35 replies to this topic

[Garo]

вںðºÜÆ àôÔÔ²¶ðàôÂÚ²Ü Ð²ðòÀ

¶ñÇß ¸³íÃÛ³Ý

ä»ïù ¿ ѳßí»Ñ³ñ¹³ñÇ »ÝóñÏ»É ³Ûë ѳñóÁ£

гñóÁ Ý»ñϳÛáõÙë ·áñͳÍíáÕ ï³ñµ»ñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³óÙ³Ý å³Ñ³ÝçÝ ¿, ÙdzÛÝ Ù»Ï áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ïÇ»½»ñ³Ï³Ý ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý Ï³ñÇùÁ ѳۻñ»ÝáõÙ£

àõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ñóÇÝ ãåÇïÇ Ë³éÝ»É áõÙ-ѳۻñ»ÝÇ ¥³ñ»õ»É³Ñ³Û»ñ»ÝǤ »õ ÏÁ-ѳۻñ»ÝÇ ¥³ñ»õÙï³Ñ³Û»ñ»ÝǤ ËݹÇñÝ»ñÁ£ àõÕÕ³·ñ³Ï³Ý »õ ·ñ³Ï³Ý áõ µ³ñµ³é³ÛÇÝ Ñ³ñó»ñÁ ï³ñµ»ñ µÝ³·³í³éÝ»ñ »Ý ³Ûë ËݹñáõÙ£ àõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ É»½íÇ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ Ý߳ݳ·ñ³ÛÇÝ, ·ñ³Ï³Ý ³ñӳݳ·ñáõÃÛ³Ý, ÑÝãáõÛóÛÇÝ Ó³ÛÝ»ñÇ »õ Ó³Ûݳϳå³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÝã³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ å³ïÏ»ñ³ÛÇÝ ·Ý³Ñ³ïÙ³Ý µ³Ý³Ó»õáõÙÁ »õ ûñÇݳϳñ·áõÙÝ ¿, »õ ãåÇïÇ ß÷áÃ»É µ³ñµ³éÝ»ñÇ ³ñï³ë³Ý³Ï³Ý, á׳ÛÇÝ »õ Ó»õ³ÛÇÝ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï£

гۻñ»ÝÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ÷á÷áËáõÃÛ³Ý Ñ³ñóÁ ãëï»ÕÍí»ó 1922 Ãí³Ï³ÝÇÝ, »ñµ г۳ëï³ÝáõÙ ÏÇñ³éí»ó Ý»ñϳÛáõÙë ³ÛÝï»Õ ·áñͳÍíáÕ áõÕÕ³·ñ³Ó»õÁ, ͳÝáê Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝ ³ÝáõÝáí£ ²ß˳ñѳµ³ñ ѳۻñ»ÝÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ËݹÇñÁ ³é³ç³ó³í Ñ»Ýó ³ß˳ñѳµ³ñÇ ·ñ³Ï³Ý ÍÝáõݹáí£ ´Ý³Ï³Ý ¿, áñ ³ß˳ñѳµ³ñÁ ã¿ñ ϳñáÕ µáÉáñ ¹»åù»ñáõÙ Ñ»ï»õ»É ·ñ³µ³ñÇ áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ϳÝáÝÝ»ñÇÝ© »õ ãÑ»ï»õ»ó© ³Û¹ï»ÕÇó ¿É ëÏëí»ó áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ñóÁ£ ä³ïÙ³Ï³Ý Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ¿, áñ Ø»ëñáå سßïáóÁ ëï»ÕÍ»É ¿ ÙdzÛÝ 36 ï³é© ï³ñµ»ñ ųٳݳÏÝ»ñáõÙ Ùáõïù »Ý ·áñÍ»É §û¦, §ý¦, §áõ¦, §»õ¦ ï³é»ñÁ© ³Û¹åÇëáí ѳۻñ»Ý ³Ûµáõµ»ÝÇ ï³é»ñÇ ù³Ý³ÏÁ ¹³ñÓ»É ¿ 40£ àõëïÇ ³Ûëûñí³ 40 ï³é ·áñͳÍáÕ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁª Ù»ëñáåÛ³Ý 36 ï³é ·áñͳÍáÕ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ»ï ÝáõÛÝÁ ã¿£ ²Ûëûñí³ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ Ù»ëñáåÛ³Ý áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝ ã¿£

àõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ñóÁ ûųó³í 19-¹³ñÇ í»ñçÇÝ ï³ëݳÙÛ³ÏÇó, áñ ß³ñáõݳÏí»ó ÙÇÝã»õ 20-ñ¹ ¹³ñÇ ³é³çÇÝ ù³éáñ¹Á© ëÏëí»óÇÝ áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ËáïáñáõÙÝ»ñ£ àÙ³Ýù ëÏë»óÇÝ ½»Õã»É µ³é³í»ñçÇ ãÑÝãáÕ §Û¦ ï³éÁ£ àÙ³Ýù ëÏë»óÇÝ µ³é³ÙÇçÇ §áõ¦ ï³éÁ, áñ §í¦ ¿ñ ÑÝãáõÙ ·ñ»É §í¦, ÝáõÛÝÇëÏ §õ¦£ ´³é³ÙÇçáõÙ »õ µ³é³í»ñçáõÙ ß³ï³ó³í §û¦ ï³éÇ ·áñͳÍáõÃÛáõÝÁ ³ß˳ñѳµ³ñÛ³Ý ³ÛÝåÇëÇ µ³é»ñáõÙ, áñ Ù³ï»Ý³·ñ³Ï³Ý ³ÝóÛ³É ãáõÝ»ÇÝ£ ¸³ ÉÇÝ»Éáí å³ïÙ³Ï³Ý Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ Çñ³å³ßïáñ»Ý åÇïÇ Ùáï»Ý³É ѻﳷ³ ½³ñ·³óáõÙÝ»ñÇÝ£ ¸ñ³Ýù, ï³ñ³µ³Ëï³µ³ñ , Çñ³ñ³Ù»ñÅ ë»õ»éáõÙÝ»ñÇ ³é³ñϳ ¹³éݳÉáí, ÙÇ·áï»É »Ý Ïáõë³Ïó³Ï³Ý, ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ÝѳñÏÇ Ý³Ë³å³ß³ñáõÙÝ»ñáí, »õ Ññ³å³ñ³Ï³·ñ³Ï³Ý ÙÇïáõÙݳíáñ ù³ñá½ãáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñ³÷Ç ï³Ï ·áõݳíáñí»É »Ý ³Ýѳñ³½³ï ëïí»ñÝ»ñáí, Ñ»é³ó»É »Ý ·ñ³íáñ-É»½í³Ï³Ý, áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ѳñó ÉÇÝ»Éáõó£

²ñ¹³ñ»õ, ³Ýݳ˳å³ß³ñ Ùáï»óáõÙÁ ³ñ¹Ç ѳۻñ»ÝÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ñóÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ Ññ³ï³å å³Ñ³ÝçÝ ¿ ³ÛÉ»õë£

ܳۻÝù ѳٳÛݳå³ïÏ»ñÇÝ£ г۳ëï³ÝáõÙ ÙdzѳÙáõé ·áñͳÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ¿ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ, áñ 1922 Ãí³Ï³ÝÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÇó Ñ»ïá, ³å³ ųٳݳÏÇ ÁÝóóùáõÙ »õë ÙÇ ß³ñù ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ñ»ïá, í»ñçÝ³Ï³Ý ûñÇݳϳñ·áõÙ ëï³ó³í 1940 Ãí³Ï³ÝÇÝ£ 1991 Ãí³Ï³ÝÇ ³ÝϳËáõÃÛ³Ý Ñéã³ÏáõÙÇó Ñ»ïá »Õ»É »Ý ³ÝÝß³Ý ëåñ¹áõÙÝ»ñ г۳ëï³ÝáõÙ, ë÷ÛáõéùÛ³Ý Ý»ñ¹ñٳٵ£ ê÷ÛáõéùáõÙ ·áñͳÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ¿©©© »Ý©©© ³Ûëå»ë ³ë³Í áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇ Ë³éÝÇ׳ճÝç, ³ÝѳïÝ»ñÇ Ï³Ù³Û³Ï³Ý ·áñͳÍáõÃÛ³Ùµ£ ²Û¹ ³Ûëå»ë Ïáãí³Í §áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ¦ û»õ ÑÇÙݳϳÝáõÙ Ñ»ï»õáõÙ »Ý ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ûñ»ÝùÝ»ñÇÝ, ë³Ï³ÛÝ ·áñͳÍáõÃÛ³Ùµ, Ù³Ýñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç, ÍÝáõݹ »Ý ïí»É ³ÛÝåÇëÇ ½³ñٳݳ½³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áñ ëï»ÕÍí³Í å³ïÏ»ñÁ ·»ñ³½³Ýóáñ»Ý áÕµ³ÉÇ ¿£ ê³ ½³í»ßï³Ï³Ý ³Ùµ³ëï³ÝáõÃÛáõÝ ã¿, ³ÛÉ, ¹Åµ³Ëï³µ³ñ, ×ß·ñÇï ѳëï³ïáõÙ£

ê÷ÛáõéùáõÙ »Ã» ÙÇ Ñ³Û Ñ³Ù³ÛÝù Ù³ÙáõÉ áõÝÇ, ³Û¹ ¹»åùáõÙ Ù³ÙáõÉÁ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ³é³çÝáñ¹Ç ÙÇ ÇÝùݳÏáã ¹»ñáí Ñ³×³Ë áõÝÇ, »õ »ñµ»ÙÝ ¿É ãáõÝÇ, áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ÁݹѳÝáõñ »õ ѳëï³ïáõÝ ûñ»ÝùÝ»ñ£ ê³Ï³ÛÝ Ç°Ýã ¿É áñ ¿ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý íÇ׳ÏÁ Ñ³Û Ù³ÙáõÉÇ, ïíÛ³É ÙÇ Ñ³Ù³ÛÝùáõÙ, ÝáõÛÝ Ñ³Ù³ÛÝùÇ ³Ýѳï Ùï³íáñ³Ï³ÝÝ»ñÁ áñáß ¹»åù»ñáõÙ Ñ»ï»õáõÙ, ÇëÏ »ñµ»ÙÝ ¿É ã»Ý Ñ»ï»õáõÙ Çñ»Ýó ѳٳÛÝùÇ Ù³ÙáõÉÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³ÝÁ£ ê÷Ûáõé³Ñ³Û ³ÛÝ Ñ³Ù³ÛÝùÝ»ñáõÙ, áõñ Ù»ÏÇó ³í»ÉÇ Ã»ñûñ áõ å³ñµ»ñ³Ï³ÝÝ»ñ ϳÝ, áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ÁݹѳÝáõñ ¹ñáõÃÛáõÝÁ ³í»ÉÇ í³ï ¿© §áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ¦ ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý ÙÇÝã»õ ³Ý·³Ù ïå³ñ³ÝÇó ïå³ñ³Ý£ àñáß Ã»ñûñáõÙ Ýϳï»ÉÇ »Ý áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñª Ñá¹í³ÍÇó Ñá¹í³Í©©© ³ñ¹ÛáõÝùÁ, ï³ñµ»ñ ëñµ³·ñáÕÝ»ñÇ, ϳ٠ÝáõÛÝÇëÏ ï³ñµ»ñ ·ñ³ß³ñÝ»ñÇ Ý³Ë³ëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ©©©£ ²Ûá, ݳ˳ëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, »õ ¹Åµ³ËïáõÃÛáõÝ ¿ ¹³© ¹³ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë ³ÝïÇñáõÃÛáõÝ, áñµáõÃÛáõÝ©©© áñµáõÃÛáõÝÁ Ù»ñ Ù³Ûñ»ÝÇùÇ©©© ë÷ÛáõéùáõÙ£

гï-ѳï ûñÇݳÏÝ»ñ µ»ñ»Éáõ ѳñÏ ãϳ, áñáíÑ»ï»õ »Õ³ÍÁ, ѳٳ׳ñ³ÏÇ ë÷éí³ÍáõÃÛ³Ùµ, Ù»ñ ³ãù»ñÇ ³é³çÝ ¿ ³Ù»Ýáõñ»ù£ ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ·áõó» ï»ÕÇÝ ¿ ѳí³ù³Ï³Ý ³ÝáõÝÝ»ñáí Ýᯐ áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ËáïáñáõÙÝ»ñÇ Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ë÷ÛáõéùáõÙ£ ²Ûëå»ë©

-ÐÛáõݳ·ñáõÃÛáõÝ, í»õ³·ñáõÃÛáõÝ, áõ³·ñáõÃÛáõÝ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ© ûñ© ÷áñõ³Í, ÷áñí³Í, ÷áñáõ³Í£ Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµª ÷áñí³Í£

-Údz·ñáõÃÛáõÝ, ÑáÛ³·ñáõÃÛáõÝ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ© ûñ© Û»ï»õ»³É, Ñ»ï»õ»³É© Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµª Ñ»ï»õ۳ɣ

-¾³·ñáõÃÛáõÝ, »ã³·ñáõÃÛáõÝ© ûñ© »ñµ¿ù, »ñµ»ù£ Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµª »ñµ»ù£

î³Ï³íÇÝ áñáß µ³é»ñÇ ï³ñµ»ñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ© ûñ© Ù»ÏÁ ·ñáõÙ ¿ ï³ñõ³Û, ÙÛáõëÁª ï³ñáõ³Û© Ù»ÏÁ Ñ»ùdzà ¿ å³ïÙáõÙ, ÙÛáõëÁ Ñ»ù»³Ãáí ¿ ½Ù³ÛÉíáõÙ© ³Ù»Ý ¿ û ³Ù¿Ý, §áÕç¦ Ã» §»Ï»Õ»ó³Ï³Ý¦ª ¥ÃáÕ ³Û¹å»ë ÉÇÝǤ, ³ÛÉ»õë Ù³ñ¹ ³ÝϳñáÕ ¿ çáϻɣ ÆëÏ ÇÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ѳïáõÏ »õ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³ß˳ñѳ·ñ³Ï³Ý áõ ·Çï³Ï³Ý ³ÝáõÝÝ»ñÇ »õ µ³é»ñÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³ÝÁ, áñáÝù Ñ³×³Ë ûï³ñ µ³é»ñ »Ý, »õ ï³é³¹³ñÓíáõÙ »Ý, ÁݹѳÝáõñ ÑÇÝ ûñ»ÝùÝ»ñÇ µéݳµ³ñáõÙÝ áõ ³Õ׳ïáõÙÁ ë÷ÛáõéùáõÙ ³ÛÉ»õë ѳë»É ¿ µ³ó³ñÓ³Ï í³Ûñ³·áõÃ۳ݣ

ä»ïù ¿ í»ñç ï³É É»½í³Õ³ñïáõÃÛ³Ý ³Ûë µ³ñµ³ñáë ³ñß³íÇÝ ë÷ÛáõéùáõÙ, ѳÝáõÝ Ù»ñ ³Ý³Õ³ñï Ù³Ûñ»ÝÇùÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý, ѳÝáõÝ Ù»ñ Ïáõã »ÏáÕ Ù³Ûñ»ÝÇùÇ ï³ñ³ÍÙ³ÝÁ ë÷ÛáõéùáõÙ, áñ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ¹³éÝáõÙ ¿ ³í»ÉÇ Ñáõë³Ñ³ï»óÝáÕ£

àõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ѳٳ½·³ÛÇÝ ÙdzÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ ÙÇßï ¿É ó³ÝϳÉÇ ¿ »Õ»É µáÉáñÇ Ñ³Ù³ñ, áõñ ¿É áñ »Õ»É ¿£ ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ë÷Ûáõéùáõ٠ѳñóÁ ųٳݳÏÇ ÁÝóóùáõÙ ¹ñí»Éáí áõ Éùí»Éáí »Ï»É Ñ³ë»É ¿ ³Ûëûñí³ ÃÝçáõÏÇÝ£ àÙ³Ýó ¿É ѳëóñ»É ¿ ³Ýïñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý ͳÛñ³Ñ»ÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ£

ÆÝãå»°ë åÇïÇ Éáõͻɣ

äÇïÇ ÉáõÍ»É Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÁÙµéÝáõÙáí, ùÝÝ»Éáí, áõëáõÙݳëÇñ»Éáí, ïñ³Ù³µ³Ý»Éáí ³½·³ÛÇÝ ß³Ñ»ñ áõ ϳñ»ÉÇáõÃÛáõÝÝ»ñ Ýųñ»Éáí áõ »½ñ³Ï³óÝ»Éáí£ ²Ûɳå»ë »Ã» ï³ñí»Ýù ݳ˳å³ß³ñáõÙÝ»ñÇ ï»Ý¹áí áõ ÙáÉ»é³Ý¹áõÃÛ³Ùµ, ͳÛñ³Ñ»ÕáõÃÛáõÝÝ»ñáí áõ ϳٳÏáñáõÃÛ³Ùµ, ³ÛÝå»ë áñ ãϳñáճݳÝù ÝßÙ³ñ»É áõñÇß áñ»õ¿ ׳鳷³ÛÃ, ³Û¹ ¹»åùáõÙ Ù»ñ ïùÝáõÃÛáõÝÁ ÉÇÝ»Éáõ ¿ ³å³ñ¹ÛáõÝ£

гۻñ»ÝÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ÙdzÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ, ÙdzëÝáõÃÛáõÝÁ ëï»ÕÍ»Éáõ, ³í»ÉÇ ×Çßïª ÙdzÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ, ÙdzëÝáõÃÛáõÝÁ í»ñ³Ï³Ý·Ý»Éáõ ѳٳñ, µÝ³Ï³Ý³µ³ñ, å»ïù ¿ ÁݹáõÝ»Ýù ³Ûëûñí³ Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÷³ëïÁ£ ºÕ³Í Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³ñÅ»õáñáõÙáí ÏÇñ³é»É »Õ³Í »ñÏáõ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ÙdzÛÝ, áñáÝù ·áñͳÍáõÃÛ³Ý Ù»ç »Ý Ý»ñϳÛáõÙë£ ÖÇßï ãÇ ÉÇÝÇ ï³ñí»É »Õ³ÍÝ»ñÁ ѳٳ¹ñ»Éáõ ³é³ç³¹ñáõÃÛ³Ùµ, áñáí Ïëï»ÕÍíÇ ÙÇ »ññáñ¹, û ù³ÝÇ»ñá±ñ¹ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝ« áñáí áã ÙÇ µ³Ý Ññ³ï³ñ³Ïí³Í ã¿£ àõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ËݹÇñÝ»ñáõÙ É³í ¿ ÉÇÝ»É å³Ñå³ÝáճϳÝ, ù³Ý û Ýáñ³ñ³ñ³Ï³Ý£ ºñ³ÝÇ Ã» 1922 Ãí³Ï³ÝÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý µ³ñ»÷áËáõÙ ãÉÇÝ»ñ£ ºÕ³ÍÁ Ùݳñ áõ ϳÝáݳϳñ·í»ñ, ³é³ç³ó³Í ËáïáñáõÙÝ»ñÁ ëñµ³·ñ»Éáí áõ å»ï³Ï³Ýáñ»Ý ³Ùñ³·ñí»Éáí£ ºñ³ÝÇ Ã»©©© ´³Ûó ³ñí»É ¿©©© »õ Ù»Ýù ³Ûëûñí³ Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç »Ýù ³åñáõÙ£ ¸»é»õë 1913 Ãí³Ï³ÝÇÝ »ñµ ïáÝíáõÙ ¿ñ ѳÛáó ï³é»ñÇ ·ÛáõïÇ 1500-³ÙÛ³ÏÁ »õ ïå³·ñáõÃÛ³Ý 400-³ÙÛ³ÏÁ, ÙÇ Ñ³ÝÓݳËáõÙµ ¿ ÏÛ³ÝùÇ Ïáãíáõ٠ѳۻñ»ÝÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ Ù߳ϻÉáõ ѳٳñ£ ä³ñ½ ¿, áñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ËݹÇñÁ ѳٳÛݳí³ñÝ»ñÇ ëï»ÕͳÍÁ ã¿£ г۳ëï³ÝÇ ³é³çÇÝ Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝÁ áõÕÕ³ÏÇ Å³Ù³Ý³Ï ãáõÝ»ó³í ³Û¹ Ëݹñáí ½µ³Õí»Éáõ£ ²ÛÝáõÑ»ï»õ ݳ˳ëáí»ï³Ï³Ý ÝáõÛÝ Ñ³Û É»½í³µ³ÝÝ»ñÁ ѳñóÁ ÉáõÍ»óÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ å»ï³Ï³Ý ³Ù»Ý³½áñ³íáñ ÉͳÏÝ»ñÇ ÙÇçáóáí£ ÊݹñÇ ÉáõÍÙ³Ý Ù»ç ³Ù»Ý³½áñ³íáñ ¹»ñÁ ˳ճó سÝáõÏ ²µ»ÕÛ³ÝÁ£

ÀݹѳÝáõñ ѳñóÇ ³Û¹ûñÇÝ³Ï ³é³ç³¹ñáõÙÁ ݳ˳ï»ëáõÙ ¿ ѳñÙ³ñ³·áõÛÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ÏÇñ³éáõÙÁ ³ñ¹Ç ѳۻñ»ÝÇ Ñ³Ù³ñ, Ù»ñ ³Ûëûñí³ ·ñ³Ï³Ý ѳۻñ»ÝÇ Ñ³Ù³ñ, ³é³Ýó ëϽµÝ³Ï³Ý ÏáÕÙݳÏóáõÃ۳ݪ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý, û Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ýϳïٳٵ£ ²½·³ÛÇÝ áõ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý Ù»ñ ÁÝóóÇÏ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ Ù»ñ Ù³Ûñ»ÝÇùÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ÙdzëÝáõÃÛáõÝÁ, ïÇ»½»ñ³Ï³Ý ͳí³Éáí, Ý»ñϳÛÇ áõ ³å³·³ÛÇ ï»ë³ÝÏáõÛÝÇó Ïßé³Í, ß³ï ³í»ÉÇ Ï³ñ»õáñ áõ Ï»Ýë³Ï³Ý ¿, ß³ï ³í»ÉÇ ×³Ï³ï³·ñ³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝÇ, ù³Ý û áõñÇß Ýϳï³éáõÙÝ»ñ£ ø³Ý û ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý í»ñ³Ï³Ý·ÝáõÙÁ, ϳ٠û Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý å³Ñå³ÝáõÙÁ, û ѳٳ¹ñáõÙÁ ÑÝÇ Ñ»ï£ ø³Ý û Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ëï»ÕÍÙ³Ý å³ñ³·³Ý»ñÁ áõ ·áñͳ¹ñÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñÁ, Ó»õ»ñÁ£ ø³Ý û ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ³Ý÷á÷áË ß³ñáõݳÏÙ³Ý áÙ³Ýó ÏáÕ³í»ñáõÃÛáõÝÁ£ ø³Ý û ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ëñµ³óáõÙÁ »õ Ù»ëñáåÛ³Ý áõ Ù³ßïáóÛ³Ý ³Ýí³ÝáõÙÝ»ñÁ, áñ å³ïٳϳÝáñ»Ý ×Çßï ã¿© §û¦, §áõ¦, §»õ¦, §ý¦ ï³é»ñÇ áñ¹»·ñáõÃÛ³Ùµ, ϳ٠ÙÇ ß³ñù ϳå³Ï³Ý áõ ٳϵ³Û³Ï³Ý µ³é»ñÇ í»ñçÇ ³ÝÑáõÝã §Û¦ ï³éÇ ½»ÕãáõÙÁ, ûñÇÝ³Ï ÑÇÙ³Û, ÑÇÙ³© ÇÝãå»ë ݳ»õ §Ç¦ ï³éáí í»ñç³óáÕ µ³é»ñÇ ÑáÉáíÙ³Ý ¹»åùáõÙ §Ç¦ ï³éÇ ÷á÷áËáõÙÁ §õ¦ ï³éÇ, áñ áÙ³Ýù §áõ¦ »Ý ·ñáõÙ, ³ñ¹»Ý, ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ ûï³ñ»É »Ý Ù»ëñáåÛ³Ý áõ Ù³ßïáóÛ³Ý áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÇó£ ²Ûë ÑÇÙÝ³Ï³Ý Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ³Ýϳñ»ÉÇ ¿ ·»ñ³·Ý³Ñ³ï»É, ã³÷³½³Ýó»É£ ²Ûëûñí³ Ù»ñ ѳÛñ»ÝÇùÇ ÇÙùÝÇßË³Ý å»ï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, Çñ ·áõݳ·»Õ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí áõ ç³Ýù»ñáí, ³ÝϳñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáí áõ Çñ³·áñÍáõÙÝ»ñáí, ³Ý׳ñ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí »õ Ù³ë³Ùµ ÝáñÇÝ©©© ê÷Ûáõéí³Í ѳÛáõÃÛ³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛ³Ý Ï³ñ»õáñáõÃÛáõÝÁ ѳÛñ»ÝÇùÇ Ñ»ï©©© ê÷Ûáõé³Ñ³ÛáõÃÛ³Ý áõͳóÙ³Ý ¹»Ù ³Ûë ù³ÙáÕ å³Ûù³ñÇ Ñáõë³óíá±Õ ѳçáÕáõÃÛáõÝÁ, ³Ûëûñí³ ÏÛ³ÝùÇ áõ ³ß˳ñÑÇ ËáÛ³óáÕ í³½ùÇ åáÕå³ïÛ³ ûñ»Ýùáí, ·»ñ³½³Ýó³µ³ñ, ϳËáõÙ áõÝ»Ý Ù»ñ Ý»ñϳÛÇ áõ ³å³·³ÛÇ å³ñ³·³Ý»ñÇó, å³Ñ³ÝçÝ»ñÇó, Ù»ñ ϳñ»ÉÇáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, áñáÝù Ó»õ³Ï»ñåáõÙ »Ý, ë³ÑÙ³ÝáõÙ »Ý Ù»ñ ó³ÝÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£ Ø»ñ ³é³ùÇÝáõÃÛáõÝÁ åÇïÇ ÉÇÝÇ ß³ñÅí»É ¹ñ³Ýó Çñ³å³ßï ïñ³Ù³µ³ÝáõÃÛ³Ùµ, ù³Ý û Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ, »õ ¹³ª Ñû·áõï ѳٳ½·³ÛÇÝ ·»ñ³Ï³ ߳ѻñÇ£

²í³Ý¹³Ï³Ý áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ, ¹³ñ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ, Ïñ»É ¿ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ, »õ ¹³ ½³ñٳݳÉÇ ã¿, á°ã ¿É ó³í³ÉÇ Ï³Ù ½Õç³ÉÇ£ ÎÛ³ÝùÁ, É»½áõÝ »õ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ Çñ»Ýó å³Ñ³ÝçÝ»ñÝ »Ý ¹ñ»É, áõ ÅáÕáíáõñ¹Á ųٳݳÏÇ ÁÝóóùáõ٠ѳñÃ»É ¿ ËáñïáõµáñïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£ ¸³ñ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ ½áõñÏ ÉÇÝ»Éáí í»ñ³ÑëÏáÕ áõ å³Ñ³å³Ý Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý ÙÇ Ñ»ÕÇݳÏáõÃÛ³Ý Ñáí³Ý³íáñáõÃÛáõÝÇó, áñÁ å³ñï³¹ñáõÃÛ³Ùµ ÝáõÛÝÇëÏ ³ñ·»É»Éáõ ¿ñ áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ËáïáñáõÙÝ»ñ© ÙÛáõë ÏáÕÙÇó Ù»ñ ³½·³ÛÇÝ íÇ׳ÏÇ, å³ïٳϳÝ, ³ß˳ñѳ·ñ³Ï³Ý »õ ³ÛÉ ·áñÍáÝÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý ï³Ï, ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ûñ»ÝùÝ»ñÁ »ÝóñÏí»É »Ý ݳ»õ ³í»ñáõÙÝ»ñÇ£ ¼³ñïáõÕÇáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ëï»ÕÍí»É Ýáñ ûñ»ÝùÝ»ñÇ Ù³ëݳÏÇ áõ ùÙ³Ñ³× ÏÇñ³éáõÙáí, áñáÝù »ñµ»ÙÝ ÏÇñ³éí»É »Ý, Éñ³óÝ»Éáõ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ý»ñ·á, ϳ٠ݻñÍÇÝ å³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ³ß˳ñѳµ³ñÇ »õ ³ñ¹Ç ѳۻñ»ÝÇ ·ñáõÃÛ³Ý å³ñ³·³Ý»ñáõÙ£ ²Û¹ µÝáõÛÃÇ ûñÇݳÏÝ»ñÇó »Ý ÑÛáõݳ·ñáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãå»ë ݳ»õ áñáß Ñ³ïáõÏ ³ÝáõÝÝ»ñÇ Ï³ñ׳óí³Í Ó»õáõÙ ³Ýí³Ý í»ñçáõÙ §áÛ-Ǧ ÷á˳ñ»Ý §û¦ ·ñ»ÉÁ, ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç, áñÁ ë³Ï³ÛÝ ÑáÉáíÙ³Ý ¹»åùáõÙ ÷áËíáõÙ ¿ §áÛ-Ǧ, ûñ© γñû, γñáÛÇ, γñûÝ Ï³Ù Î³ñáÝ£

ÜÙ³Ý ³ëï³Ý¹³Ï³Ý ǵñû µ³ñ»÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³óÇ ³ÛÝ áñ ³ñÙ³ï³å»ë ã»Ý µáõÅ»É í»ñùÁ, ³ÛÉ ëï»ÕÍ»É »Ý ³ÝѻûÃáõÃÛáõÝÝ»ñ© ù³ÝÇ áñ ÝÙ³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã»Ý áõëáõÙݳëÇñí»É áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ÁݹѳÝáõñ µ³ñ»÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇ ³ÙµáÕç³Ï³Ý ÍÇñáõÙ£ Ð³×³Ë ëÇñáõÙ »Ýù ³ÏݳñÏ»É, ٳݳí³Ý¹ ûï³ñ³É»½áõ µ³ñ»Ï³ÙÝ»ñÇ, û ѳۻñ»ÝÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ ½áõï »õ ϳï³ñÛ³É Ó³ÛݳϳÝ-ÑÝã³Ï³Ý ѳٳϳñ· áõÝÇ, ͳÝñ³µ»éÝí³Í 㿠ѳí»ÉÛ³É, ã³ñï³ë³ÝíáÕ Ï³Ù Ó³Ûݳ÷áË ï³é»ñáí© ³Û¹áõѳݹ»ñÓ Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ï³ñµ»ñ ¿£

²ñ¹Ç ѳۻñ»ÝÇ Ñ³Ù³ñ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, Çëϳå»ë å³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇó »Ý©

-¸Åí³ñáõÃÛáõÝÁ §Û¦ ï³éÇ, áñ µ³é³ëϽµáõÙ ÑÝãáõÙ ¿ §Ñ¦ ¥Û³Ûïݻɤ« »õ áãÙÇ ûñ»Ýù ãáõÝÇ Ã» ÇÝãáõ°© ÇëÏ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇó Ñ»ïá, »ñÏÓ³ÛÝ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÑÝãáõÙ ¿ §»Á¦ ¥Û³Ûïݻɤ© ÇëÏ áñáß µ³é»ñÇ í»ñçáõÙ, §³-Çó¦ áõ §á-Çó¦ Ñ»ïá ѳÙñ ¿, ãÇ ÑÝãáõÙ ¥ïÕ³Û« »ñ»ÏáÛ¤£ ²Û¹åÇëáí ³ñ¹Ç ѳۻñ»ÝáõÙ µ³é³ëϽµ³ÛÇÝ ¹ÇñùáõÙ §Ñ¦ ï³éÇ Ñ»ï ÝáõÛݳÑáõÝã ¹³éݳÉáí, »õ µ³é³í»çáõÙ ·ñí»Éáí áõ ã³ñï³ë³Ýí»Éáí ¹³ñÓ»É ¿ áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝ£ Ø»Ýù Çëϳå»ë µÝáñáß³µ³ñ ã·Çï»Ýù, û §Û¦ ï³éÁ Ø»ëñáå سßïáóÇ ûñáù ÇÝãå»ë ¿ñ ÑãíáõÙ, ³ÛÉ ÙdzÛÝ »Ýó¹ñáõÙ »Ýù£

-¸Åí³ñáõÃÛáõÝÁ µ³é³ÙÇçÛ³Ý §á¦ »õ §û¦ ï³é»ñÇ£ سßïáóÁ §û¦ ï³éÁ ãÇ ëï»Í»É »õ ãÇ ·áñͳͻɣ §à¦ ï³éÁ µ³é³í»ñçáõÙ ãÇ ·ñí»É© ÇëÏ ã·Çï»Ýù, û سßïáóÇ ûñáù §á¦ ï³éÁ µ³é³ëϽµáõÙ »õ µ³é³ÙÇçáõÙ ÇÝãå»ë ¿ñ ÑÝãíáõÙ£ ²ñ¹Ç ѳۻñ»ÝáõÙ µ³é³ÙÇçÛ³Ý §á¦ »õ §û¦ ï³é»ñÁ ÝáõÛݳӳÛÝ »Ý ¹³ñÓ»É, ¹³ñÓ»É »Ý áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝ£ ܳ˳å»ë »Õ³Í ûñ»ÝùÇ Ë³ËïáõÙáí, áñ §û¦ ï³éÁ ÷á˳ñÇÝáõÙ ¿ñ §³õ¦ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³ÝÁ ÷³Ï í³ÝÏáõÙ, ÁÝóóÇÏ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç §û¦ ï³éÇ ·áñͳÍáõÃÛáõÝÁ ãáõÝÇ áã ÙÇ ûñ»Ýù£ ¸³ ¿ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÁ£

-¸Åí³ñáõÃÛáõÝÁ §»¦ »õ §¿¦ ï³é»ñÇ© Çëϳå»ë ã·Çï»Ýù û سßïáóÇ Å³Ù³Ý³Ï §»¦ ï³éÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÑÝãáõÛÃÁ ÇÝã ¿ »Õ»É© µ³é³ëϽµáõÙ »õ µ³é³ÙÇçáõÙ ÇÝãå»ë ¿ ÑÝã»É© Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇó ³é³ç ÇÝãå»ë ¿ ÑÝã»É© ÇÝãå»ë ¿ ï³ñµ»Éí»É §¿¦ ï³éÇó£ ²ñ¹Ç ѳۻñ»ÝáõÙ µ³é³ÙÇçáõÙ §»¦ »õ §¿¦ ï³é»ñÁ ÝáõÛݳӳÛÝ »Ý ¹³ñÓ»É, ¹³ñÓ»É »Ý áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝ£ §²¦ ï³éÇó ³é³ç, »õ سßïáóÇ ãëï»ÕÍ³Í §û¦ ï³éÇó ³é³ç, §»¦ ï³éÁ ¹³ñÓ»É ¿ ÏÇë³Ó³ÛÝ §»Á¦, »õ ÙdzݳÉáí Ó³Ûݳíáñ §³¦ »õ §û¦ ï³é»ñÇÝ Ï³½Ù»É ¿ ³Û¹ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ »ñÏÓ³ÛÝÝ»ñÁ£ úñ© ¸³õû³Ý, »ûÃÝ£

-¸Åí³ñáõÃÛáõÝÁ §í¦, §õ¦ »õ §áõ¦ ï³é»ñÇ© §í¦ »õ §õ¦ ï³é»ñÁ ÝáõÛݳӳÛÝ »Ý ¹³ñӻɩ §áõ¦ ï³éÁ µ³é³ÙÇçÛ³Ý µ³Õ³Ó³ÛÝÇó Ñ»ïá »õ Ó³ÛݳíáñÇó ³é³ç §í¦ ¿ ÑÝãáõÙ£ §ì¦ ï³éÁ ·ñíáõÙ ¿ ÙdzÛÝ µ³é»ñÇ ëϽµáõÙ, ÇëÏ µ³é³ÙÇçáõÙ »õ µ³é³í»ñçáõÙ ÙdzÛÝ §á¦ ï³éÇó Ñ»ïᣠ§ô¦ ï³éÁ ·ñíáõÙ ¿ ÙdzÛÝ µ³é³ÙÇçáõÙ áõ í»ñçáõÙ, å³ÛÙ³Ýáí áñ §á¦ ï³éÇÝ ãѳçáñ¹Ç£ £ ²Û¹åÇëáí áõÝ»ÝáõÙ »Ýù »ñ»ù ï³é³ÝÇß ÝáõÛÝ ÑÝãÛáõÝÇ Ñ³Ù³ñ, ³Û¹åÇëÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí© »õ Çëϳå»ë ã·Çï»Ýù, û سßïáóÇ ûñáù §õ¦ ï³éÁ ÇÝã ÑÝãáõÛà áõÝ»ñ, §áõ¦ ï³éÁ »ñϵ³ñµ³±é ¿ñ, DZÝã ÑÝãáõÛà áõÝ»ñ, ÇëÏ ³Ûµáõµ»ÝáõÙ ãϳñ£ Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ³Ûë ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÁ ѳñÃí»É ¿© µáÉáñ ¹»åù»ñáõÙ ·ñíáõÙ ¿ §í¦ ³Û¹ ÑÝãáõÛÃÇ Ñ³Ù³ñ£

Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ³ÙµáÕç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÁ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÇóª §»¦, §¿¦, §á¦, §û¦ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ, §Û¦ ÏÇë³Ó³ÛÝÇ, §í¦, §õ¦ , §áõ¦ ¥³Ûë í»ñçÇÝÁ µ³ó í³ÝÏáõÙ¤ ï³é»ñÇ, ³å³ª §»³¦, §»û¦, §Çõ¦, §áÛ¦ »ñϵ³ñµ³éÝ»ñÇ ·áñͳÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ¿£ Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ í»ñ³óñ»É ¿ ¹ñ³Ýó ѳñáõó³Í ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ϳÝáݳϳñ·»É ¿ ¹ñ³Ýó áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ£ ä»ïù ¿ Ç ÙïÇ áõݻݳÉ, áñ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ ·áñͳÍíáõÙ, »õ ·áñÍ³Í³Ï³Ý ¿ ÙdzÛÝ áõ ÙdzÛÝ ³ß˳ñѳµ³ñÇ Ñ³Ù³ñ© »ñµ»ù ·ñ³µ³ñÇ£

¸³ë³Ï³Ý ѳۻñ»ÝáõÙ §»¦ »õ §¿¦, §á¦ »õ §û¦ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ ¥§û-Ǧ ¹³ë³Ï³Ý ·ñ»É³Ó»õÁ »Õ»É ¿ §³õ¦, ÙÇ Ýß³Ý í»ñ»õáõÙ, áñ ÏáãíáõÙ ¿ñª å³ïÇí¤, §Û¦ ÏÇë³Ó³ÛÝÇ, §í¦, §õ¦, §áõ¦ µ³Õ³Ó³ÛÝÝ»ñÇ ¥ §áõ¦ ï³éÁ µ³Õ³Ó³ÛÝÇ »õ Ó³ÛݳíáñÇ ÙÇç»õ, áñ §í¦ ¿ ÑÝãáõÙ¤ Ó³ÛÝ³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ, ÑÝãáõÛÃÁ, ï³ñµ»ñ ¿ »Õ»É ¹ñ³Ýó Ý»ñϳ ÑÝãáõÛÃÇó, Áëï Ù»ñ Ý»ñϳÛÇ ³ñï³ë³ÝáõÃÛ³Ý, ÑÝãáõÙÇ£ ¸ñ³Ýó ¹³ë³Ï³Ý ÑÝãáõÛÃÝ»ñÁ áõÝ»ó»É »Ý Çñ»Ýó Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝóáí ï³ñµ»ñ³ÏíáõÙ ¿ÇÝ §»¦ »õ §¿¦ ï³é»ñÁ, §á¦ »õ §û¦ ¥§³õ¦¤ ï³é»ñÁ, µ³é³ëϽµ³ÛÇÝ §Û¦ »õ §Ñ¦ ï³é»ñÁ, §í¦, §õ¦, §áõ¦ ¥µ³Õ³Ó³ÛÝÇ »õ Ó³ÛݳíáñÇ ÙÇç»õ, áñ §í¦ ¿ ÑÝãáõÙ¤ ï³é»ñÁ£ » Ç°Ýã »Ý »Õ»É ³Û¹ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ³ÛÅÙ ã»Ýù ϳñáÕ ëïáõ·³å»ë ³ë»É, É»½í³µ³Ý³Ï³Ý ѳٻٳïáõÃÛáõÝÝ»ñáí ÙdzÛÝ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ »Ýù »Ýó¹ñ»É£ ²ñ¹³ñ»õ, Ù»ñ Ý»ñϳ ÑÝãáõÙáí »Õ³Í ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ í»ñ³ó»É »Ý, »õ áñå»ë Ñ»ï»õ³Ýù, ¹ñ³Ýù, ³Û¹ ÝáõÛݳÑáõÝã ï³é»ñÁ, áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝ »Ý ³é³ç³óÝáõÙ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç£ Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ Çëϳå»ë í»ñ³óñ»É ¿ ·ñ³µ³ñÇó ͳ·áõÙ ³é³Í ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÇó ³ñ¹Ç ѳۻñ»ÝÇÝ ÷á˳Ýóí³Í ³Û¹ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ϳåí³Í ÑÇßÛ³É ï³é»ñÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ»ï£

Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ÑÇßÛ³É ï³é»ñÇ ·áñͳÍáõÃÛáõÝÁ ϳÝáݳϳñ·í»É ¿ ³Ûëå»ë©  -§º¦ ï³éÁ µ³é³ëϽµáõÙ µ³Õ³Ó³ÛÝÇó ³é³ç ÑÝãáõÙ ¿ §»¿¦, ûñ© »ñ»Ïᣠ´³é³ÙÇçáõÙ »õ µ³é³í»ñçáõÙ ÙÇßï »õ ³Ý÷á÷áË ·ñíáõÙ ¿ §»¦, áñå»ë §¿¦ ÑÝãáõÛÃÇ ï³é³ÝÇߣ

-§à¦ ï³éÁ µ³é³ëϽµáõÙ µ³Õ³Ó³ÛÝÇó ³é³ç ÑÝãáõÙ ¿ §íá¦, ûñ© áï£ ´³é³ÙÇçáõÙ »õ µ³é³í»ñçáõÙ ÙÇßï »õ ³Ý÷á÷áË ·ñíáõÙ ¿ §á¦, áñå»ë §û¦ ÑÝãáõÛÃÇ ï³é³ÝÇߣ Ø»ëñáå سßïáóÁ §á¦ ï³éÁ ëï»ÕÍ»É ¿ §û¦ ÑÝãáõÛÃÇ Ñ³Ù³ñ£

-ØÇßï »õ ³Ý÷á÷áË »ñµ ÑÝãáõÙ »Ýù §í¦, ·ñáõÙ »Ýù §í¦£ àõëïÇ §õ¦, §áõ¦ ï³é»ñÇ §í¦ ÑÝãáÕ ÉÍáñ¹³ÛÇÝ ·áñͳÍáõÃÛ³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÁ í»ñ³óí»É ¿£

-ØÇßï »õ ³Ý÷á÷áË ·ñíáõÙ »õ ÑÝãáõÙ ¿ §Ñ¦ ³Û¹ ÑÝãáõÛÃÇ Ñ³Ù³ñ£ ´³é³ëϽµÇ §Û¦ ï³éÝ ¿É, áñ §Ñ¦ ¿ ÑÝãáõÙ, ·ñíáõÙ ¿ §Ñ¦£

-ÆëÏ §Û¦ ï³éÁ í»ñ³·ï»É áõ ѳëï³ïí»É ¿ Çñ ÏÇë³Ó³ÛݳÛÇÝ ÑÝãáõÛÃáõÙ ¥»Á¤£ ÆëÏ µ³é³í»ñçáõÙ ãÑÝãáÕ §Û¦ ï³éÁ ãÇ ¿É ·ñíáõÙ£

ºñÏÓ³ÛÝ»ñÇ, ϳ٠»ñϵ³ñµ³éÝ»ñÇ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãå»ë ³ëí»ó í»ñáõÙ,ûñÇݳϳñ·í»É ¿ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç© §Û¦ ÏÇë³Ó³ÛÝÁ Ùdzݷ³Ù³ÛÝ »õ ÁݹÙÇßï ëï³ÝÓÝ»É ¿ §»Á¦ ÏÇë³Ó³ÛÝÇ Ó³ÛݳñÅ»ùÁ£ àõëïÇ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ³Û¹å»ë ¿É ÏÇñ³éíáõÙ ¿ »ñÏÓ³ÛÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï£

-§²Û¦ »ñÏÓ³ÛÝÁ ÑÇÝ áõ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÝáõÛÝÝ ¿, ·ñíáõÙ ¿ ÝáõÛÝ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ£

-§º³¦ »ñÏÓ³ÛÝÁ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝáõÙ ¹³ñÓ»É ¿ §Û³¦£ Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝáõÙ §Û¦ ÏÇë³Ó³ÛÝ ï³éÇ ÑÝãáõÛÃÁ §»Á¦ ¿, »õ Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï »ñÏÓ³ÛÝ ¿ ϳ½ÙáõÙ© áõëïǪ §Û³¦ »ñÏÓ³ÛÝÁ£ ´³óÇ ³Û¹, §Û³¦ »ñϵ³ñµ³éÇ ÑÝãáõÛÃÁ ×Çßï ѳϳÑÝãáõÛÃÝ ¿ §³Û¦ »ñϵ³ñµ³éÇ, áõëïÇ ïñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý ¿, áñ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ ¿É ѳϳé³ÏÁ ·ñíÇ© §³Û-Ǧ ѳϳÑÝãáõÙÁª §Û³¦£ ê³Ï³ÛÝ Ï³ñ»õáñ ¿ »õ ³ÛÝ, áñ §Û³¦ »ñϵ³ñµ³éÁ ³ñ¹»Ý ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝÇ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝáõÙ© ¹³ ³é³ç³ÝáõÙ ¿ ³Ýϳ˳µ³ñ£ úñ© ѳ۳ëï³Ý»³Ý, »ñµ í³ÝϳïáõÙ »Ýù, ÉÇÝáõÙ ¿ ѳ-Û³ë-ï³-Ý»³Ý ¥ÙÇßï Ù»Ï µ³Õ³Ó³ÛÝÁ ³ÝóÝáõÙ ¿ ѳçáñ¹ í³ÝÏÇݤ© »ñÏñáñ¹ í³ÝÏáõÙ ³Û¹ §Û³¦ »ñϵ³ñµ³éÝ ¿, áñ ³Ýϳ˳µ³ñ ³é³ç³ÝáõÙ ¿£ ´³Ûó ÝáõÛÝ µ³éáõÙ §–Ý»³Ý¦ í³ÝÏáõÙ, ÝáõÛÝ ÑÝãáõÛÃáí »ñϵ³ñµ³éÁ ·ñíáõÙ ¿ §»³¦ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ© ÝáõÛÝ ÑÝãáõÃÁ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ »ñÏáõ Ï»ñå ¿ ·ñíáõÙ ÝáõÛÝ µ³éáõÙ£ ²Û¹ »ñÏíáõÃÛáõÝÁ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ í»ñ³óíáõÙ ¿£ Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ ·ñáõÙ »Ýù ѳ۳ëï³ÝÛ³Ý, í³ÝϳïáõÙ »Ýù ѳ-Û³ë-ï³-Ý۳ݣ §Ú³¦ ÝáõÛÝ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝ »ñÏÓ³ÛÝ ÑÝãáõÛÃÇ Ñ³Ù³ñ£ ¥úñÇݳÏÝ»ñ© ͳé³Û³µ³ñ, ½·³Û³óáõÝó, »ñ»ÏáÛ³ó³õ¤£  -§àÛ¦ »ñÏÓ³ÛÝÁ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝáõÙ »ñÏáõ ÑÝãáõÛà áõÝÇ© Ó³ÛݳíáñÇó ³é³ç ÑÝãáõÙ ¿ §áÛ¦ ¥§ûÛ¦¤, ûñ© ·á۳ϳݣ ÆëÏ µ³Õ³Ó³ÛÝÇó ³é³çª ÑÝãáõÙ ¿ §áõÛ¦, ûñ© ÉáÛë£ ÜáõÛÝ »ñÏÓ³ÛÝ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÁ ï³ñµ»ñ Ó³ÛݳñÅ»ùáí, ï³ñµ»ñ ÑÝãáõÛÃÝ»ñáí£ ²Û¹ »ñÏíáõÃÛáõÝÁ í»ñ³óí»É ¿ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç£ ºñµ ÑÝãíáõÙ ¿ §áÛ¦, ³Û¹å»ë ¿É ·ñíáõÙ ¿, ûñ© ·á۳ϳݣ ºñµ ÑÝãíáõÙ ¿ §áõÛ¦, ³Û¹å»ë ¿É ·ñíáõÙ ¿, ûñ© ÉáõÛë£

-ÐÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç §Çõ¦ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÁ µ³ó í³ÝÏáõÙ ÑÝãáõÙ ¿ §Çí¦, ÇëÏ ÷³Ï í³ÝÏáõÙ ÑÝãáõÙ ¿ §Ûáõ¦£ ²ñ¹³ñ»õ, ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç §Ûáõ¦ »ñÏÓ³ÛÝ ·áÛ³ÝáõÙ ¿ ÇÝùݳµ»ñ³µ³ñ, ûñ© ·áÛáõÃÇõÝ, í³ÝϳïáõÙ »Ýùª ·á-Ûáõ-ÃÇõÝ© »ñÏñáñ¹ í³ÝÏáõÙ §Ûáõ¦ »ñÏÓ³ÛÝÁ §Ûáõ¦ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ, ÇëÏ »ññáñ¹ í³ÝÏáõÙ ÝáõÛÝ §Ûáõ¦ »ñÏÓ³ÛÝÁ §Çõ¦ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ£ ØÇ³Å³Ù³Ý³Ï §Ûáõ¦ »ñÏÓ³ÛÝÁ ѳϳÑÝãáõÛÃÝ ¿ §áõÛ¦ »ñÏÓ³ÛÝÇ, áõëïÇ ïñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý ¿ áñ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ ¿É ѳϳé³ÏÁ ·ñíÇ, §áõÛ-Ǧ ѳϳé³ÏÁª §Ûáõ¦£ Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç »ñµ ÑÝãáõÙ ¿ §Çí¦ Ñ»Ýó ³Û¹å»ë ¿É ·ñíáõÙ ¿£ ÆëÏ §Ûáõ¦ ÑÝãáõÛÃÇ Ñ³Ù³ñ ¿É Ñ»Ýó ³Û¹å»ë ¿É ·ñíáõÙ ¿ §Ûáõ¦£ úñÇݳϩ ѳÛáõÃÛáõÝ, ϳÛáõÝáõÃÛáõÝ£

-ÐÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý §»û¦ »ñÏÓ³ÛÝÁ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝáõÙ ·ñíáõÙ ¿ §Ûᦣ ÎÇë³Ó³ÛÝ §Û¦ µ³Õ³Ó³ÛÝÁ §á¦ Ó³ÛݳíáñÇ Ñ»ï ϳ½Ù»É ¿ §Ûᦠ»ñÏÓ³ÛÝÁ£ ´³óÇ ³Û¹, §Ûᦠ»ñÏÓ³ÛÝÁ ÑÝãáõÛÃáí ѳϳÑÝãáõÛÃÝ ¿ §áÛ¦ ÑÝãáõÛÃÇ© áõëïÇ ïñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý ¿ áñ §áÛ¦ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ý Ñ³Ï³é³Ï ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ ¿É ·ñíǪ §Ûᦣ ºñÏÓ³ÛÝ §Ûᦠï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÁ ³é³ç³ÝáõÙ ¿ ݳ»õ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝáõÙ ÇÝùݳµ»ñ³µ³ñ, ûñ© ѳÛáñ¹Ç, »ñµ í³ÝϳïáõÙ »Ýùª ѳ-Ûáñ-¹Ç© »ñÏñáñ¹ í³ÝÏáõÙ §Ûᦠ»ñÏÓ³ÛÝÁ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³ç³ó»É ¿ ÇÝùݳµ»ñ³µ³ñ£ úñÇݳÏÝ»ñ© ïÕ³Ûáó, ݳÛáÕ, ËݳÛáÕ, ÑÙ³ÛáÕ£

ºñÏÓ³ÛÝ»ñÇ ÑÝãáõÛóÛÇÝ »õ ÝáõÛÝÇ Ñ³Ï³é³Ï ÑÝãáõóÛÇÝ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ý ·ñ»É³Ó»õ³ÛÇÝ Ñ³Ï³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç, ÇÝãå»ë ï»ë³Ýù, ³Ùñáñ»Ý áõ ïñ³Ù³µ³Ýáñ»Ý ѳëï³ïí³Í ¿ µáÉáñ »ñÏÓ³ÛÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ£

¸ñ³Ýù »Ý ³Ñ³ »Õ³Í ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÝ áõ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ£ ²Û¹ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ûñÇݳϳñ·áõÃÛ³Ùµ áõ ѳëï³ïáõÙáí »Ý áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ í»ñ³ó»É Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç£

²ñ¹³ñ»õ, Ý»ñϳ Ù»ñ ³½·³ÛÇÝ áõ å»ï³Ï³Ý ϳñ»ÉÇáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ѳñÙ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ³ñ¹Ç ѳۻñ»ÝÇ áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, ÇÝãå»ë ݳ»õ ÑÝã³µ³Ý³Ï³Ý ÉñÇíáõÃÛ³Ý ï»ë³Ï»ïÇó, í»ñÇ ë»ÕÙ ùÝݳñÏáõÙÇ áõ ѳٻٳïáõÃÛ³Ý ¹Çï³Ï»ïÇó »ÉÝ»Éáí, å³ñ½íáõÙ ¿, áñ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ ݳËÁÝïñ»ÉÇ ¿ ³ñ¹Ç ѳۻñ»ÝÇ Ñ³Ù³ñ£  Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ¹»Ù í³Õáõó Ç í»ñ ßÕó۳½»ñÍí³Í »õ í»ñç»ñë í»ñëïÇÝ ³ÕÙÏíáÕ ë÷ÛáõéùÛ³Ý ÙÇ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛ³Ý å³Ûù³ñÁ ³Ýï»ÕÇ ¿ áõ ųٳݳϳíñ»å£ ųٳݳÏÇÝ »Õ³Í Ùï³Ñá·áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, û ³ñ¹Ç ѳۻñ»ÝÁ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ»ï»õ³Ýùáí ÏÏïñíÇ ·ñ³µ³ñÇó, áñÁ Ï»Ýë³ïáõ ³ÕµÛáõñÝ ¿ Ýñ³, ³ñ¹»Ý ÷³ñ³ïí³Í »Ý, »õ áñ»õ¿ ÑÇÙù ãáõݻݣ Üáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ ³ñ¹»Ý ³í»ÉÇ ù³Ý áõÃëáõݳÙÛ³ ·áñͳÍáõÃÛ³Ùµ ³Ýó»É ¿ ÷áñÓÝ³Ï³Ý ßñç³ÝÇó áõ ѳÙáñ»Ý ³Ùñ³ó»É ¿£ ²ñ¹Ç ѳۻñ»ÝÁ ÑÇÙ³ ¿É Çñ ëÝݹ³éáõÇ ³Ýù³Ïï»ÉÇ »ñ³ÏÝ»ñáí ϳåí³Í ¿ ·ñ³µ³ñÇ Ñ»ï© µ³½Ù³ÃÇí »Ý ·ñ³µ³ñÛ³Ý ³ÛÝåÇëÇ µ³é»ñ áõ µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ, ¹³ñÓí³ÍùÝ»ñ, áñ í»ñ³Ñ³éÝ»Éáí ·ñ³µ³ñÛ³Ý ¹³ñ³íáñ ³Ý·áñͳÍáõÃÛáõÝÇó Ýáñ ÷³ÛÉ »Ý ³é»É ³ñ¹Ç ѳۻñ»ÝáõÙ, Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ£

àã û ÙdzÛÝ áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý, ³ÛÉ, Çëϳå»ë, ѳ۳·Çï³Ï³Ý µáÉáñ µÝ³·³í³éÝ»ñáõÙ, г۳ëï³ÝÁ ³ÛÝ ³ÝÅËï»ÉÇ Ï»ÝïñáÝÝ ¿, áñÇ ³é³çÝáñ¹áõÃÛ³ÝÁ Ñ»ï»õáõÙ ¿ ³ÙµáÕç ·Çï³Ï³Ý ³ß˳ñÑÁ£ Ð³Û ë÷ÛáõéùÁ, ݳ»õ, å»ïù ¿ ˻ɳóÇáõÃÛ³Ùµ Ñ»ï»õÇ Ñ³Ûñ»ÝÇùÇ ³é³çÝáñ¹áõÃÛ³ÝÁ, »õ Ç å³Ñ³Ýç»É ѳñÏÇÝ, Çñ »õë ³ñųݳíáñ Ýå³ëïÁ ÙáõÍÇ Ù³Ûñ ѳÛñ»ÝÇùÇ ½³ñ·³óÙ³Ý áõ ßù»Õ³óÙ³Ý í»Ñ ·áñÍÇ Ù»ç, ÇÝãå»ë ³ÝáõÙ ¿ ѳÛñ»Ý³ëÇñ³µ³ñ£ àõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ËݹñáõÙ ë÷ÛáõéùÇ ÙÇ ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛ³Ý Ý»ñϳ ÁÝóóùÁ ïñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý áõ ·áñÍÝ³Ï³Ý ã¿£ Æ í»ñçá, ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ ãÇ Ï³ñáÕ ³åûñÇݳóÝ»É Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛ³ÝÁ£ гٳ½·³ÛÇÝ ÝÙ³Ý ùí»³ñÏáõÃÛáõÝÁ ËݹÇñÁ ãÇ í×é³Ñ³ïÇ Ñû·áõï ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃ۳ݣ ºí í»ñç³å»ë ë÷Ûáõéí³Í ѳ۳ëï³Ý³Ñ³Û ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, áñ ·ñáõÙ ¿ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ, áñ³Ïáí áõ ѳÙñ³Ýùáí ¿É ÷áùñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝ ã¿ ³Ûëûñí³ ë÷ÛáõéùáõÙ£ ²ÛÝ Ùï³ÛÝáõÃÛáõÝÁ, û ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ å»ïù ¿ í»ñ³Ï³Ý·Ý»É áõ í»ñ³¹³éÝ³É Ýñ³Ý, ³Ý·áñÍÝ³Ï³Ý ¿£ ²Û¹ Ùï³ÛÝáõÃÛáõÝÁ ¹»Ù åÇïÇ ÉÇÝÇ §û¦, §áõ¦, §»õ¦, §ý¦ ï³é»ñÇ áñ¹»·ñÙ³ÝÁ Ù»ëñáåÛ³Ý ³Ûµáõµ»ÝáõÙ, ÙÇ µ³Ý, áñ ÙÇçݳ¹³ñÛ³Ý å³Ñå³ÝáճϳÝáõÃÛáõÝÁ ѳݹáõñÅ»ó£ ²Û¹ Ùï³ÛÝáõÃÛáõÝÁ åÇïÇ ¹»Ù ÉÇÝÇ ÷áùñ³ï³é»ñÇ ·áñͳÍáõÃÛ³ÝÁ, »õ åݹÇ, áñ Ù»ëñáåÛ³Ý »ñϳó·Çñ ·áñͳͻÝù Ù»ñ ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ£ ųٳݳÏÇÝ ÝáõÛÝ Ñ»ï³¹ÇÙ³Ï³Ý Ùï³ÛÝáõÃÛáõÝÁ ¹»Ù ¿ñ ³ß˳ñѳµ³ñÇÝ© ë³Ï³ÛÝ ³ÝϳñáÕ »Õ³í ¹ÇÙ³¹ñ»Éáõ µ³ñÓñ³óáÕ, ³éÇÝùÝáÕ ³ÉÇùÇÝ£ Î³Ý Ý³»õ ˽í³Í µ³ó³Ï³ÝãáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñ å³Ñ³ÝçáõÙ »Ý ÑÇÝ áõ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ѳٳ¹ñ»É, ÷á˳¹³ñÓ³µ³ñ ½ÇçáõÙÝ»ñ ³Ý»Éáí©©© »õ ¹³ Ç°Ýã ¿ Ý߳ݳÏáõÙ©©© Ý߳ݳÏáõÙ ¿ »ññáñ¹ , û± ù³ÝÇ»ññáñ¹ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝ£ ²ÛÝ ÑëÏ³Û³Ï³Ý áõ ³Ñé»ÉÇ ã³÷»ñÇ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, ù³Ý³Ïáí áõ áñ³Ïáí, áñ ÉáõÛë »Ý ï»ë»É Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ, ÇÝãå»±ë ϳñ»ÉÇ ÏÉÇÝÇ ÷á˳ñÇÝ»É í»ñ³ïå³·ñáõÙÝ»ñáí©©© »õ ÇÝãDZ ѳٳñ£ ÐÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ Ù»ëñáåÛ³Ý ã¿£ àõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ í»ñç³å»ë ëñµáõÃÛáõÝ ã¿£ êñµáõÃÛáõÝÁ ÅáÕáíáõñ¹Ý ¿ Çñ ѳÛñ»ÝÇùáí, Ùß³ÏáõÛÃáí£ Ø»Ýù ë÷ÛáõéùáõÙ å»ïù ¿ ß³ñÅí»Ýù ËáÑ»ÙáõÃÛ³Ùµ, ³ÛÉ»õ Çñ³ï»ëáõÃÛ³Ùµ, ɳÛݳÙïáõÃÛ³Ùµ© å»ïù ¿ ïñ³Ù³µ³Ý»Ýù, ÁݹáõÝ»Ýù£ ²½·³ÛÇÝ ß³ÑÁ åÇïÇ ÝϳïÇ áõݻݳÝù£

ê÷Ûáõéùáõ٠DZÝã ù³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ Ù³ñ¹ ¿ ·áñÍáõÙ áõ Çñ ³åñáõëïÁ ³ß˳ïáõ٠ѳۻñ»Ýáí£ ê÷Ûáõéùáõ٠DZÝã ѳëï³ïáõÃÛáõÝÝ»ñ áõ ³ñËÇíÝ»ñ å»ïù áõÝ»Ý í»ñ³¹³ë³íáñÙ³Ý Ï³Ù í»ñ³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý, »Ã» Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ ÏÇñ³é»Ý£ ºí ѳñÏ ¿É ãϳ ÝÙ³Ý í»ñ³¹³ë³íáñÙ³Ý áõ í»ñ³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ë÷ÛáõéùáõÙ £ ƱÝã ¿ ë÷Ûáõé³Ñ³ÛáõÃÛ³Ý ¹åñáó³Ï³Ý ³ß³Ï»ñïáõÃÛ³Ý Ñ³Ùñ³ÝùÁ ѳÛñ»ÝÇùÇ ÝáõÛÝ Ñ³Ùñ³ÝùÇ Ñ»ï ѳٻٳï³Í£ ê÷Ûáõé³Ñ³Û ³ß³Ï»ñïáõÃÛ³Ý ³Ûëûñí³ ë»ñáõݹÁ ÇÝãù³Ýá±í ¿ ×Çßï áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ ѳۻñ»Ý ·ñáõÙ, ϳ٠ÇÝãù³±Ý ¿ ѳۻñ»Ý ·ñáõÙ© ÝáõÛÝÇëÏ Ù»ñ ³Ù»Ý³÷³é³µ³Ýí³Í ³Ù»ñÇϳѳÛ, Çñ³Ý³Ñ³Û áõ Éǵ³Ý³Ý³Ñ³Û ѳٳÛÝùÝ»ñáõÙ©©© ê÷Ûáõé³Ñ³Û ¹åñáóÝ»ñáõ٠ѳۻñ»Ý ³é³ñϳݻñÇ Ãí³Ýß³ÝÁ ÝáõÛÝÇëÏ Ñ³ßíÇ ãÇ ³éÝíáõÙ ¹åñáó³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, »õ ãÇ ¿É ³ñï³óáÉíáõÙ ¹åñáó³Ï³Ý íÇ׳ϳóáõÛó íϳ۳ϳÝÝ»ñáõÙ£ ÆÝãù³±Ý ¿ Ñ³Û Ùï³íáñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý áñ³ÏÝ áõ ù³Ý³ÏÁ ë÷ÛáõéùáõÙ, áñ ³ÛÝå»ë ïÇñ³å»ïáõÙ ¿ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ûñ»ÝùÝ»ñÇÝ© ¹³ »ñ»õáõÙ ¿ Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, Ù³ÙáõÉÇó£ ê³ Ã»ñ³·Ý³Ñ³ïáõÙ ã¿ ë÷ÛáõéÛ³Ý ³ñųݳíáñÝ»ñÇ£ ´³Ûó »ñ»õ³Ï³Û»É áõÕÕ³·ñ³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝ Ñ³Ûñ»ÝÇùáõÙ©©© Æ~Ýã ³Ýѳë³Ý»ÉÇ Í³í³ÉÇ í»ñ³¹³ë³íáñÙ³Ý áõ í»ñ³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ³Ý»ÉÇ ³éç»õ åÇïÇ Ï³Ý·ÝÇ ³ÙµáÕç ÅáÕáíáõñ¹Á, »ñÏÇñÝ áõ å»ïáõÃÛáõÝÁ, áñ Çñ ³ñ¹Ç É»½íáí áõ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ùµ ¿ Çñ ûñ³íáõñ ÏÛ³ÝùÇ »ï»õÇó í³½áõÙ©©© ØáÉ»·ÇÝÝ»ñÇ í»ñçÇÝ ÝáñáõÛà ù³ç³·áñÍáõÃÛáõÝÝ ¿É ³ÛÝ ¿, áñ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝÁ ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ÷áË»Éáõ ѳٳñ ÑÇÙݳ¹ñ³Ù ëï»ÕÍ»Éáõ ߳ѳñÏáõÃÛ³Ùµ ¹ñ³Ù³ïݳÛÇÝ Ñ³ßÇí »Ý µ³ó»É ³Ù»ñÇÏÛ³Ý ÙÇ Ç~Ýãáñ ¹ñ³Ù³ïÝáõÙ©©© Üå³ï³Ï áõÝ»Ý ¹ñ³ÙÁ û·ï³·áñÍ»É ³Û¹ ѳÙñ³Ýù ãáõÝ»óáÕ ÙáÉ»·ÇÝÝ»ñÇ ×³Ý³å³ñѳͳËëÇ »õ ³ÛÉÝDZ ѳٳñ©©© ³ëáõÙ »Ýª г۳ëï³Ýáõ٠ϳ߳é³Ï»ñáõÃÛáõÝÁ ï³ñ³Íí³Í ¿, áõëïÇ ¹ñ³Ùáí áõ ϳ߳éùáí ϳñ»ÉÇ ¿ å»ï³Ï³Ý, ³Ï³¹»Ù³Ï³Ý »õ áõëáõÙÝ³Ï³Ý Õ»Ï³í³ñáõÃÛ³ÝÁ ûù»É Ç Ýå³ëï ÑÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý í»ñ³Ï³Ý·Ýٳݩ©© ÆÝãÇ~ Ñ»ï»õÇó »Ý©©© ØÇç³½·³ÛÇÝ áõ ³½·³ÛÇÝ ³Ûë ųٳݳÏÝ»ñáõÙ Ç~Ýã å³Ñ »Ý áõ½áõÙ áñë³É©©© È³í³·áõÛÝ Ù³ÕóÝùÝ»ñáí áõ ó³ÝÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí ¿É, áñ ݳÛáõÙ »Ýù ³å³·³ ùë³ÝÑÇÝ·³ÙÛ³ ·³ÉÇùÇÝ, Ç~Ýã ¿ ÉÇÝ»Éáõ ë÷Ûáõé³Ñ³ÛáõÃÛ³Ý Ñ³Û»ñ»Ý³·Çï³Ï³Ý íÇ׳ÏÁ©©© ø³ÝÇ~ ûñà áõ å³ñµ»ñ³Ï³Ý ÏÙݳ ë÷ÛáõéùáõÙ©©© ²Ù»ñÇϳѳÛáõÃÛáõÝÁ, Çñ³Ý³Ñ³ÛáõÃÛáõÝÁ, Éǵ³Ý³Ý³Ñ³ÛáõÃÛáõÝÁ Ç~Ýã áñ³Ï áõ ù³Ý³Ï ÏÝ»ñϳ۳óݻݩ©©

ä³ñ½ áõ ѳÛïÝÇ ¿, áñ ѳÛñ»ÝÇùÁ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ñó áõ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ£ гÛñ»ÝÇùÁ Ù»Ï ³½·, Ù»Ï Ùß³ÏáõÛà ¿£Ð³Ûë÷ÛáõéÝ ¿ áñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý ¹Åí³ñáõÃÛáõÝ áõÝÇ, »õ åÇïÇ Ñ³ñÃÇ ³Û¹ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÁ ѳÛñ»ÝÇùÇ û·ÝáõÃÛ³Ùµ£ ØáÉ»·ÇÝ ÙÇ ÷áùñ³ÝÙ³ëÝáõÃÛáõÝ áã û ÙdzÛÝ ãÇ áõ½áõ٠ѳÛñ»ÝÇùÇ û·ÝáõÃÛ³Ùµ Çñ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÁ í»ñ³óÝ»É, ³ÛÉ»õ áõ½áõÙ ¿ ѳÛñ»ÝÇùÇÝ ÝáõÛÝ ¹Åí³ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ·ó»É£ î»ÕÇÝ ¿, áñ ë÷Ûáõé³Ñ³Û Ù³ÙáõÉÁ ѳñóÇ ÙÇ ÁݹѳÝáõñ ùÝݳñÏáõÙ µ³Ý³ Çñ ¿ç»ñáõÙ, ³é³Ýó ù³Õ³ù³Ï³Ý »õ Ïáõë³Ïó³Ï³Ý Ëïñ³Ï³ÝáõÃ۳ݩ ÙÇ ÁݹѳÝáõñ ùÝݳñÏáõ٠ϳï³ñíÇ, Ù³ëݳÏÇó ¹³éÝ³Ý Ùï³íáñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³É³ÛÝ ßñç³Ý³ÏÝ»ñÁ, Ýñ³Ýù, áíù»ñ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ·Çï³Ï³Ý ÇÙ³óáõÃÛáõÝ áõݻݣ ºí ٳݳí³Ý¹ ÑáõÛÅ ó³ÝϳÉÇ ¿, áñ ûñÇݳÏ, ÙÇ »ñϳÙÛ³ ųٳݳϳÙÇçáó ë³ÑٳݻÉáí, »Õ³Í ÁݹѳÝáõñ ϳñÍÇùÝ»ñÁ ѳٳï»Õ»É, »½ñ³Ï³óÝ»É áõ ß³ñÅí»É©©© ß³ñÅí»É ¹»åÇ Ýáñ áõÕÕ³·ñáõÃÛáõÝ£

¶É»Ý¹»É, γÉÇýáñÝdz, 2006-08-17£

²Ûë áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ ½»Ïáõóí»É ¿ γÉÇýáñÝdzÛÇ Ð³Û ¶ñáÕÝ»ñÇ ØÇáõÃÛ³Ý Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ¹éݵ³ó ÝÇëïáõÙ, ¶É»Ý¹»ÉÇ Ð³Ýñ³ÛÇÝ ¶ñ³¹³ñ³ÝáõÙ, 2006 ë»åï»Ùµ»ñÇ 7-ÇÝ£

ՀԱՅԵՐԵՆԻ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ

Գրիշ Դավթյան

Պետք է հաշվեհարդարի ենթարկել այս հարցը։

Հարցը ներկայումս գործածվող տարբեր ուղղագրությունների վերացման պահանջն է, միայն մեկ ուղղագրության տիեզերական կիրառության կարիքը հայերենում։

Ուղղագրության հարցին չպիտի խառնել ում-հայերենի (արեւելահայերենի) եւ կը-հայերենի (արեւմտահայերենի) խնդիրները։ Ուղղագրական եւ գրական ու բարբառային հարցերը տարբեր բնագավառներ են այս խնդրում։ Ուղղագրությունը լեզվի հնչյունների նշանագրային, գրական արձանագրության, հնչույթային ձայների եւ ձայնակապակցությունների հնչական արժեքի պատկերային գնահատման բանաձեւումը եւ օրինակարգումն է, եւ չպիտի շփոթել բարբառների արտասանական, ոճային եւ ձեւային տարբերությունների հետ։

Հայերենի ուղղագրության փոփոխության հարցը չստեղծվեց 1922 թվականին, երբ Հայաստանում կիրառվեց ներկայումս այնտեղ գործածվող ուղղագրաձեւը, ծանոթ՝ նոր ուղղագրություն անունով։ Աշխարհաբար հայերենի ուղղագրության խնդիրը առաջացավ հենց աշխարհաբարի գրական ծնունդով։ Բնական է, որ աշխարհաբարը չէր կարող բոլոր դեպքերում հետեւել գրաբարի ուղղագրական կանոններին. եւ չհետեւեց. այդտեղից էլ սկսվեց ուղղագրության հարցը։ Պատմական իրականություն է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծել է միայն 36 տառ. տարբեր ժամանակներում մուտք են գործել «օ», «ֆ», «ու», «եւ» տառերը. այդպիսով հայերեն այբուբենի տառերի քանակը դարձել է 40։ Ուստի այսօրվա 40 տառ գործածող հին ուղղագրությունը՝ մեսրոպյան 36 տառ գործածող ուղղագրության հետ նույնը չէ։ Այսօրվա հին ուղղագրությունը մեսրոպյան ուղղագրություն չէ։

Ուղղագրության հարցը թեժացավ 19-դարի վերջին տասնամյակից, որ շարունակվեց մինչեւ 20-րդ դարի առաջին քառորդը. սկսվեցին ուղղագրական խոտորումներ։ Ոմանք սկսեցին զեղչել բառավերջի չհնչող «յ» տառը։ Ոմանք սկսեցին բառամիջի «ու» տառը, որ «վ» էր հնչում գրել «վ», նույնիսկ «ւ»։ Բառամիջում եւ բառավերջում շատացավ «օ» տառի գործածությունը աշխարհաբարյան այնպիսի բառերում, որ մատենագրական անցյալ չունեին։ Դա լինելով պատմական իրականությունը իրապաշտորեն պիտի մոտենալ հետագա զարգացումներին։ Դրանք, տարաբախտաբար , իրարամերժ սեւեռումների առարկա դառնալով, միգոտել են կուսակցական, քաղաքական անհարկի նախապաշարումներով, եւ հրապարակագրական միտումնավոր քարոզչությունների տարափի տակ գունավորվել են անհարազատ ստվերներով, հեռացել են գրավոր-լեզվական, ուղղագրական հարց լինելուց։

Արդարեւ, աննախապաշար մոտեցումը արդի հայերենի ուղղագրության հարցին ժամանակի հրատապ պահանջն է այլեւս։

Նայենք համայնապատկերին։ Հայաստանում միահամուռ գործածության մեջ է նոր ուղղագրությունը, որ 1922 թվականի հիմնական փոփոխությունից հետո, ապա ժամանակի ընթացքում եւս մի շարք փոփոխություններից հետո, վերջնական օրինակարգում ստացավ 1940 թվականին։ 1991 թվականի անկախության հռչակումից հետո եղել են աննշան սպրդումներ Հայաստանում, սփյուռքյան ներդրմամբ։ Սփյուռքում գործածության մեջ է... են... այսպես ասած ուղղագրությունների մի խառնիճաղանջ, անհատների կամայական գործածությամբ։ Այդ այսպես կոչված «ուղղագրությունները» թեեւ հիմնականում հետեւում են հին ուղղագրության օրենքներին, սակայն գործածությամբ, մանրամասնությունների մեջ, ծնունդ են տվել այնպիսի զարմանազանությունների, որ ստեղծված պատկերը գերազանցորեն ողբալի է։ Սա զավեշտական ամբաստանություն չէ, այլ, դժբախտաբար, ճշգրիտ հաստատում։

Սփյուռքում եթե մի հայ համայնք մամուլ ունի, այդ դեպքում մամուլը ուղղագրության առաջնորդի մի ինքնակոչ դերով հաճախ ունի, եւ երբեմն էլ չունի, ուղղագրական ընդհանուր եւ հաստատուն օրենքներ։ Սակայն ի՛նչ էլ որ է ուղղագրության վիճակը հայ մամուլի, տվյալ մի համայնքում, նույն համայնքի անհատ մտավորականները որոշ դեպքերում հետեւում, իսկ երբեմն էլ չեն հետեւում իրենց համայնքի մամուլի ուղղագրությանը։ Սփյուռահայ այն համայնքներում, ուր մեկից ավելի թերթեր ու պարբերականներ կան, ուղղագրության ընդհանուր դրությունը ավելի վատ է. «ուղղագրությունները» տարբերվում են մինչեւ անգամ տպարանից տպարան։ Որոշ թերթերում նկատելի են ուղղագրական տարբերություններ՝ հոդվածից հոդված... արդյունքը, տարբեր սրբագրողների, կամ նույնիսկ տարբեր գրաշարների նախասիրությունների...։ Այո, նախասիրությունների, եւ դժբախտություն է դա. դա ցույց է տալիս անտիրություն, որբություն... որբությունը մեր մայրենիքի... սփյուռքում։

Հատ-հատ օրինակներ բերելու հարկ չկա, որովհետեւ եղածը, համաճարակի սփռվածությամբ, մեր աչքերի առաջն է ամենուրեք։ Այնուամենայնիվ, գուցե տեղին է հավաքական անուններով նշել ուղղագրական խոտորումների իրականությունը սփյուռքում։ Այսպես.

-Հյունագրություն, վեւագրություն, ուագրություն հին ուղղագրությամբ. օր. փորւած, փորված, փորուած։ Նոր ուղղագրությամբ՝ փորված։

-Յիագրություն, հոյագրություն հին ուղղագրությամբ. օր. յետեւեալ, հետեւեալ. նոր ուղղագրությամբ՝ հետեւյալ։

-Էագրություն, եչագրություն. օր. երբէք, երբեք։ Նոր ուղղագրությամբ՝ երբեք։

Տակավին որոշ բառերի տարբեր ուղղագրություններ հին ուղղագրությամբ. օր. մեկը գրում է տարւայ, մյուսը՝ տարուայ. մեկը հեքիաթ է պատմում, մյուսը հեքեաթով է զմայլվում. ամեն է թե ամէն, «ողջ» թե «եկեղեցական»՝ (թող այդպես լինի), այլեւս մարդ անկարող է ջոկել։ Իսկ ինչ վերաբերում է հատուկ եւ միջազգային աշխարհագրական ու գիտական անունների եւ բառերի ուղղագրությանը, որոնք հաճախ օտար բառեր են, եւ տառադարձվում են, ընդհանուր հին օրենքների բռնաբարումն ու աղճատումը սփյուռքում այլեւս հասել է բացարձակ վայրագության։

Պետք է վերջ տալ լեզվաղարտության այս բարբարոս արշավին սփյուռքում, հանուն մեր անաղարտ մայրենիքի ուղղագրության, հանուն մեր կուչ եկող մայրենիքի տարածմանը սփյուռքում, որ աստիճանաբար դառնում է ավելի հուսահատեցնող։

Ուղղագրական համազգային միանմանությունը միշտ էլ ցանկալի է եղել բոլորի համար, ուր էլ որ եղել է։ Այնուամենայնիվ, սփյուռքում հարցը ժամանակի ընթացքում դրվելով ու լքվելով եկել հասել է այսօրվա թնջուկին։ Ոմանց էլ հասցրել է անտրամաբանական ծայրահեղությունների։

Ինչպե՛ս պիտի լուծել։

Պիտի լուծել իրականության ըմբռնումով, քննելով, ուսումնասիրելով, տրամաբանելով ազգային շահեր ու կարելիություններ նժարելով ու եզրակացնելով։ Այլապես եթե տարվենք նախապաշարումների տենդով ու մոլեռանդությամբ, ծայրահեղություններով ու կամակորությամբ, այնպես որ չկարողանանք նշմարել ուրիշ որեւէ ճառագայթ, այդ դեպքում մեր տքնությունը լինելու է ապարդյուն։

Հայերենի ուղղագրության համահայկական միանմանությունը, միասնությունը ստեղծելու, ավելի ճիշտ՝ միանմանությունը, միասնությունը վերականգնելու համար, բնականաբար, պետք է ընդունենք այսօրվա իրականության փաստը։ Եղած իրականության արժեւորումով կիրառել եղած երկու ուղղագրություններից մեկը միայն, որոնք գործածության մեջ են ներկայումս։ Ճիշտ չի լինի տարվել եղածները համադրելու առաջադրությամբ, որով կստեղծվի մի երրորդ, թե քանիերո՞րդ ուղղագրություն, որով ոչ մի բան հրատարակված չէ։ Ուղղագրության խնդիրներում լավ է լինել պահպանողական, քան թե նորարարական։ Երանի թե 1922 թվականին ուղղագրության բարեփոխում չլիներ։ Եղածը մնար ու կանոնակարգվեր, առաջացած խոտորումները սրբագրելով ու պետականորեն ամրագրվելով։ Երանի թե... Բայց արվել է... եւ մենք այսօրվա իրականության մեջ ենք ապրում։ Դեռեւս 1913 թվականին երբ տոնվում էր հայոց տառերի գյուտի 1500-ամյակը եւ տպագրության 400-ամյակը, մի հանձնախումբ է կյանքի կոչվում հայերենի ուղղագրությունը մշակելու համար։ Պարզ է, որ ուղղագրության խնդիրը համայնավարների ստեղծածը չէ։ Հայաստանի առաջին հանրապետությունը ուղղակի ժամանակ չունեցավ այդ խնդրով զբաղվելու։ Այնուհետեւ նախասովետական նույն հայ լեզվաբանները հարցը լուծեցին ժամանակի պետական ամենազորավոր լծակների միջոցով։ Խնդրի լուծման մեջ ամենազորավոր դերը խաղաց Մանուկ Աբեղյանը։

Ընդհանուր հարցի այդօրինակ առաջադրումը նախատեսում է հարմարագույն ուղղագրության կիրառումը արդի հայերենի համար, մեր այսօրվա գրական հայերենի համար, առանց սկզբնական կողմնակցության՝ հին ուղղագրության, թե նոր ուղղագրության նկատմամբ։ Ազգային ու հասարակական մեր ընթացիկ պայմաններում մեր մայրենիքի ուղղագրության միասնությունը, տիեզերական ծավալով, ներկայի ու ապագայի տեսանկույնից կշռած, շատ ավելի կարեւոր ու կենսական է, շատ ավելի ճակատագրական նշանակություն ունի, քան թե ուրիշ նկատառումներ։ Քան թե հին ուղղագրության վերականգնումը, կամ թե նոր ուղղագրության պահպանումը, թե համադրումը հնի հետ։ Քան թե նոր ուղղագրության ստեղծման պարագաները ու գործադրման պայմանները, ձեւերը։ Քան թե հին ուղղագրության անփոփոխ շարունակման ոմանց կողավերությունը։ Քան թե հին ուղղագրության սրբացումը եւ մեսրոպյան ու մաշտոցյան անվանումները, որ պատմականորեն ճիշտ չէ. «օ», «ու», «եւ», «ֆ» տառերի որդեգրությամբ, կամ մի շարք կապական ու մակբայական բառերի վերջի անհունչ «յ» տառի զեղչումը, օրինակ հիմայ, հիմա. ինչպես նաեւ «ի» տառով վերջացող բառերի հոլովման դեպքում «ի» տառի փոփոխումը «ւ» տառի, որ ոմանք «ու» են գրում, արդեն, հին ուղղագրությունը օտարել են մեսրոպյան ու մաշտոցյան ուղղագրությունից։ Այս հիմնական իրականությունը անկարելի է գերագնահատել, չափազանցել։ Այսօրվա մեր հայրենիքի իմքնիշխան պետականությունը, իր գունագեղ դժվարություններով ու ջանքերով, անկարողություններով ու իրագործումներով, անճարակություններով եւ մասամբ նորին... Սփյուռված հայության հարաբերության կարեւորությունը հայրենիքի հետ... Սփյուռահայության ուծացման դեմ այս քամող պայքարի հուսացվո՞ղ հաջողությունը, այսօրվա կյանքի ու աշխարհի խոյացող վազքի պողպատյա օրենքով, գերազանցաբար, կախում ունեն մեր ներկայի ու ապագայի պարագաներից, պահանջներից, մեր կարելիություններից, որոնք ձեւակերպում են, սահմանում են մեր ցանկությունները։ Մեր առաքինությունը պիտի լինի շարժվել դրանց իրապաշտ տրամաբանությամբ, քան թե հուզականությամբ, եւ դա՝ հօգուտ համազգային գերակա շահերի։

Ավանդական ուղղագրությունը, դարերի ընթացքում, կրել է փոփոխություններ, եւ դա զարմանալի չէ, ո՛չ էլ ցավալի կամ զղջալի։ Կյանքը, լեզուն եւ գրականությունը իրենց պահանջներն են դրել, ու ժողովուրդը ժամանակի ընթացքում հարթել է խորտուբորտությունները։ Դարերի ընթացքում զուրկ լինելով վերահսկող ու պահապան կենտրոնական մի հեղինակության հովանավորությունից, որը պարտադրությամբ նույնիսկ արգելելու էր ուղղագրական խոտորումներ. մյուս կողմից մեր ազգային վիճակի, պատմական, աշխարհագրական եւ այլ գործոնների ազդեցության տակ, հին ուղղագրության օրենքները ենթարկվել են նաեւ ավերումների։ Զարտուղիություններ են ստեղծվել նոր օրենքների մասնակի ու քմահաճ կիրառումով, որոնք երբեմն կիրառվել են, լրացնելու հին ուղղագրության ներգո, կամ ներծին պակասությունները աշխարհաբարի եւ արդի հայերենի գրության պարագաներում։ Այդ բնույթի օրինակներից են հյունագրությունը, ինչպես նաեւ որոշ հատուկ անունների կարճացված ձեւում անվան վերջում «ոյ-ի» փոխարեն «օ» գրելը, հին ուղղագրության մեջ, որը սակայն հոլովման դեպքում փոխվում է «ոյ-ի», օր. Կարօ, Կարոյի, Կարօն կամ Կարոն։

Նման աստանդական իբրթե բարեփոխությունները բացի այն որ արմատապես չեն բուժել վերքը, այլ ստեղծել են անհեթեթություններ. քանի որ նման փոփոխությունները չեն ուսումնասիրվել ուղղագրական ընդհանուր բարեփոխությունների մի ամբողջական ծիրում։ Հաճախ սիրում ենք ակնարկել, մանավանդ օտարալեզու բարեկամների, թե հայերենի ուղղագրությունը զուտ եւ կատարյալ ձայնական-հնչական համակարգ ունի, ծանրաբեռնված չէ հավելյալ, չարտասանվող կամ ձայնափոխ տառերով. այդուհանդերձ իրականությունը տարբեր է։

Արդի հայերենի համար հին ուղղագրության դժվարություններից, իսկապես պակասություններից են.

-Դժվարությունը «յ» տառի, որ բառասկզբում հնչում է «հ» (յայտնել), եւ ոչմի օրենք չունի թե ինչու՛. իսկ ձայնավորներից հետո, երկձայն տառակապակցություններում հնչում է «եը» (յայտնել). իսկ որոշ բառերի վերջում, «ա-ից» ու «ո-ից» հետո համր է, չի հնչում (տղայ, երեկոյ)։ Այդպիսով արդի հայերենում բառասկզբային դիրքում «հ» տառի հետ նույնահունչ դառնալով, եւ բառավեջում գրվելով ու չարտասանվելով դարձել է ուղղագրական դժվարություն։ Մենք իսկապես բնորոշաբար չգիտենք, թե «յ» տառը Մեսրոպ Մաշտոցի օրոք ինչպես էր հչվում, այլ միայն ենթադրում ենք։

-Դժվարությունը բառամիջյան «ո» եւ «օ» տառերի։ Մաշտոցը «օ» տառը չի ստեծել եւ չի գործածել։ «Ո» տառը բառավերջում չի գրվել. իսկ չգիտենք, թե Մաշտոցի օրոք «ո» տառը բառասկզբում եւ բառամիջում ինչպես էր հնչվում։ Արդի հայերենում բառամիջյան «ո» եւ «օ» տառերը նույնաձայն են դարձել, դարձել են ուղղագրական դժվարություն։ Նախապես եղած օրենքի խախտումով, որ «օ» տառը փոխարինում էր «աւ» տառակապակցությանը փակ վանկում, ընթացիկ հին ուղղագրության մեջ «օ» տառի գործածությունը չունի ոչ մի օրենք։ Դա է դժվարությունը։

-Դժվարությունը «ե» եւ «է» տառերի. իսկապես չգիտենք թե Մաշտոցի ժամանակ «ե» տառի հիմնական հնչույթը ինչ է եղել. բառասկզբում եւ բառամիջում ինչպես է հնչել. ձայնավորներից առաջ ինչպես է հնչել. ինչպես է տարբելվել «է» տառից։ Արդի հայերենում բառամիջում «ե» եւ «է» տառերը նույնաձայն են դարձել, դարձել են ուղղագրական դժվարություն։ «Ա» տառից առաջ, եւ Մաշտոցի չստեղծած «օ» տառից առաջ, «ե» տառը դարձել է կիսաձայն «եը», եւ միանալով ձայնավոր «ա» եւ «օ» տառերին կազմել է այդ տառակապակցությունների երկձայնները։ Օր. Դաւթեան, եօթն։

-Դժվարությունը «վ», «ւ» եւ «ու» տառերի. «վ» եւ «ւ» տառերը նույնաձայն են դարձել. «ու» տառը բառամիջյան բաղաձայնից հետո եւ ձայնավորից առաջ «վ» է հնչում։ «Վ» տառը գրվում է միայն բառերի սկզբում, իսկ բառամիջում եւ բառավերջում միայն «ո» տառից հետո։ «Ւ» տառը գրվում է միայն բառամիջում ու վերջում, պայմանով որ «ո» տառին չհաջորդի։ ։ Այդպիսով ունենում ենք երեք տառանիշ նույն հնչյունի համար, այդպիսի պայմաններով. եւ իսկապես չգիտենք, թե Մաշտոցի օրոք «ւ» տառը ինչ հնչույթ ուներ, «ու» տառը երկբարբա՞ռ էր, ի՞նչ հնչույթ ուներ, իսկ այբուբենում չկար։ Նոր ուղղագրության մեջ այս դժվարությունը հարթվել է. բոլոր դեպքերում գրվում է «վ» այդ հնչույթի համար։

Նոր ուղղագրության ամբողջ տարբերությունը հին ուղղագրությունից՝ «ե», «է», «ո», «օ» ձայնավորների, «յ» կիսաձայնի, «վ», «ւ» , «ու» (այս վերջինը բաց վանկում) տառերի, ապա՝ «եա», «եօ», «իւ», «ոյ» երկբարբառների գործածության մեջ է։ Նոր ուղղագրությունը վերացրել է դրանց հարուցած դժվարությունները, կանոնակարգել է դրանց ուղղագրությունը։ Պետք է ի մտի ունենալ, որ նոր ուղղագրությունը գործածվում, եւ գործածական է միայն ու միայն աշխարհաբարի համար. երբեք գրաբարի։

Դասական հայերենում «ե» եւ «է», «ո» եւ «օ» ձայնավորների («օ-ի» դասական գրելաձեւը եղել է «աւ», մի նշան վերեւում, որ կոչվում էր՝ պատիվ), «յ» կիսաձայնի, «վ», «ւ», «ու» բաղաձայնների ( «ու» տառը բաղաձայնի եւ ձայնավորի միջեւ, որ «վ» է հնչում) ձայնական արժեքը, հնչույթը, տարբեր է եղել դրանց ներկա հնչույթից, ըստ մեր ներկայի արտասանության, հնչումի։ Դրանց դասական հնչույթները ունեցել են իրենց յուրահատկությունները, որոնցով տարբերակվում էին «ե» եւ «է» տառերը, «ո» եւ «օ» («աւ») տառերը, բառասկզբային «յ» եւ «հ» տառերը, «վ», «ւ», «ու» (բաղաձայնի եւ ձայնավորի միջեւ, որ «վ» է հնչում) տառերը։ Թե ի՛նչ են եղել այդ տարբերությունները, այժմ չենք կարող ստուգապես ասել, լեզվաբանական համեմատություններով միայն կարողանում ենք ենթադրել։ Արդարեւ, մեր ներկա հնչումով եղած տարբերությունները վերացել են, եւ որպես հետեւանք, դրանք, այդ նույնահունչ տառերը, ուղղագրական դժվարություն են առաջացնում հին ուղղագրության մեջ։ Նոր ուղղագրությունը իսկապես վերացրել է գրաբարից ծագում առած հին ուղղագրությունից արդի հայերենին փոխանցված այդ դժվարությունները, կապված հիշյալ տառերի ուղղագրության հետ։

Նոր ուղղագրության մեջ հիշյալ տառերի գործածությունը կանոնակարգվել է այսպես.  -«Ե» տառը բառասկզբում բաղաձայնից առաջ հնչում է «եէ», օր. երեկո։ Բառամիջում եւ բառավերջում միշտ եւ անփոփոխ գրվում է «ե», որպես «է» հնչույթի տառանիշ։

-«Ո» տառը բառասկզբում բաղաձայնից առաջ հնչում է «վո», օր. ոտ։ Բառամիջում եւ բառավերջում միշտ եւ անփոփոխ գրվում է «ո», որպես «օ» հնչույթի տառանիշ։ Մեսրոպ Մաշտոցը «ո» տառը ստեղծել է «օ» հնչույթի համար։

-Միշտ եւ անփոփոխ երբ հնչում ենք «վ», գրում ենք «վ»։ Ուստի «ւ», «ու» տառերի «վ» հնչող լծորդային գործածության դժվարությունը վերացվել է։

-Միշտ եւ անփոփոխ գրվում եւ հնչում է «հ» այդ հնչույթի համար։ Բառասկզբի «յ» տառն էլ, որ «հ» է հնչում, գրվում է «հ»։

-Իսկ «յ» տառը վերագտել ու հաստատվել է իր կիսաձայնային հնչույթում (եը)։ Իսկ բառավերջում չհնչող «յ» տառը չի էլ գրվում։

Երկձայների, կամ երկբարբառների ուղղագրությունը, ինչպես ասվեց վերում,օրինակարգվել է նոր ուղղագրության մեջ. «յ» կիսաձայնը միանգամայն եւ ընդմիշտ ստանձնել է «եը» կիսաձայնի ձայնարժեքը։ Ուստի նոր ուղղագրության մեջ այդպես էլ կիրառվում է երկձայների կազմության ժամանակ։

-«Այ» երկձայնը հին ու նոր ուղղագրություններում նույնն է, գրվում է նույն տառակապակցությամբ։

-«Եա» երկձայնը նոր ուղղագրությունում դարձել է «յա»։ Նոր ուղղագրությունում «յ» կիսաձայն տառի հնչույթը «եը» է, եւ ձայնավոր հնչյունների հետ երկձայն է կազմում. ուստի՝ «յա» երկձայնը։ Բացի այդ, «յա» երկբարբառի հնչույթը ճիշտ հակահնչույթն է «այ» երկբարբառի, ուստի տրամաբանական է, որ տառակապակցությամբ էլ հակառակը գրվի. «այ-ի» հակահնչումը՝ «յա»։ Սակայն կարեւոր է եւ այն, որ «յա» երկբարբառը արդեն գոյություն ունի հին ուղղագրությունում. դա առաջանում է անկախաբար։ Օր. հայաստանեան, երբ վանկատում ենք, լինում է հա-յաս-տա-նեան (միշտ մեկ բաղաձայնը անցնում է հաջորդ վանկին). երկրորդ վանկում այդ «յա» երկբարբառն է, որ անկախաբար առաջանում է։ Բայց նույն բառում «–նեան» վանկում, նույն հնչույթով երկբարբառը գրվում է «եա» տառակապակցությամբ. նույն հնչութը հին ուղղագրությամբ երկու կերպ է գրվում նույն բառում։ Այդ երկվությունը նոր ուղղագրությամբ վերացվում է։ Նոր ուղղագրությամբ գրում ենք հայաստանյան, վանկատում ենք հա-յաս-տա-նյան։ «Յա» նույն տառակապակցությունը նույն երկձայն հնչույթի համար։ (Օրինակներ. ծառայաբար, զգայացունց, երեկոյացաւ)։  -«Ոյ» երկձայնը հին ուղղագրությունում երկու հնչույթ ունի. ձայնավորից առաջ հնչում է «ոյ» («օյ»), օր. գոյական։ Իսկ բաղաձայնից առաջ՝ հնչում է «ույ», օր. լոյս։ Նույն երկձայն տառակապակցությունը տարբեր ձայնարժեքով, տարբեր հնչույթներով։ Այդ երկվությունը վերացվել է նոր ուղղագրության մեջ։ Երբ հնչվում է «ոյ», այդպես էլ գրվում է, օր. գոյական։ Երբ հնչվում է «ույ», այդպես էլ գրվում է, օր. լույս։

-Հին ուղղագրության մեջ «իւ» տառակապակցությունը բաց վանկում հնչում է «իվ», իսկ փակ վանկում հնչում է «յու»։ Արդարեւ, հին ուղղագրության մեջ «յու» երկձայն գոյանում է ինքնաբերաբար, օր. գոյութիւն, վանկատում ենք՝ գո-յու-թիւն. երկրորդ վանկում «յու» երկձայնը «յու» տառակապակցությամբ, իսկ երրորդ վանկում նույն «յու» երկձայնը «իւ» տառակապակցությամբ։ Միաժամանակ «յու» երկձայնը հակահնչույթն է «ույ» երկձայնի, ուստի տրամաբանական է որ տառակապակցությամբ էլ հակառակը գրվի, «ույ-ի» հակառակը՝ «յու»։ Նոր ուղղագրության մեջ երբ հնչում է «իվ» հենց այդպես էլ գրվում է։ Իսկ «յու» հնչույթի համար էլ հենց այդպես էլ գրվում է «յու»։ Օրինակ. հայություն, կայունություն։

-Հին ուղղագրության «եօ» երկձայնը նոր ուղղագրությունում գրվում է «յո»։ Կիսաձայն «յ» բաղաձայնը «ո» ձայնավորի հետ կազմել է «յո» երկձայնը։ Բացի այդ, «յո» երկձայնը հնչույթով հակահնչույթն է «ոյ» հնչույթի. ուստի տրամաբանական է որ «ոյ» տառակապակցության հակառակ տառակապակցությամբ էլ գրվի՝ «յո»։ Երկձայն «յո» տառակապակցությունը առաջանում է նաեւ հին ուղղագրությունում ինքնաբերաբար, օր. հայորդի, երբ վանկատում ենք՝ հա-յոր-դի. երկրորդ վանկում «յո» երկձայնը հին ուղղագրության մեջ առաջացել է ինքնաբերաբար։ Օրինակներ. տղայոց, նայող, խնայող, հմայող։

Երկձայների հնչույթային եւ նույնի հակառակ հնչութային տառակապակցության գրելաձեւային հակադրությունը նոր ուղղագրության մեջ, ինչպես տեսանք, ամրորեն ու տրամաբանորեն հաստատված է բոլոր երկձայների դեպքում։

Դրանք են ահա եղած տարբերությունները հին ու նոր ուղղագրությունների։ Այդ տարբերությունների օրինակարգությամբ ու հաստատումով են ուղղագրական դժվարությունները վերացել նոր ուղղագրության մեջ։

Արդարեւ, ներկա մեր ազգային ու պետական կարելիությունների, հարմարությունների, արդի հայերենի ուղղագրական արտահայտչականության, ինչպես նաեւ հնչաբանական լրիվության տեսակետից, վերի սեղմ քննարկումի ու համեմատության դիտակետից ելնելով, պարզվում է, որ նոր ուղղագրությունը նախընտրելի է արդի հայերենի համար։  Նոր ուղղագրության դեմ վաղուց ի վեր շղթայազերծված եւ վերջերս վերստին աղմկվող սփյուռքյան մի փոքրամասնության պայքարը անտեղի է ու ժամանակավրեպ։ ժամանակին եղած մտահոգությունները, թե արդի հայերենը նոր ուղղագրության հետեւանքով կկտրվի գրաբարից, որը կենսատու աղբյուրն է նրա, արդեն փարատված են, եւ որեւէ հիմք չունեն։ Նոր ուղղագրությունը արդեն ավելի քան ութսունամյա գործածությամբ անցել է փորձնական շրջանից ու համորեն ամրացել է։ Արդի հայերենը հիմա էլ իր սննդառուի անքակտելի երակներով կապված է գրաբարի հետ. բազմաթիվ են գրաբարյան այնպիսի բառեր ու բառակապակցություններ, դարձվածքներ, որ վերահառնելով գրաբարյան դարավոր անգործածությունից նոր փայլ են առել արդի հայերենում, նոր ուղղագրությամբ։

Ոչ թե միայն ուղղագրական, այլ, իսկապես, հայագիտական բոլոր բնագավառներում, Հայաստանը այն անժխտելի կենտրոնն է, որի առաջնորդությանը հետեւում է ամբողջ գիտական աշխարհը։ Հայ սփյուռքը, նաեւ, պետք է խելացիությամբ հետեւի հայրենիքի առաջնորդությանը, եւ ի պահանջել հարկին, իր եւս արժանավոր նպաստը մուծի մայր հայրենիքի զարգացման ու շքեղացման վեհ գործի մեջ, ինչպես անում է հայրենասիրաբար։ Ուղղագրության խնդրում սփյուռքի մի փոքրամասնության ներկա ընթացքը տրամաբանական ու գործնական չէ։ Ի վերջո, փոքրամասնությունը չի կարող ապօրինացնել մեծամասնությանը։ Համազգային նման քվեարկությունը խնդիրը չի վճռահատի հօգուտ փոքրամասնության։ Եվ վերջապես սփյուռված հայաստանահայ հավաքականությունը, որ գրում է նոր ուղղագրությամբ, որակով ու համրանքով էլ փոքրամասնություն չէ այսօրվա սփյուռքում։ Այն մտայնությունը, թե հին ուղղագրությունը պետք է վերականգնել ու վերադառնալ նրան, անգործնական է։ Այդ մտայնությունը դեմ պիտի լինի «օ», «ու», «եւ», «ֆ» տառերի որդեգրմանը մեսրոպյան այբուբենում, մի բան, որ միջնադարյան պահպանողականությունը հանդուրժեց։ Այդ մտայնությունը պիտի դեմ լինի փոքրատառերի գործածությանը, եւ պնդի, որ մեսրոպյան երկաթագիր գործածենք մեր գրություններում։ ժամանակին նույն հետադիմական մտայնությունը դեմ էր աշխարհաբարին. սակայն անկարող եղավ դիմադրելու բարձրացող, առինքնող ալիքին։ Կան նաեւ խզված բացականչություններ, որ պահանջում են հին ու նոր ուղղագրությունները համադրել, փոխադարձաբար զիջումներ անելով... եւ դա ի՛նչ է նշանակում... նշանակում է երրորդ , թե՞ քանիերրորդ ուղղագրություն։ Այն հսկայական ու ահռելի չափերի գրականությունը, քանակով ու որակով, որ լույս են տեսել նոր ուղղագրությամբ, ինչպե՞ս կարելի կլինի փոխարինել վերատպագրումներով... եւ ինչի՞ համար։ Հին ուղղագրությունը մեսրոպյան չէ։ Ուղղագրությունը վերջապես սրբություն չէ։ Սրբությունը ժողովուրդն է իր հայրենիքով, մշակույթով։ Մենք սփյուռքում պետք է շարժվենք խոհեմությամբ, այլեւ իրատեսությամբ, լայնամտությամբ. պետք է տրամաբանենք, ընդունենք։ Ազգային շահը պիտի նկատի ունենանք։

Սփյուռքում ի՞նչ քանակությամբ մարդ է գործում ու իր ապրուստը աշխատում հայերենով։ Սփյուռքում ի՞նչ հաստատություններ ու արխիվներ պետք ունեն վերադասավորման կամ վերակազմության, եթե նոր ուղղագրությունը կիրառեն։ Եվ հարկ էլ չկա նման վերադասավորման ու վերակազմության սփյուռքում ։ Ի՞նչ է սփյուռահայության դպրոցական աշակերտության համրանքը հայրենիքի նույն համրանքի հետ համեմատած։ Սփյուռահայ աշակերտության այսօրվա սերունդը ինչքանո՞վ է ճիշտ ուղղագրությամբ հայերեն գրում, կամ ինչքա՞ն է հայերեն գրում. նույնիսկ մեր ամենափառաբանված ամերիկահայ, իրանահայ ու լիբանանահայ համայնքներում... Սփյուռահայ դպրոցներում հայերեն առարկաների թվանշանը նույնիսկ հաշվի չի առնվում դպրոցական քննություններում, եւ չի էլ արտացոլվում դպրոցական վիճակացույց վկայականներում։ Ինչքա՞ն է հայ մտավորականության որակն ու քանակը սփյուռքում, որ այնպես տիրապետում է հին ուղղագրության օրենքներին. դա երեւում է հրատարակություններից, մամուլից։ Սա թերագնահատում չէ սփյուռյան արժանավորների։ Բայց երեւակայել ուղղագրական փոփոխություն հայրենիքում... Ի~նչ անհասանելի ծավալի վերադասավորման ու վերակազմության անելի առջեւ պիտի կանգնի ամբողջ ժողովուրդը, երկիրն ու պետությունը, որ իր արդի լեզվով ու ուղղագրությամբ է իր օրավուր կյանքի ետեւից վազում... Մոլեգինների վերջին նորույթ քաջագործությունն էլ այն է, որ նոր ուղղագրությունը հին ուղղագրության փոխելու համար հիմնադրամ ստեղծելու շահարկությամբ դրամատնային հաշիվ են բացել ամերիկյան մի ի~նչոր դրամատնում... Նպատակ ունեն դրամը օգտագործել այդ համրանք չունեցող մոլեգինների ճանապարհածախսի եւ այլնի՞ համար... ասում են՝ Հայաստանում կաշառակերությունը տարածված է, ուստի դրամով ու կաշառքով կարելի է պետական, ակադեմական եւ ուսումնական ղեկավարությանը թեքել ի նպաստ հին ուղղագրության վերականգնման... Ինչի~ հետեւից են... Միջազգային ու ազգային այս ժամանակներում ի~նչ պահ են ուզում որսալ... Լավագույն մաղթանքներով ու ցանկություններով էլ, որ նայում ենք ապագա քսանհինգամյա գալիքին, ի~նչ է լինելու սփյուռահայության հայերենագիտական վիճակը... Քանի~ թերթ ու պարբերական կմնա սփյուռքում... Ամերիկահայությունը, իրանահայությունը, լիբանանահայությունը ի~նչ որակ ու քանակ կներկայացնեն...

Պարզ ու հայտնի է, որ հայրենիքը ուղղագրության հարց ու դժվարություն չունի։ Հայրենիքը մեկ ազգ, մեկ մշակույթ է։Հայսփյուռն է որ ուղղագրության դժվարություն ունի, եւ պիտի հարթի այդ դժվարությունը հայրենիքի օգնությամբ։ Մոլեգին մի փոքրանմասնություն ոչ թե միայն չի ուզում հայրենիքի օգնությամբ իր դժվարությունը վերացնել, այլեւ ուզում է հայրենիքին նույն դժվարության մեջ գցել։ Տեղին է, որ սփյուռահայ մամուլը հարցի մի ընդհանուր քննարկում բանա իր էջերում, առանց քաղաքական եւ կուսակցական խտրականության. մի ընդհանուր քննարկում կատարվի, մասնակից դառնան մտավորականության ամենալայն շրջանակները, նրանք, ովքեր ուղղագրության մասին գիտական իմացություն ունեն։ Եվ մանավանդ հույժ ցանկալի է, որ օրինակ, մի երկամյա ժամանակամիջոց սահմանելով, եղած ընդհանուր կարծիքները համատեղել, եզրակացնել ու շարժվել... շարժվել դեպի նոր ուղղագրություն։

Գլենդել, Կալիֆորնիա, 2006-08-17։

Այս ուսումնասիրությունը զեկուցվել է Կալիֆորնիայի Հայ Գրողների Միության հասարակական դռնբաց նիստում, Գլենդելի Հանրային Գրադարանում, 2006 սեպտեմբերի 7-ին։

Edited by MosJan, 30 June 2007 - 01:14 PM.
not many can see it ;)

[Shahan Araradian]

Typical straw man, non-academic argument in defense of reformed/soviet orthography...

What an imbecile! «ու» and «եւ» are NOT considered letters in traditional Armenian orthography!

The late former director of the Matenadaran Institute in Armenia (Dr Levon Khatcherian) -- one of the most qualified individuals, if not THE most qualified linguist to give an opinion -- wrote a 400 page book on this subject in 1999 titled "Հայոց Համազգային Մաշտոցեան Համակարգուած Միասնական եւ Միակերպ Ուղղագրութեան Պատմութիւնը". Verdict: use traditional Armenian orthography.

If we should change anything in Armenian, we should go back to pronouncing letters in their original form -- e.g. <փ> as "f" and dropping the bogus <Ֆ> from the alphabet...

Edited by Shahan Araradian, 30 June 2007 - 11:46 PM.

[Shahan Araradian]

-ÐÇÝ áõÕÕ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç §Çõ¦ ï³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÁ µ³ó í³ÝÏáõÙ ÑÝãáõÙ ¿ §Çí¦, ÇëÏ ÷³Ï í³ÝÏáõÙ ÑÝãáõÙ ¿ §Ûáõ¦£

Wrong! <իւ> stands for the sound /ʏ/ in IPA when used in the middle of a word. For example, [kʏʁ] ("village") is written գիւղ.

Soviet orthography destroys this Armenian sound, replacing it with <յու> which stands for the diphthong (already used in traditional Armenian orthography) for /ju/.

Soviet orthography is Armenian ebonics!

There are WELL-defined rules for Traditional Armenian Orthography, and this author is simply ignorant of them. He should read the following Wikipedia article that sums it up nicely:
http://en.wikipedia....ian_orthography

Edited by Shahan Araradian, 30 June 2007 - 12:08 PM.

[Gor-Gor]

There are WELL-defined rules for Traditional Armenian Orthography, and this author is simply ignorant of them.

That is precisely the core problem with this essay. Either he is ignorant, or he is simply lying. Either way, he is a moron and I am annoyed I just spent 10 minutes on that garbage.

Edited by Gor-Gor, 30 June 2007 - 12:51 PM.

[Armenak]

Grish Davtian is the editor of The Literary Groong. He can be reached at: grishdavtian@yahoo.com

Mr. Davtian has published two books of his poetries in Armenian. He also writes in English and has been published in several literary anthologies. He's the Director of Literary Asparez, a group of Armenian writers and intellectuals in Glendale, California, who have monthly literary meetings at the Auditorium of Glendale Public Library, sponsored by the library. He also is the anchorperson of Literary Ether one-hour weekly program on the Armenian Horizon TV, at 3-4 PM every Saturday.

[vartahoor]

That is precisely the core problem with this essay. Either he is ignorant, or he is simply lying. Either way, he is a moron and I am annoyed I just spent 10 minutes on that garbage.

Who gives you the right to call people "imbecile", "moron", etc. You do not have the required knowledge of Armenian to pass judgement on educated people. It was the reformed orthography that produced all of our intellectual class in Armeni as opposed to the morons and imbeciles in diaspora who have clinged to the traditional orthography and accomplished nothing. Reformed orthography is here to stay and nothing will change it, so eat your hearts out.
Spending 10 minutes on an article gives you no insight into the issue, you are a blind individual who berore reading an article has already made up his mind.
vartahoor

Edited by vartahoor, 30 June 2007 - 05:53 PM.

[Gor-Gor]

Who gives you the right to call people "imbecile", "moron", etc. You do not have the required knowledge of Armenian to pass judgement on educated people. It was the reformed orthography that produced all of our intellectual class in Armeni as opposed to the morons and imbeciles in diaspora who have clinged to the traditional orthography and accomplished nothing. Reformed orthography is here to stay and nothing will change it, so eat your hearts out.
vartahoor

Right.

When I have some free time (ie, after I take the Bar in late July), I will pick apart that essay point by point and show you all the incorrect statements and logical fallacies contained within.

However, I do have just a few seconds to point out the ridiculous fallacy in your worthless post: "It was the reformed orthography that produced all of our intellectual class in Armenia as opposed to [those] in the diaspora who have clinged to the traditional orthography and accomplished nothing." Oh I see, yes. Of course. Reforming the orthography caused the formation of an intellectual class in Soviet Armenia and maintaining traditional orthography caused a decline in the intellectual class in the Diaspora. What an illogical argument. If you meant to say that within the last 80 years, Soviet Armenia and the new Republic of Armenia have produced more Armenian literature than the Diaspora has produced, you may be right (I have no statistics that go either way) -- but trust me, my dear, orthography was not a cause for that.

On the other hand, if by "intellectual class" you meant something other than literature, then such a statement by you should not be dignified with an answer.

Edited by Gor-Gor, 30 June 2007 - 05:31 PM.

[Shahan Araradian]

Who gives you the right to call people "imbecile", "moron", etc. You do not have the required knowledge of Armenian to pass judgement on educated people. It was the reformed orthography that produced all of our intellectual class in Armeni as opposed to the morons and imbeciles in diaspora who have clinged to the traditional orthography and accomplished nothing. Reformed orthography is here to stay and nothing will change it, so eat your hearts out.
Spending 10 minutes on an article gives you no insight into the issue, you are a blind individual who berore reading an article has already made up his mind.
vartahoor

LOL. What national "intellectuals" has Soviet Armenia produced other than poets that compliment the beauty of Mount Ararat and Lake Sevan and the flowers of the Ararat valley? (Great scientists and engineers... perhaps. But national intellectuals???)

The Armenian national intellectual movement (also known as Zartonk) occurred in the mid 19th century to early 20th century: Siamanto, Njteh, Aghpalian, Vratsian, to name a few.

All of these people used traditional Armenian orthography; and there's NO correlation between "intellectual" work and orthography!! How ridiculous of an argument do you present?

And if you're ignorant as to the national achievements of the Armenian diaspora, then that is simply a display of your ignorance. The very people who CREATED Armenia in 1918 went on to become the great leaders of the Armenian Diaspora: Aghpalian, Njteh, Vratsian, Shant, etc...

Reformed Armenian orthography is a form of EBONICS. Think about how ridiculous it would be for English to create a new form of English ebonics where in words like "supervision" are written "soopuhrvizhun".

By moving away from the roots of your language, you move away away from any "intellectual" (linguistic) link to the evolution of your language.

As I've explained in a previous thread, this isn't 1920s Armenia wherein a peasant population needs to be taught Armenian Ebonics. We're living in the Information Age, the age of digital automation. Modern day spell-checkers (employed by ANY language in use today) more than solves the problem of spelling for any discrepancies in spelling.

Edited by Shahan Araradian, 30 June 2007 - 11:44 PM.

[hagopn]

LOL. What national "intellectuals" has Soviet Armenia produced other than poets that compliment the beauty of Mount Ararat and Lake Sevan and the flowers of the Ararat valley? (Great scientists and engineers... perhaps. But national intellectuals???)

This is beginning to deteriorate in the exact same macro model we have been witnessing regarding this issue. This above is incorrect as well and is incredibly biased. It's again the equivalent of fighting ARF bullshit with Bolshevik bullshit, to borrow from Tolstoy.

Paruyr Sevak was a national intellectual of the highest caliber, and this sort of abusive commentary does a great mind such as he great injustice. Sevak, moreoever, hinted at having dissagreed with the current anti-clerical "reformist" orthography, among other items. The soviet system did put a muzzle, but many did circumnavigate the system and did produce great national scholarship. My speciality field of musicology, for example, made fantastic progress during the soviet era.

The Armenian national intellectual movement (also known as Zartonk) occurred in the mid 19th century to early 20th century: Siamanto, Njteh, Aghpalian, Vratsian, to name a few.

It's rather interesting that only ARF affiliated names are given. Sounds and reads like a AYF meeting just ended.

All of these people used traditional Armenian orthography; and there's NO correlation between "intellectual" work and orthography!! How ridiculous of an argument do you present?

I agree. It is a ridiculous argument. As I posted here http://hyeforum.com/...t=0#entry204278 we might as well accuse the entire Greek nation of "probable illiteracy" becuae the Greeks kept their classical orthography. The Greeks also were not totally deprived of their intellectuals, high ranking clergy, and monastic cadre.

We, instead, were "more socialist than Russians, more Turkish that Ottomans" and so on becuase our head had just been cut off in 1915.

And if you're ignorant as to the national achievements of the Armenian diaspora, then that is simply a display of your ignorance. The very people who CREATED Armenia in 1918 went on to become the great leaders of the Armenian Diaspora: Aghpalian, Njteh, Vratsian, Shant, etc...

All the anger aside, one thing that alarms me the most is the total diminuation of the huge role the Mkhitarist's played in the Zartonk. The Zartonk really began at Surb Ghazar if one is honest (and non-partisan) in his analysis.

Reformed Armenian orthography is a form of EBONICS. Think about how ridiculous it would be for English to create a new form of English ebonics where in words like "supervision" are written "soopuhrvizhun".

The actual Eubonics failed to pass, and Abeghyan's original proposals were shot down by H. Ajaryan and others. The current orthography is actually a compromise. Please read this http://hyeforum.com/...t=0#entry204279. I am trying to finish with the response to Khatchatryan's propaganda piece. There are too many threads on this topic!

By moving away from the roots of your language, you move away away from any "intellectual" (linguistic) link to the evolution of your language.

Totally agree. Ironically, that is what socialist reformism was all about, to throw away all traditions. "Baby out with the bathwater" is the phrase.

As I've explained in a previous thread, this isn't 1920s Armenia wherein a peasant population needs to be taught Armenian Ebonics. We're living in the Information Age, the age of digital automation. Modern day spell-checkers (employed by ANY language in use today) more than solves the problem of spelling for any discrepancies in spelling.

The peasant population did not need to learn "eubonics" back then either. They were, instead, taught one dialect as standard. I see no difference in imposing a single dialect versys grabarr as official medium. Some dialects, moreover, were closer grammatically and lexically to grabarr than to the current dialect!

[Shahan Araradian]

This is beginning to deteriorate in the exact same macro model we have been witnessing regarding this issue. This above is incorrect as well and is incredibly biased. It's again the equivalent of fighting ARF bullshit with Bolshevik bullshit, to borrow from Tolstoy.

Paruyr Sevak was a national intellectual of the highest caliber, and this sort of abusive commentary does a great mind such as he great injustice. Sevak, moreoever, hinted at having dissagreed with the current anti-clerical "reformist" orthography, among other items. The soviet system did put a muzzle, but many did circumnavigate the system and did produce great national scholarship. My speciality field of musicology, for example, made fantastic progress during the soviet era.

Musicology, the arts, certainly... But national "intellectual" literature?? Who besides Sevak? What kind of nationalist literature could proliferate in Soviet Armenia?

It's rather interesting that only ARF affiliated names are given. Sounds and reads like a AYF meeting just ended.

Those are the ones I am familiar with (given the finite complexity of my brain, and the finite amount of time I've had to study this period of history).

I challenge you to list some non-"ARF affiliated" names to "enlighten" this AYF meeting.

All the anger aside, one thing that alarms me the most is the total diminuation of the huge role the Mkhitarist's played in the Zartonk. The Zartonk really began at Surb Ghazar if one is honest (and non-partisan) in his analysis.

Yes, San Lazarro played an important role in the late 1700s. The torch was passed on to the intellectuals of Istanbul and Tiflis in subsequent decades.

The peasant population did not need to learn "eubonics" back then either. They were, instead, taught one dialect as standard. I see no difference in imposing a single dialect versys grabarr as official medium. Some dialects, moreover, were closer grammatically and lexically to grabarr than to the current dialect!

Hagop, "dialect" issue is different than orthography... Dialect involves more of morphology and phonology.

I meant that they were taught the simplified orthography to make it easier to learn Armenian orthography. But this time has passed... Our situation is different today.

Edited by Shahan Araradian, 01 July 2007 - 12:48 AM.

[hagopn]

Musicology, the arts, certainly... But national "intellectual" literature?? Who besides Sevak? What kind of nationalist literature could proliferate in Soviet Armenia?
Those are the ones I am familiar with (given the finite complexity of my brain, and the finite amount of time I've had to study this period of history).

Much nationalist literature came about. Derenik Demirchyan's Vartanank, Sero Khanzatyan's Mkhitar Sparapet, and so on. Let's not exaggerate as a countermeasure. Khatchatrian and Davtyan have managed to join the chorus of insulting Diasporans. Let them stay at that level and see the error of their ways. I am hoping the debate will take on a more mature form.

Yes, San Lazarro played an important role in the late 1700s. The torch was passed on to the intellectuals of Istanbul and Tiflis in subsequent decades.

Actually, the Mkhitarists continued on influencing the Zartonk movement until the 20th century. Their list of pupils who contributed to the Zartonk alone should be enough demonstration, aside from the monumental works they did themselves.

Hagop, "dialect" issue is different than orthography... Dialect involves more of morphology and phonology.

I meant that they were taught the simplified orthography to make it easier to learn Armenian orthography. But this time has passed... Our situation is different today.

The entire reform process began because of phonological and morphological arguments in relation to the orthography. The entire rationale used by Abeghyan was the phonological and morphological changes that the Armenian language had gone through. His "one sound, one character" slogan is still used by the reformists of today, not reallizing while using their compromised orthography that "one sound, one character" no longer applies. Yerevan is simply not written as Յերեվան. If you had any examples of Manukyan's original orthography that was in fact implemented in 1922, you would thrown every Bolshevik into the pits of hell. Calendar was my late father's favorite: Որացույց, yes, phonetically, Voratsuyts or "buttock display."

Edited by hagopn, 01 July 2007 - 02:26 AM.

[Arpa]

Shahan, please don’t fire from the hip and in the process shoot yourself in the foot, you are making things difficult for the rest of us. I have said this before, yet we still speak in generalities and in a partisan spirit. Speaking of which all these debates about orthography and dialect, (btw. these are separate issues) are highly partisan and political. I have yet to see a totally academic debate. Every one of the arguments, from both sides have all been political in nature, or economic at best, never instructional, never addressing the real issues of instructors. Yes, in fact this last factor has been advanced by both parties, the excuse that we don’t have qualified teachers to teach the correct phonetics in the diaspora and qualified teachers in Armenia to teach the traditional orthography. True. How about a teacher exchange program until a new cadre is prepared?
As we said above, this whole argument is politically driven and is highly partisan, yet, Shahan you are not blameless either when you pretend to try and put out fire, and in the process your in fact pouring fuel over the fire. As Hagop brought up, every person you cited are well known dashnaks. That makes your argument totally partisan. It seems just like some of arguments brought by the correspondents here or the authors of articles presented brings to mind and old Armenian saying; Նպատակը խաղող ուտել չէ այլ այգեպան ծեծել. None of tne arguments have shown an iota of conciliatory spirit, on the contrary, pour gasoline over the fire
As to the main theme of this post, it was mentioned somewhere above that the diaspora has not produced even one intellectual since…. True again, when even now aster almost a 100 years 9 out of 10 books is about the Big G. The diaspora is still in a state of mourning and licking of the wound. Yet, it is highly cynical to say that the diaspora is intellectually sterile, when we forget what happened . Look at the list below and tell us where all the intellect went, all in one night. Diasporan culture and literature had to be rebuild from t scratch. Do also consider the average age of those murdered, all in their thirties and forties , not yet attained their potentials. How much of their works were also destroyed? Those we have today are mainly those that were published and disseminated, smuggled to Europe or other countries.
As to Bolis being intellectual center of the west, one will notice, as Hagop indicated that many of them were partly or wholly educated at the Mkhitarian academies in Europe.
This is not say that the homeland did not have massacres of their intellectuals, be it virtual or actual.
http://hyeforum.com/...showtopic=11693
In conclusion. Can we please abide by the specific issues, not mix orthography and “dialects” etc., but above all leave politics and partisanship aside?

Note. Shahan you have brought up the matter of “spellcheck” before. True, we can all benefit from it, but if you would be so kind and learn correct phonetics at least half of your spelling problems will be solved, that is you would know if it is J /Ջor CH/Չ, Tho/Թ, B/Բ P/ՓDa/Դ etc.

Edited by Arpa, 01 July 2007 - 10:22 AM.

[Arpa]

Why did some of us feel this item had to be rebroadcast yet under another topic?
It seems it was already removed .
The following bio may in part explain some of Grish’s problems.
We can further tear him apart, but we will leave that to another time.
Grish Davtian was born in Jolfa, Esfahan (Nor Jugha), in Iran.
He studied history of the Middle East at the School of Oriental and
African Studies, University of London, and Commercial and Industrial
Management at Tehran University, Iran. In 1964-65 Grish was editor of
Aregak monthly journal in London, UK. During 1980-85 he edited the
literary page of Alik Daily Newspaper in Tehran. From 1970-1985 he was
a member of Armenian Writers Society of Iran, the last seven years as
vice president, then president. He has published two books of his
poems in Armenian. Recently he has started writing in English; he
writes poetry and literary criticism. One of his poems has been
published in the "America at the Millennium" anthology in 2000, USA.
He's in charge of the Literary page of Asbarez Daily, in Glendale, and
has organized the Literary Asbarez monthly meetings, cosponsored by
Glendale Public Library, and Asbarez Daily since 1998.
Grish is also the moderator of the Literary Groong.
Firstly. With all due respects to his literary and poetic talents. Does he really know the Armenian language?
What the hell is “Grish”? Is it a diminution of “Krishna”?
Then comes his surname “Davtian/Դավթյան”
Does he know Armenian? Where the hell did the “I” go as in DavId? And why is it DavTian and not DaviDian? Does he know that is from the Semitic Dawid/Dawoud where the W is equal with the Armenian U/Ւ
Yeah, yeah we all know about this qaqa. Can someone please explain why? Was it Ivan the Terrible or that armenonlogistt ras-PUTIN?
2007, 10:26 PM Post #11
QUOTE(Arpa @ Jun 21 2007, 04:18 PM)
Yes, dear Gor Gor.
My sentiments exactly.
If that Khachatrian( whatever happened to Khach-a-tour-ian?) had the slightest idea that 6 million of a total 8 million Armenians live outside of the Yerevan Province?? And speak that "funny" Armenian language, and write in that "funny" orthography"...??

In EA the grammatical rule states that Խաչատոր, Աարգիս, Դավիթ and a host of other names when accepting the "ian = յան" suffix become խաչատրյան, Սարգսյան, Դաւթյան, և այլն: I hope this explanation willonce and for all clarify the issue.
vartahoor

That does not explain where the I in SargIsian, and OU in KhachatOUrian went .
If he knows correct Armenian, then why does he spell his surname as Davtian/Դավթյան rather than Davidian/Դաւիդեան?
We may believe his further gobbledygook after he convinces us that he does in fact know the Armenian language.
Has anyone heard that Biblical quote;
Luke.4
[23] And he said unto them, Ye will surely say unto me this proverb, Physician, heal thyself: whatsoever we have heard done in Capernaum, do also here in thy country.

Edited by Arpa, 01 July 2007 - 06:26 PM.

[Gor-Gor]

Asbarez needs to fire this man, ASAP. In fact, I think I will send them a letter asking for his resignation.

[vartahoor]

Asbarez needs to fire this man, ASAP. In fact, I think I will send them a letter asking for his resignation.

While you are at it, ask them to give you that position.
vartahoor

[Gor-Gor]

While you are at it, ask them to give you that position.
vartahoor

Thanks, will do.

[Johannes]

Ներքոյիշեալ հասցէով կարդացէ՛ք Ազդակի գրական յաւելուածի մէջ տեղ գտած Ռաֆայէլ Իշխանեանի յօդուածը «Մեր ուղղագրական հիմնահարցը» վերնագիրով:
http://www.aztagdaily.com/Today/kraganaugust.pdf

[Դրօ]

Ներքոյիշեալ հասցէով կարդացէ՛ք Ազդակի գրական յաւելուածի մէջ տեղ գտած Ռաֆայէլ Իշխանեանի յօդուածը «Մեր ուղղագրական հիմնահարցը» վերնագիրով:
http://www.aztagdaily.com/Today/kraganaugust.pdf

Շա՜տ հետաքրքրական էր, Յովհաննէս:

Edited by Դրօ, 02 September 2007 - 11:54 PM.

[Johannes]

http://www.aztagdail.../html/page8.htm

«Հարցն էդ ա աղբեր»
Հին էջեր

[Johannes]

Խոտոր ուղղախօսութիւն

Ուղղագրութեան զեղծում

1922թ. մարտի 4-ին Հայաստանի Ժողկոմխորհի որոշմամբ (դեկրետ), հայերէնի ուղղագրութեան մէջ արմատական փոփոխութիւններ կատարուեցին: Սփիւռքահայութիւնը չընդունեց դա, շարունակեց գրել դասական ուղղագրութեամբ, շատերը բողոքեցին: 1940թ. մասնակիօրէն շտկուեցին աղաւաղումները (օրինակ՝ վերականգնուեցին այբուբենից արտաքսուած Է եւ Օ տառերը): 1993թ. ապրիլի 17-ին ընդունուած «Լեզուի մասին ՀՀ օրէնքը» նախատեսում էր հայերէնի ուղղագրութեան միասնականացում: Ցաւօք, հայաստանեան լեզուաբանների վերնախաւի դիմադրութեան պատճառով խնդիրը չյաջողուեց լուծել:

Տարօրինակ է, որ ուղղագրական «նորամուծութեան» հեղինակները չեն հոգացել ուղղախօսական հետեւանքների մասին: Սա իսկապէս անհասկանալի է, քանի որ իրենց ծրագիրը հիմնաւորել են յատկապէս արտասանութեան դիրքերից: Այսպէս՝ Մանուկ Աբեղեանը 1922թ. մարտի 4-ի դեկրետի մէջ ուղղագրական փոփոխութիւնների իրականացման երեք հիմնաւորում է բերում. ա) տեղի է ունեցել արտասանական փոփոխութիւն, մի շարք բառեր «այլեւս չեն արտասանւում, ինչպէս հնում», ուստի պիտի գրուի ակոս, այլ ոչ ակօս, լույս (լոյս), հանդես (հանդէս), հատակ (յատակ), սենյակ (սենեակ) եւ այլն, բ) որոշ տառեր «այլեւս չեն արտասանւում», ուստի պիտի գրել ոչ թէ գայ, այլ գա, գ) որոշ բառերի արտասանութեան մէջ «աւելացել են նոր հնչիւններ», ուստի այդ բառերի գրութեան մէջ էլ պիտի համապատասխան տառեր աւելացուեն, այսինքն՝ պէտք է գրել վոտ (եւ ոչ թէ ոտ), գրեյի (գրէի), դու յես (դու ես), յեկ (եկ) եւ այլն1:

Այդուհանդերձ, ձեռնարկելով համակարգային արմատական փոփոխութիւն՝ «բարեփոխիչները» լիովին անտեսել են կանխատեսման կարեւորութիւնը. մի խնդիր, որ պարտադիր պայմանն է ամէն մի գիտափորձի լիարժէք իրականացման: Իսկ 1940թ. մասնակի բարեփոխումը, ցաւօք, չվերանայեց թոյլ տրուած հիմնական սխալները: Իրար յաջորդած այդ «բարեփոխումները», տարիների հեռուից, միայն ու միայն չարիք են ամէնից առաջ հէնց ուղղախօսութեան առումով:



Համատարած քմայնացում

«-Ութիւն» վերջածանցը հայաստանցիներս այլեւս չենք արտասանում մեր նախնիների, ինչպէս նաեւ գրագէտ սփիւռքահայերի պէս: «Թ» հնչիւնի քմայնացած արտասանութիւնը արդէն իսկ «ց»-ի է վերածուել՝ [անհրաժեշտուցյուն], [բարցրուցյուն], [գիտուցյուն], [համփէրուցյուն], [միյուցյուն], [շնօրակալուցյուն], [հիշողուցյուն] եւ այլն: Սրա պատճառը «-ութիւն»-ի աւանդական գրութեան կամայական վերափոխումն էր «-ություն» ձեւի:

Ահա այս պատճառը ուղղակի մատնանշելու, ուստի՝ դրանով 1922-ի հեղինակների սխալն ընդունելու փոխարէն, հայաստանեան լեզուաբանները գերադասում են խօսել «պատմական հնչիւնափոխութեան» մասին: Փոխանակ արձանագրելու արտասանական համատարած աղաւաղումը՝ եզրակացնում են. «Այդ ածանցի թ հնչիւնը ոչ քմայնացած արտասանելը այժմ դիտւում է որպէս կոպիտ կամ արհեստական (գրքային) արտասանութիւն»2:

Գիտական մօտեցումը (ինչպէս մնացած գիտաճիւղերում, այնպէս էլ լեզուաբանութեան մէջ) չի կարող բաւարարել լոկ արձանագրմամբ. գիտութեան բուն անելիքը բացատրելն է, «ինչո՞ւ» հարցին պատասխան տալը (եւ բացատրութիւնն է նաեւ ճշտում, թէ որքա՛ն էր գիտականօրէն հիմնաւոր նախորդ գործառոյթը՝ նկարագրութիւնը): Բարեխիղճ պատասխանը պահանջում էր խոստովանել լեզուական համակարգում երկու «բարեփոխմամբ» իրականացուած (մեղմ ասած՝ վատ հիմնաւորուած) միջամտութեան անմիջական ներազդեցութիւնը որոշ հնչիւնների փոփոխութեանը:

Մի՞թէ սպառիչ-գիտական է այն բացատրութիւնը, թէ սա բնականոն օրինաչափութիւն է, հնչիւնական օրէնք: Իբր առնմանութեամբ եւ համաբանութեամբ է, որ թ-ն քմայնացել է, ապա ց-ին մօտեցել. նախ՝ «ց» հնչիւն պարունակող բառերը, ապա՝ միւսները. երեւոյթը դառնում է ընդհանուր, գործում որպէս «ընդհանուր օրինաչափութիւն»: Իհարկէ, մասամբ այդպէս է բացատրւում, ասենք՝ «վեցերորդ» թուականի ազդեցութեամբ [յօցէրօրթ], [ուցէրօրթ], [ուցսուն] սխալ արտասանութիւնը: Այդուհանդերձ, բանը հասնում է անհեթեթութեան, երբ լեզուաբանն ասում է՝ «անկարելի է դարձել նաեւ այդ քմայնացած թ-ի արտասանութիւնը ց ունեցող բառերում (խօսակցութիւն, մրցութիւն եւ այլն)»3: Մի՞թէ չափանիշն այն է, որ մեր շրջապատում ոմանք արդէն դժուարութեամբ են ճիշտ արտասանում մի շարք բառեր, այդ թւում, իսկապէս, նաեւ «թիւրիմացութիւն», «բացատրութիւն», «հասկացութիւն», «ներկայացուցչութիւն», «սրտաբացութիւն» եւ այլն: Իսկ ի՞նչ անեն ճիշտ արտասանողները, սկսեն յարմարուե՞լ սխալ արտասանութեանը: Այլ կերպ ասած՝ մասնագէտ լեզուաբանը սխալը հռչակում է ճիշտ, ուստի եւ՝ արդարացնում է որպէս «լեզուի զարգացման տուեալ փուլում ստեղծուած անհրաժեշտութիւն»4:

Եթէ լեզուաբանի համար էականը այս կամ այն երեւոյթի արձանագրումն է, իսկ հնչիւնական օրինաչափութիւնն արձանագրելիս էլ վճռորոշ յայտանիշը տարածուած լինելն է, ապա ո՞րն է չափանիշը աղաւաղումը եւ կանոնականը տարբերակելու:

Այսպէս՝ ընդհանրական դառնալու միտում ունի դ հնչիւնի անցումը ձ-ի եւ ց-ի՝ [ակաձէմիա], [ձյուցազն], [արցյունք], [արցյօք], [ռաձիօ], [ձյուրահաւատ], [նալբանձյան], [հախվէրձյան], [ձիպլօմ], [ձիանա], [ձիրեկցիա], [արցյունաբերուցյուն] եւ այլն:

Նմանապէս՝ տ-ի վերածումը ծ-ի՝ [ծէխնիկա], [առավօծյան], [կարապէծյան], [ծիգրան], [ռէյծինգ], [դասծիյարակ], [ածյան], [մածյան], [մածէմածիկա], [արարածյան], [արյէվմծյան], [հավիծյան] եւ այլն:

Իսկ ի՞նչ երաշխիք կայ, որ մի քանի տասնամեակ անց, այդօրինակ կրաւորական-պարտուողական աշխարհայեացքի տէր լեզուաբանների յաջորդ սերունդը յանձնարարելի (կամ՝ «ազատ արտասանական տարբերակ») չի հռչակի առայժմ կարծէք իրենց իսկ կողմից սխալ ճանաչուող արտասանական խաթարումները՝ «շնավոր» («շնորհաւոր»-ի փոխարէն), «յարկե» («իհարկէ»), «որտեւ» («որովհետեւ»), «եփոր» («երբ որ»), «խորդարան» («խորհրդարան»), «գործնեություն» («գործունէութիւն»), «համպատասխան» («համապատասխան»), «գնհատել» («գնահատել»), «բախշել» («բաշխել»), «նախագա» («նախագահ»), «հաղթարել» («յաղթահարել»), «ընտանյական» («ընտանեկան»), «կըլնի» («կլինի»), «հարուր» («հարիւր») եւ այլն:

Միով բանիւ՝ արտասանական որոշ աղաւաղումներ գրեթէ համատարած երեւոյթ են: Նոյնիսկ դասական ուղղագրութեան հայաստանցի կողմնակիցներից ոմանք են այդ ազդեցութիւնը կրում: Սակայն մի՞թէ տուեալ հանգամանքը ինքնին փոփոխում է սխալի ու ճշտի յարաբերակցութիւնը: Ամէն փոփոխութիւն (այդ թւում՝ լեզուական) կամ տեղաշարժ դեռեւս զարգացում չէ: Շատ յաճախ՝ փոփոխութիւնները խաթարում են երեւոյթի էութիւնը:

Բխո՞ւմ են արդեօք արձանագրուող, նկարագրուող փոփոխութիւնները հայոց լեզուի ներքին զարգացումից, ուստի եւ՝ հիմք ունե՞նք դրանք ամրագրելու որպէս ընդհանուր օրինաչափութիւն, լեզուական նորմ, կանոն, թէ՞ պիտի համարենք անցանկալի երեւոյթ: Լեզուաբանի խնդիրն է հէնց ազդել այդօրինակ լեզուախաթարումների վրայ, ոչ թէ պարտուողաբար արձանագրել իրողութիւնը եւ հերթական «օրինաչափութիւնը»:

Օրինակ՝ եթէ ինքնին նախորդող ց հնչիւնն է պատճառը թ-ի քմայնացման, ապա ինչո՞ւ «անցաթուղթ»-ը չի վերածւում «անցացուղթ»-ի: Մինչդեռ իրական պատճառը «թյ» հնչիւնազուգորդումն է՝ որպէս փոփոխուած ուղղագրութեան անմիջական հետեւանք: Հէնց այս հանգամանքը, այլ ոչ թէ «վեցերորդ»-ի ց հնչիւնն է անմիջապէս յանգեցնում «յոցերորդ», «ուցերորդ» սխալ արտասանութիւններին:

Հնչիւնաբանութեան հարցերով զբաղուող մասնագէտները արդի արեւելահայերէնում բ, գ, դ, թ, լ, կ, ս, տ հնչիւնների՝ քմայնացմամբ պայմանաւորուած աղաւաղումները՝ «փափուկ արտասանութիւնը», այսպէս ասած՝ «դիրքային տարբերակների» գոյացումը բացատրում են յաջորդող «յ» կիսաձայնի ազդեցութեամբ5: Ցաւօք, նրանք չեն անում յաջորդ քայլը, չեն ընդունում գործող ուղղագրութեան անկատարութիւնը ընդհանրապէս «յ» կիսաձայնի այսպիսի առատութեան մէջ: Այնպէս որ՝ արժանին մատուցենք նուրբ հեգնանքով արուած հետեւեալ դիտողութեանը. «Մ. Աբեղեանը կարծես զղջալով անձայն Յ-երը վերցնելուն, փոխարէնը ուրիշ բառեր Յ-ով կ’օժտէ անհարկօրէն»6:

Ընդհակառակը՝ դժուար է համաձայնել հայաստանցի լեզուաբանների հետ, երբ նրանք քմայնացման երեւոյթի մէջ գերագնահատում են ռուսերէնի ազդեցութիւնը: Անշուշտ, ռուսերէնը մեծապէս խաթարել է հայերէնի արտասանութիւնը, հայ մարդկանց լեզուամտածողութիւնը (սա առանձին թեմա է7), սակայն դրանով չի կարելի քօղարկել-արդարացնել մեր ներկայ ուղղագրութեան սեփական, ներքնածին վնասապարտութիւնը:

Բաղաձայնից յետոյ անհարկի «յ»-ն արդէն զգալիօրէն ազդել է հայաստանցիների արտասանութեան վրայ: Դիւրին է, կարծում ենք, համոզուել, թէ ինչպէս է «բաղաձայն+ յ» զուգորդութիւնը յանգեցնում «ը» գաղտնավանկի հնչեցմանը հետեւեալ օրինակներում՝ [սըյուն] (մի աղաւաղում, որն անպատկերացնելի է «սիւն» գրութեան դէպքում), [թըյուր], [հըյուր], [հըյութ], [բըյուր], [մըյուս], [ախպըյուր], [բըյուրէղ], [գըյուղ], [հնչըյուն], [գըյուտ], [հըյուսիս] եւ այլն: Կարելի է ենթադրել, որ այս ապօրինածին երեւոյթը, համատարած դառնալով, ոչ հեռաւոր ապագայում մասնագիտական վաւերացման է ենթարկուելու՝ որպէս հնչիւնական օրինաչափութիւն (եթէ, իհարկէ, չյաջողուի վերադառնալ դասական գրութեան վերահաստատմանը):



Երկբարբառներ կա՞ն, թէ՞ չկան

Փոփոխուած ուղղագրութիւնը պարտադրում է հայոց լեզուից արտաքսել երկբարբառները (երկու ձայնաւորի միաժամանակ հնչումը)՝ յընթացս ստեղծելով «երկբարբառ» ու «երկհնչիւն» հասկացութիւնների մի շփոթ:

Ուստի՝ մասնագէտները յանձնարարում են «էութիւն» բառը դասական գրութեան փոխարէն գրել «էություն» եւ արտասանել [էյություն], իմա՝ [էյուցյուն]: Համապատասխանաբար, յանձնարարւում է արտասանել՝ [էյակ], [անէյանալ], [առօրյական], [հրյա], [արդյական], [հէքյաթ], [օրյօրթ], [մարգարէյական], [այժմէյական], [հասցէյատէր], [թէյական], [իդյալ], [խափէյուցյուն] եւ այլն, այդուհանդերձ, իրենց իսկ հակասելով, առաջարկում են [հրէական], [օլիմպիական], [բացէիբաց], [օրէօր], [քվէարկել] (ոչ թէ՝ [քվյարկել]) եւ այլն:



Ածանցման եւ բառաբարդման ընթացքում արտաքսուած-աղաւաղուած երկբարբառները վերականգնւում են: Այսպէս՝ գործող ուղղագրութեամբ՝ «առաքյալ», սակայն՝ «առաքելություն», ինչն էլ յուշում է ճիշտ ձեւը՝ «առաքեալ»: Ուրեմն՝ աւանդական գրութիւնը յառնում է: Որքան էլ «բարեփոխուած» ուղղագրութիւնը մասամբ բթացրել է հայ մարդկանց լեզուազգացողութիւնը, խորթացրել է արմատներից, միեւնոյն է, առայժմ բարդ բառերում ճիշտ արտասանութիւնը պահպանուած է՝ շնորհիւ ճիշտ գրութեան:

Նոյն կերպ՝ «կյանք» - «կենսական» (ուրեմն՝ «կեանք»), «մատյան» - «մատենագիր» («մատեան»), «վայրկյան» - «վայրկենական» («վայրկեան»), «ատյան» - «ատենական» («ատեան»), «հայացք» - «հայեցակարգ» («հայեացք») եւ այլն:

Հետաքրքրական է, որ բեմական խօսքի որոշ մասնագէտներ ակամայ հակադրւում են աբեղեանական ուղղագրութեան դրոյթներին: Այսպէս՝ երկբարբառ պարունակող մի շարք բառերի համար պահանջւում է «գրութեանը համապատասխան» արտասանութիւն՝ [միամյակ], [արիանալ], [թէական], [դրացիական], [դիակ], [ լիահույս], [խափէական], [լիօվին], [հղիանալ], [լիաթոք], [արիություն], [ծիածան] եւ այլն: Աւելին, սխալ է համարւում «դեռեւս» բառի [դէռյէւս] հնչեցումը, ճիշտը [դէռէւս]-ն է. նախապատւութիւնը նմանապէս տրւում է [երբէւէ], [թէրէւս], [վօրէւէ], [ինչէւէ] արտասանական ձեւերին8:

Իսկ ինչո՞ւ է այս դէպքում տրւում աւելի ստոյգ յանձնարարական: Հաւանաբար՝ բացատրութիւնն այն է, որ հնչող խօսքի մասնագէտը ելնում է արտասանական աւանդոյթից, ձգտում պահպանել աւանդոյթը: Մինչդեռ՝ լեզուաբանների մեծ մասը կառչած է մնում գրաւոր խօսքին, ընդսմին՝ դրա աղաւաղուած գրութեամբ (եւ անժխտելի է, որ նրանցից քչերն են կատարելապէս տիրապետում հնչող խօսքին):

Դասական ուղղագրութեան միջոցով մենք հնարաւորութիւն ենք ստանում ճշգրտելու ուղղախօսութիւնը: Այնինչ՝ հայերէնի ուսուցման մեթոդիկայի ասպարէզում կայ հետեւեալ կարծիքը. «Աւանդական ուղղագրությունը յուրացնելու և հմտություն ձեռք բերելու համար, ինչպես ասում են, աշակերտի ականջը խուլ պիտի լինի, տեսողությունը սուր»9:

Նախ՝ ասուածը կիրառելի է նաեւ գործող ուղղագրութեան համար. արդէն թուարկուած արտասանական աղաւաղումները դրա ապացոյցն են: Այնուհետեւ՝ այդպէս ասել, նշանակում է գերագնահատել հայերէնի ուղղագրութեան հնչիւնական սկզբունքը եւ, ընդհակառակը՝ լիովին անտեսել աւանդական-ստուգաբանական եւ ձեւաբանական սկզբունքների կարեւորութիւնը: Աւանդական գրապատկերը վճռորոշ դեր է կատարում շատ լեզուներում, իսկ հայերէնի առումով չի կարելի անտեսել բացառիկ նշանակութեան մեկ այլ հանգամանք՝ գրական լեզուի երկու ճիւղերի առկայութիւնը:

Յիշեցնենք՝ ոչ միայն գիտական, այլեւ ազգային-պետական կարեւորութեան լուծումը, որ անխափան գործում էր մինչեւ 1922-ի զեղծումը: «Մեր գրական լեզուն սկզբնավորվելիս հայ մտավորականության արեւելահայ եւ արեւմտահայ հատվածները ազգային լեզվի միասնությունը պահպանելու նպատակով ընդունեցին գրաբարի ուղղագրական նորմաները որպես մեր ազգային գրական լեզվի երկու տարբերակների ընդհանուր նորմաներ: Այդ պատճառով էլ նախահեղափոխական շրջանի ազգային գրական լեզուները գրական արտասանության շատ հարցերում նույնպես կողմնորոշվում էին գրաբարի բառերի գրապատկերներով»10:

Վերջապէս՝ «տեսողութիւնը սուր» պիտի լինի, հարկաւ, երկու դէպքում էլ սուր, լեզուն իմացողը պիտի յիշի բառերի պատկերը, հասկանայ բառի իմաստը. կիրթն ու անկիրթը ինչո՞վ են տարբերւում:

Էականն այն է, որ գործող ուղղագրութեանը յարմարեցուող (արհեստականօրէն) ուղղախօսութիւնը ոչ միայն չի օգնում, այլեւ խանգարում է, վնասում է գրագիտութեանը, մինչդեռ դասական ուղղագրութիւնը թոյլ է տալիս շտկելու ուղղախօսական սխալները, ապահովում է լեզուական-ազգային միասնականութիւն:



Արմատների մթագնում

«Բարեփոխումները» արմատախիլ են արել հայոց լեզուի բառակազմը: Սա բոլորովին էլ փոխաբերութիւն չէ: Վերացաւ, ըստ որոշ հաշուարկների, աւելի հան երեք հարիւր յիսուն արմատ՝ «գէտ», «սէր», «տէր» եւ այլն: Այդօրինակ արմատահատումից յետոյ բան չէր մնում անելու, քան երկարացնել «հնչիւնական օրէնքների» շարքը:

Գիտական ուսումնասիրութիւններն ու դասագրքերը հեղեղուած են «ե» > «ի» հնչիւնափոխութեան հիմնաւորումներով: Խելամիտ աշակերտը, սակայն, հարց պիտի տայ մեծարգոյ ուսուցչին՝ ինչո՞ւ «գետ»-ը (մեծ առու) բառաբարդուելիս չի հնչիւնափոխւում («գետափ», «գետահեղձ», «գետաբերան»), իսկ միւս «գետ»-ը (իմացող, ծանօթ)՝ հնչիւնափոխւում է («գիտակ», «գիտակից», «գիտնական»): Նոյն հարցը պիտի ծագի «գեր» (պարարտ) եւ «գեր» (առաւել) բառերի կապակցութեամբ. ասում ենք՝ «գիրուկ», «գիրանալ», բայց՝ «գերադաս», «գերազանց»: Դարձեալ՝ ինչո՞ւ զգացում նշանակող «սեր»-ը հոլովւում եւ բառաբարդւում է հնչիւնափոխութեամբ («սիրոյ մէջ», «սիրել», «սիրահար»), իսկ կաթի պարարտութիւնը (նաեւ՝ զաւակ, ծնունդ) նշող «սերը»՝ ոչ («սերի մէջ», «սերել», «սերունդ»): Հարցերի անվերջանալի շարքից եւս մեկը՝ «պետ» (կարիք) բառը հնչիւնափոխւում է («պիտ-անի»), միւս «պետ»-ը (գլխաւոր)՝ ոչ («պետութիւն»):

Այսօրինակ հարցերն ունեն մեկ ճիշտ պատասխան (որը, ցաւօք, չի լսի աշակերտը), այն է՝ այդ զոյգ բառերը իրականում տարբեր արմատներ են, եւ հնչիւնափոխւում են «է» գրութիւն ունեցողները:

Այս երեւոյթները, իհարկէ, յայտնի են լեզուաբաններին, ոմանք նոյնիսկ ուղղակի արձանագրել են, թէ «այս դէպքում ուղղագրութեան փոփոխութիւնը ստեղծում է մի խառնակ վիճակ»11: Միաժամանակ, նոյն հեղինակներն արդարացնում են խառնակութիւնը՝ մեկնաբանելով, թէ գրաբարի արտասանութեանն էլ էր դա բնորոշ: Սակայն՝ եթէ ձեռնարկում ենք «բարեփոխում», ապա հէնց այդ անմիօրինակութիւնը պիտի յաղթահարուէր, մանաւանդ՝ բարեփոխիչներն իրենք նման նպատակ ունէին: Մի խառնակութեան յիշատակումը չի կարող արդարացնել միւսի՝ յատկապէս յաւելեալ, արհեստածին խառնակութեան գոյութիւնը:

Ուղղագրական փոփոխութեանը հետեւած արմատների կորուստն արդարացնելու միջոցներից մեկն էլ «համանունութիւն» կոչուող երեւոյթն է (նոյնական հնչումով, սակայն իմաստով տարբեր բառերը): Մեզ յայտնի է լեզուաբանների վաստակը, թէպէտ բուն «համանունաբանութիւնը», որպէս գիտաճիւղ, բառագիտութեան ենթաբաժին, այնքան խախուտ է տեսականօրէն մեկնաբանուած, որ դա չեն կարող հերքել հէնց իրենք: Այդուհանդերձ, մի՞թէ արմատաջնջումը համարժէք է համանունների կասկածելի հարստութեանը:



Յամրը բարբառում է

Բառավերջում չարտասանուող «յ» հնչիւնի նշանակութիւնը (քահանայ, ապագայ, վրայ, սատանայ, յետոյ, ներկայ) արտաքուստ այնքան մթագնած է, որ երբեմն դասականի կողմնակիցներն էլ են համարում աւելորդ դրա վերականգնումը: «Բարեփոխումների» «դատավճռով» «յ»-ի վերացումն արդարացնող հեղինակները, որպէս կանոն, փաստարկում են, թէ դա «վաղուց ի վեր չեր արտասանվում, փաստորեն ավելորդ տեղ էր գրավում, ծանրաբեռնում շարվածքը եւ ստեղծում ուղղագրական դժվարություններ»12, թէ առհասարակ դրա վերականգնումը «մեծագոյն անմտութիւն է»13: Ոմանք աւելի առաջ են անցնում, յայտարարում, թէ «ոչ մի վատ բան չի լինի», եթէ չգրենք չարտասանուող «հ» տառը (իմա՝ «աշխար», «ճանապար», «խոնար», «խորուրդ», «արհամարել»), «ինչպես բառավերջի համար յ-ն չենք գրում»14:

Մինչդեռ «յ» հնչիւնը («յամր», «անձայն», «կիսաձայն», «ձայնորդ») ուղղախօսական կարեւոր դերակատարում ունի: Հարցը միայն այն չէ, որ անտեսուած «յ»-ն վերականգնւում է («ապագայում», «վրայից»)՝ հարկադրելով քերականներին յօրինել հերթական արհեստածին (բնականը՝ դասականը մերժուել է) «օրինաչափութիւնը»:

Չի կարելի հնչիւնաբանութիւնը կտրել ուղղագրութիւնից. եթէ ընթերցողը տեսնում է փակ վանկ (իսկ «յ» կիսաձայնը բաղաձայնի գործառոյթ է կատարում), նա, որպէս կանոն, ճիշտ է շեշտադրում. «շուկա՛յ»-ը երբէք չէր յանգեցնի «շո՛ւկա» սխալ արտասանութեանը: Չէ՞ որ սխալը չի կրկնւում հոլովաձեւերի, ածանցման եւ բառաբարդման դէպքում («շուկայո՛ւմ», «շուկանե՛ր», «շուկայակա՛ն» «շուկայավարութի՛ւն»):

Նոյն կերպ, արդէն աղաւաղուած են հնչում նախկինում «յ»-ով գրուող մի շարք բառեր՝ «կաթսայ», «մանանայ», «գաթայ», «թաւայ», «լաւայ» եւ այլն: Համեմատենք՝ «շուկայ» - «շաքար», «գաթայ» - «գաւաթ», «թաւայ» - «թափառ», «լաւայ» - «լաւաշ», «բացակայ» - «բանական», «պարագայ» - «պատասխան». երկրորդների մէջ սխալ շեշտադրումը բացառւում է:

Դասական ուղղագրութեամբ «յ»-ն բաղաձայնից առաջ ձայնաւորւում է՝ «խարոյկ», «ողջոյն», «մրցոյթ», «կոյր», «զրոյց», «մշակոյթ», «արժոյթ», «լոյս», «ծոյլ», «գոյն», «բարդոյթ» եւ այլն: Գործող ուղղագրութեամբ «ույ» է դարձել: Մի՞թէ դրա հետեւանքը չէ, որ այժմ յաճախադէպ են սխալ գրութիւնն ու արտասանութիւնը՝ «մշակույթային» [մշակույթային], «արժույթային» [արժույթային], «գույնավոր» [գույնավօր], «լույսավորել» [լույսավօրէլ], «կույրանալ» [կույրանալ], «համբույրել» [համբույրէլ]: Դասականին բնորոշ «ոյ» > «ու» անցումը, թէ՛ արտասանական եւ թէ՛ պատկերային առումով, նման աղաւաղման հիմք չի տալիս:

Վերջապէս՝ մի շարք բառերում «յ» ձայնորդը լիարժէք տառ է, քանի որ արմատի անքակտելի մաս է կազմում, ուստի՝ պիտի գրառուի: Օրինակ՝ «հսկայ» - «հսկայացում» (ոչ թէ սոսկ «հսկայից», այսինքն՝ ոչ որպէս պարզ ձայնակապ երկու ձայնաւորների միջեւ), «հաճոյ» - «հաճոյք» (ոչ թէ սոսկ «հաճոյանալ»), «ընծայ» - «ընծայել» (ոչ թէ սոսկ «ընծայից»), «կայ» - «կայք» (ոչ թէ սոսկ «կային») եւ այլն:



Լեզուատրամաբանական աղաւաղումներ

Արտասանական աղաւաղումները զուգորդւում են իմաստային, լեզուատրամաբանական սխալներով: Իհարկէ, դրանք ժամանակակից ուղղախօսութեան խնդիրներից դուրս են դիտւում, սակայն, նախ՝ «ուղղախօսութիւն» եզրը (պատահական չէ, որ հնում անուանուել է «ճշմարտախօսութիւն») թոյլ է տալիս աւելի լայն ըմբռնում, բացի այդ՝ իմաստային շատ խաթարումներ անմիջաբար հետեւանք են 1922-ի եւ 1940-ի ուղղագրական փոփոխութիւնների:

Օրինակ՝ «տնօրենություն» («դիրեկցիա» իմաստով) եւ «տնօրինություն» (կարգաւորում) բառերի շփոթը դիւրին վերանում է դասական ուղղագրութեամբ, պարզ երեւում է «օրէն» արմատը, ուստի՝ գոյականը տարբերւում է բայից (է-ի հնչիւնափոխութեան տրամաբանութիւնն էլ՝ իր հերթին):

Գարեգին Նժդեհն աներկբայ ասում է. «Ապրել ցեղօրէն», այսինքն՝ ցեղը իբրեւ գերագոյն օրէնք ընդունելով: Համեմատենք գործող ուղղագրութեան աղաւաղման հետ՝ «Ապրել ցեղորեն». մի՞թէ այս սովորական, չէզոք մակբայը արտայայտում է նժդեհեան մտքի ողջ հզօրութիւնն ու իմաստը: Հէնց միայն Նժդեհին համարժէք հասկանալու համար հարկաւոր է օր առաջ վերադառնալ դասական ուղղագրութեանը, էլ չենք խօսում 1600-ամեայ գրաւոր ժառանգութեան, արեւմտահայ եւ Սփիւռքի արդի գրականութիւնը համարժէք իւրացնելու մասին:

Մեկ այլ, նրբօրէն արձանագրուած, յոբելեանական օրինակ15. «Օրհնյալ է Հարութիւնն Քրիստոսի» գործող ուղղագրութեամբ մաղթանքը դասական ուղղագրութեամբ է միայն վերականգնում իր բուն իմաստը՝ «Օրհնեալ է Յարութիւնն Քրիստոսի»: Գրութեան փոփոխութեամբ վերստին աղճատուել է բառի արմատը, եւ «յար»-ի փոխարէն («յ» նախդիր + «ար» արմատ), որ այստեղ նշանակում է «կենդանանալ», փաստացի կարդացւում է «հար»՝ «խփել», «վնասել» իմաստով («ոտնահարել», «դանակահարել» եւ այլն):

Եւս մեկ օրինակ՝ այս անգամ բարբառային խօսքին առնչուող16. «Ծերացանք՝ ծերը տեսանք» ասացուածքը գործող ուղղագրութեամբ աղճատուած է (ո՞ւմ տեսանք, ո՞ր ծերին, ծերուկին), մինչդեռ դասականով նշանակում է «ծէրը», այսինքն՝ կեանքի վերջը, աւարտը, ծայրը (այ > է հնչիւնափոխութեամբ):

Նոյնը վերաբերում է «վեր ընկնել» դարձուածքին, որի կողքին անհասկանալի է «վերելակ» բառը (եթէ նոյն բառն է՝ ինչպէ՞ս է նշանակում երկու հակադիր ուղղութիւն). դասականի ուղղագրութեամբ է ճշտւում, որ առաջին դէպքում գործ ունենք «վէր»-ի՝ վայր ընկնելու հետ

(«վայր» > «վէր»):

Թող ուսուցիչը աշակերտներին (նաեւ՝ դասախօսը՝ ուսանողներին) հետեւեալ վարժութիւնն անել տայ՝ գործող ուղղագրութեամբ գրառել ու մեկնաբանել «գյուղապետ», «քաղաքապետ», «թաղապետ», «գնդապետ», «սակավապետ», «անտառապետ», «բռնապետ», «վարչապետ», «պահակապետ» բառերը: Դիւրին կհամոզուենք, որ սովորողների մեծագոյն մասը շփոթւում է, չի հասկանում, թէ ի՞նչ է «սակավապետը», ինչի՞ «պետն» է դա: Բառը ստուգաբանւում է միայն դասական գրութեամբ՝ «սակաւապէտ», այսինքն՝ երկրորդ բաղադրիչը ոչ թէ «գլուխ», «ղեկավար» արմատն է, այլ՝ «պէտք», ուստի եւ՝ «ժուժկալ», «քչով բաւարարուող» իմաստն ունի:



Եզրակացութիւն

1922 թուականի հրամանագիրը, հիմք ընդունելով կատարուած հնչիւնական փոփոխութիւնների եւ գրառման համակարգի համապատասխանեցման անհրաժեշտութիւնը, բնաւ հաշուի չի առել հնարաւոր հնչիւնական փոփոխութիւնները, որ անխուսափելիօրէն պիտի հետեւէին (եւ հետեւեցին) գրութեան «բարեփոխմանը»: Հայերէնի ոչ միայն ուղղագրութեանը, այլեւ բովանդակ ուղղախօսութեանը հասցուել է կործանարար հարուած:

Կատարուածն ունեցել է իր քաղաքական դրդապատճառները, խնդրի լուծման ընտրած ռազմավարութեան քաղաքական հիմքերը: Մասնաւորապէս՝ «բարեփոխիչները» չէին կարող չգիտակցել, որ իրենք առաւել խորացնում են հայութեան երկու հատուածների միջեւ արդէն այլ հիմքերով առաջացած վիհը, մի նոր հիմք են տալիս լեզուական, հոգեւոր, մշակութային փոխադարձ խորթացման: Դժուար չէր, իսկապէս, հասկանալ, որ միասնական ուղղագրութեան պարտադիր պահպանումն է նոյն լեզուի երկու տարբերակների հիմքը, բովանդակ ազգային միասնութեան հիմքը:

Նորից ու նորից յիշեցնենք, որ յատկապէս այդ հրամայականի, այդ յիրաւի «իմաստուն սկզբունքի» շնորհիւ «արտասանական այն խոշոր տարբերությունները, որոնք անջատում էին մեր երկու գրական լեզուները, գրավորի մեջ քիչ էին զգալ տալիս, իսկ բանավորի մեջ թեեւ շատ, բայց այնքան, որ միմյանց հասկանալու անհաղթահարելի դժվարություններ չէին ստեղծվում: Եվ սիրով հնչվում էր արեւելահայի բերանում արեւմտահայերենը եւ ընդհակառակն»17:

Մինչդեռ կատարուեց այն, ինչն արդէն իսկ կանխատեսելի էր, աւելին՝ յստակ կանխատեսել էին 19-րդ դարի վերջին – 20-րդի սկզբին մի շարք մտաւորականներ, ովքեր մտահոգ էին ուղղագրութեան անհարկի փոփոխութեան վտանգից: Յիշատակենք թէկուզ «տգիտական ուղղագրութեան» (այսօրուայ հեռուից՝ տգիտացնող ուղղագրութեան) սպառնալիքի մասին տակաւին 1910 թուականին արուած նախազգուշացումներից մեկը. «Ուղղագրութիւնը դիւրացնելու պատրուակին տակ՝ աւերել, եղծանել բառերը, գրերու արտասանութեան նրբութիւնները, հայերէն այբուբենքին վրայ այնպիսի՛ անդամահատութիւններ ընել, որոնք ստուգիւ վիրաբուժական չեն, այլ սպաննիչ ու խաթարող... Այս միջոցիս ամէն քիչ շատ գրիչ շարժողը՝ ինկած է հայերէն այբուբենքին վրայ, մեկը՝ այս գիրը կը հալածէ, միւսը՝ այն գիրը կը վտարէ»18:

Կատարուածի հակազգային ուղղուածութիւնը, ճակատագրական վնասակարութիւնը ժամանակին արդարացիօրէն արձանագրել է Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեան յատուկ յանձնաժողովը. «Աշխարհիս վրայ մեզմէ զատ չկայ ազգ՝ որ երկու տեսակ ուղղագրութիւն ունենայ: Եւ շատ անտեղի է մեր ազգին արդի վիճակը՝ իրարու գրածներէն խորշելու եւ կամ իսկապէս չհասկնալու զիրար, ինչպէս կը պատահի շատերուն»19:

«Երեւանեան ուղղագրութիւնը», իրօք, ոչ թէ սոսկ «պղծութիւն», «հրէշային խառնակութիւն», «այբուբենական բռնաւորութիւն», արդարութեան ու գիտութեան դէմ մեղանչում եղաւ, այլեւ՝ «գերեզմանաքար» հայոց անցեալի վրայ, չինական պարսպով անջրպետեց հայաստանցիներին թէ՛ իրենց նախնիներից եւ թէ՛ սփիւռքի ազգակիցներից20:

Տասնամեակներ առաջ ասուածը հարկադրուած ենք ահաւասիկ առաւել դառնութեամբ ու տագնապով կրկնելու այսօր: Ամօթալի փաստ է իսկապէս. հայաստանեան լեզուաբանների մեծ մասը այսօր անսքօղ թշնամութիւն է տածում դասական ուղղագրութեան վերականգնման հանդէպ, որից էլ ածանցւում է արեւմտահայ գրականութեան հանդէպ համապատասխան վերաբերմունքը: Բանը հասել է անգամ արտառոց յորդորի. «Եվ որքան Սփյուռքը շուտ թոթափի հին ուղղագրության անցանկալի բեռը, այնքան ավելի լավ սփյուռքահայության համար»21:

Սփիւռքը ժամանակին չընդունեց ուղղագրական բռնութիւնը, հակադրուեց, ահազանգեց, թէպէտ՝ ապարդիւն: Այդուհանդերձ, եթէ այսօր կենդանի է դասական ուղղագրութիւնը (իսկ, գաղտնիք չէ, որ դասականի որոշ հակառակորդներ ամէն կերպ ճգնում են դա բնութագրել սոսկ որպէս «գրաբարի ուղղագրութիւն»), ապա պարտական ենք Սփիւռքի մեր ազգակիցներին: Եւ մի՞թէ առնուազն տարօրինակ չէ, որ օտար լեզուական միջավայրում հնարաւոր է իւրացնել դասական ուղղագրութիւնը, այնինչ հայաստանեան հակառակորդները տրտնջում են դժուարութիւններից, ծուլանում մի քանի նոր կանոն իւրացնել եւ դեռ մոլորեցնում են հանրութեանը: Նշենք, ի դէպ, որ կայ լիարժէք գիտական եւ ուսումնական գրականութիւն, աւելին՝ Հայաստանում արդէն ստեղծուել ու հանրութեանը ցուցադրուել է գործող ուղղագրութիւնը դասականի փոխարկող համակարգչային ծրագիր:

Վերադառնալով 80 տարի առաջ կատարուածին՝ մեզ տուեալ պարագայում հետաքրքրողը լեզուագիտական հիմքն է, այն աշխարհայեացքային-մեթոդաբանական դիրքորոշումը, որը հայերէնի գործող ուղղագրութեան մէջ բացարձակացնում է հնչիւնական սկզբունքը, իսկ աւանդական-ստուգաբանական ու ձեւաբանական սկզբունքները՝ անտեսում:

Նախ՝ իրենք իսկ՝ 1922 եւ 1940 թուականների «բարեփոխիչները», հետեւողականօրէն չեն պահպանել «մեկ հնչիւն – մեկ տառ» սկզբունքը, ընդ որում՝ ո՛չ փոփոխուած ձայնաւորների, ո՛չ էլ անփոփոխ բաղաձայների գրութեան առումով: Սխալ հիմնադրոյթի տուրք գրութիւնը մեծապէս աղճատել է հայ բառերի պատկերը, դարձրել նոր սերունդների համար անճանաչելի, պայմանական բան: Իսկ աւանդական բառապատկերի աղաւաղումը անհետք չէր կարող մնալ բառի հնչեցման, բառիմաստը ճիշտ ընկալելու, ինչպէս նաեւ բառը մտապահելու եւ ճիշտ գրառելու մէջ:

Երկրորդ՝ հնարաւոր էլ չէր անշեղօրէն հետեւել «մեկ հնչիւն՝ մեկ տառ» կանոնին, քանի որ դարաւոր պատմութիւն ունեցող լեզուն (ինչպէս հայերէնը, այնպէս էլ անգլերէնը, ֆրանսերէնը, ռուսերէնը եւ այլն) անխուսափելիօրէն հեռացած պիտի լինէր բառի հնչեցման սկզբնական ձեւից, կուտակէր գրութեան ու արտասանութեան անհամապատասխանութիւններ, այդ թւում՝ «յամր», չգրառուող հնչիւններ: Եթէ, դիցուք՝ հայերէնը լինէր անգիր լեզու, գուցէ հիմնաւոր լինէր հնչիւնական սկզբունքի գերադասումը:

Երրորդ՝ ուղղագրութիւնն ինքնին մշակութապահպան դեր ունի. հնչոյթի գրութիւնը չէ՞ որ նաեւ պատմական յիշողութիւն է, ազգային ինքնութեան հիմքերից մեկը, ազգի միասնութիւնը ժամանակի (հերթափոխուող սերունդների) եւ տարածութեան (ժողովրդի տարբեր հատուածների) մէջ ապահովող հզօր գործօն: Պատմութիւն ունեցող, գրականութիւն ունեցող, հոգեւոր ժառանգութիւն ունեցող ժողովրդի համար տառն աւելին է, քան սոսկ հնչոյթի գծագրական պատկերը, բառն աւելին է, քան սոսկ հնչոյթների համակցութիւն, ուղղագրութիւնն աւելին է, քան տառագրութիւնը, իսկ ազգի միասնականութեան ապահովումն աւելի կարեւոր է, քան ուղղագրութեան միւս բոլոր չափանիշները:

Չորրորդ՝ անցած տարիների արտասանական աղաւաղումները (սոսկ հնչիւնական սկզբունքին կառչած մնալու հետեւանքով) թոյլ են տալիս եզրակացնելու, որ հայերէնի ուղղագրութեան (նաեւ՝ ուղղախօսութեան) խնդրում պակաս կարեւոր չէ աւանդական-ստուգաբանական մօտեցումը: Արդ՝ հարկաւոր է, նախ՝ խորապէս գիտակցել այդ հանգամանքը, ապա՝ համապատասխանաբար փոխել հայերէնի ուսուցման յարացոյցը:

Վերադարձը դասական ուղղագրութեանը հիմք կստեղծի նաեւ ուղղախօսութեան աստիճանական շտկման:





1 Տե՛ս Մ. Աբեղյան, Առաջնորդ հայոց լեզվի նոր ուղղագրության, Յերեվան, Պետհրատ, 1922, էջ 3-4:

2 Էդ. Աղայան, Լեզվաբանության հիմունքներ, Եր., ԵՊՀ հրատ., 1987, էջ 121:

3 Անդ, էջ 280:

4 Անդ:

5 Տե՛ս Թ. Ղարագյուլյան, Ժամանակակից հայերէնի ուղղախօսութիւնը, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1974, էջ 215-216:

6 Խ. Պ. Քարտաշեան, Խորհրդային Հայաստանի նոր ուղղագրութիւնը, Պէյրութ, «Հրազդան», 1926, էջ 21:

7 Տե՛ս Վ. Միրզոյան, Հայերէնը՝ անաղարտ, Եր., «Գրիգոր Տաթեւացի», 2005:

8 Տե՛ս Է. Գյուլեսերյան, Գեղարվեստական խոսքի մատուցման արվեստը, Եր., ՀՍՍՀ մշակույթի նախարարության մեթոդկենտրոն, 1987, էջ 29-39:

9 Ս.Վ. Գյուլբուդաղյան, Հայոց լեզվի մեթոդիկա, Եր., ԵՊՀ հրատ., 1978, էջ 156:

10 Ա. Ղարիբյան, Հայ մանկավարժական լեզվաբանության հարցեր: Գիրք 1. Ներածություն, Եր., Լույս, 1969, էջ 94:

11 Վ. Առաքելեան, Ժամանակակից հայերէնի հնչիւնաբանութիւն, Եր., ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1955, էջ 67:

12 Գ. Ջահուկյան, Հարկ կա՞ արդյոք փոխել մեր ուղղագրությունը, Եր., 1996, էջ 19:

13 Վ. Առաքելյան, Կգա նաեւ ուղղագրությամբ զբաղվելու ժամանակը //«Երեկոյան Երեւան», 19 Մարտի 1997, էջ 4:

14 Լ. Ավդալյան, Ուղղագրության խնդիրը // «Հայաստան», 5 Ապրիլի 1991, էջ 2:

15 Տե՛ս Լ. Միրիջանեան, Ազգայինը Մեսրոպեան ուղղագրութիւնն է // «Ավանգարդ» (շաբաթաթերթ), 15-21 Օգոստոսի 2001թ., էջ 2:

16 Տե՛ս Գ. Պասմաճեան, Միասնական ուղղագրութիւն յօգուտ միասնականութեան // «Գիտութիւն եւ տեխնիկա», 1996, թ. 7-9, էջ 41:

17 Ա. Ղարիբյան, նշուած աշխ., էջ 94:

18 Գ. Մէնէվիշեան, Հայերէն լեզուի ուղղագրութեան խնդիրը, Վիեննա, 1910, էջ 8:

19 «Վենետկոյ Մխիթարեանց յանձնաժողովին կարծիքը հայերէնի ուղղագրութեան մասին», Վենետիկ, Սուրբ Ղազար, 1927, էջ 10:

20 Տե՛ս «Երեւանեան ուղղագրութիւնը» (խմբագրական) // «Հայաստանի կոչնակ», Նիւ Եորք, Նոյեմբեր 20, 1926, թ. 47, Հ. Ա. Ղազիկեան, Ի՞նչ են անում Երեւանում // «Հայրենիք» (ամսագիր), 1927, հ. 6, էջ 70, Կոստան Զարեան, Ուղղագրութեան խնդրի առթիւ // «Հայրենիք» (օրաթերթ), Սեպտեմբերի 30 – Հոկտեմբերի 1, 1927թ.:

Լեզուական բարբարոսութիւնը ինքնին մերժելի էր թուում. «Ես վստահ եմ, որ ոչ մեկ հայ պիտի չգործէ այդ ոճիրը, եւ պիտի չգրէ տեր, սեր, աղետ, նուեր» (Հ. Ա. Ղազիկեան, նշուած աշխ., էջ 68)

21 «Հայաստանի Հանրապետություն» (օրաթերթ), 13 Ապրիլի 2002թ., էջ 5: Տիտղոսաւոր հեղինակներին բնաւ պատիւ չբերող սոյն փաստաթուղթը, որ անուանւած է «Հայերենի արդի ուղղագրությունը փոխելու փորձերի առթիվ», աւարտւում է դասականի կողմնակիցների ջանքերի պիտակումներով՝ «որպես հայ մշակույթի քայքայմանն ուղղված միտումնավոր քայլեր՝ թելադրված հայատյաց կենտրոններից»:

ՎԱԼԵՐԻ ՄԻՐԶՈՅԵԱՆ

«ՃԱՐՏԱՍԱՆՈՒԹԻՒՆ»

Երեւան, 2006

Edited by Johannes, 10 July 2009 - 06:33 AM.