանուշակ սիրիր
Փուշ չունի, հոտ ունի անուշ,
Վարդը բացված մի սիրիր,
Որ ծոցիդ մեջ նա թառամի,
Կոկոն Վարդը սիրիր
Որ գա ծոցիդ մեջ բացվի:
Ես հավքն էի երկնքի,
Որ գետնին կուտ չէր կերել,
Երկնքում թեւում էի թռչում,
Ես ի՞նչ իմանայի
Թե սիրո թակարդ կա ծովում
Թակարդի մեջ հավք ոտքով է ընկնում
Ես՝ ոտք ու թեւո՜վս ավելի´ ն,
Սիրո թակարդում եմ հիմի...
Աչկունք, պիտի ծրարեմ քեզ
Կրակով, որ գնաս ու վառես,
Լեզվակ պիտի կտրատեմ քեզ
Բութ դանակով, որ լռես,
Սրտիկ պիտի բզկտեմ քեզ՝
Արյունի մեջ թփռտաս,
Թե խոհեմ ու համբերող չես,
Ի՜նչու էս, սիրո տե´ր դարձել...
Edited by vartahoor, 11 June 2007 - 03:55 PM.