20 replies to this topic

[MosJan]

Monte Melkonian was killed on June 12, 1993



June 12, 1993 – Monte Melkonian Met Death On the Battlefield

hetq.am

01:49, June 12, 2011
In the early morning the self-defense forces of the Martuni region of Nagorno Karabakh began an operation to destroy the military strongholds in the villages of the Aghdam region of Azerbaijan.

Everything was going as planned. By noon the operation was over. Monte, Komitas, Saribek, Saro, Hovik, and Gevork entered the Marzili village riding in a Vilis.

After examining the territory they were to determine the new positions. When they were approaching a crossroads they noticed an armored vehicle and stopped the Vilis. At a distance of 40 meters a group of soldiers gathered around the vehicle. Komitas, who was wearing an Azerbaijani military uniform, got out of the car and walked towards them. He called to them, “Are you Armenians?” They answered “No” in Azerbaijani. Komitas would later say that the moment he asked the question he knew they were enemy soldiers. He opened fire and retreated. The others jumped out the car and took positions, firing.

The vehicle’s large-caliber machine-gun joined the enemy’s submachine gunners. During the first burst of gunfire, the men were lying on the ground. Monte rushed towards the wall of the nearest house. The second machine-gun burst resounded. It hit the wall… A large fragment of a shell pierced Monte’s head. Four of the men were already wounded. Holding Monte, Hovik called for help over the radio transmitter – 00 is shot, 00 is no more… They took position around their commander and continued to resist. The relief forces destroyed the Azerbaijani detachment, and took a prisoner. The reconnaissance chief, Saribek Martirosyan, was bleeding profusely and died as soon as they reached the hospital.

http://janfedayi.com/Monte/

[Zartonk]

Herosis Hokeen Anmah.

[Accelerated]

Is his brothers book worth reading?

[Lev7]

Is his brothers book worth reading?

yes, very good book indeed

here are pics from Yerablur in Armenia where Monte is burried

[phantom22]

I have better pictures of Yerablur, that I will post if I can find them. Mosjan has also posted pictures of Monte's grave in the past

yes, very good book indeed

here are pics from Yerablur in Armenia where Monte is burried

[Vartan Mamigonian]

I enjoyed the pictures posted by Lev7. I doubt if anyone else has any better pictures that these.

[Arpa]

Under another topic ;
http://hyeforum.com/...=0
I coyly expressed my trepidations;

Every time I hear the name aghdam the picture of Monte -Avo Melkonian floats in my head. I have always had an uneasy feeling about it. I am afraid to open a can of worms. Perhaps at another time.

I hate to desecrate the sacred memory of our heroes, yet I have had this uneasy feeling ever since.
Thank you MosJan;
http://janfedayi.com/Monte/index.html
Observe the opening paragraph from the above;

MONTE AVO MELKONYAN While in Armenia for my brother’s funeral last summer, people asked me over and over again for more information about Monte. They wanted to know about the events of his life and the circumstances of his death, of course, but many also wanted to know more about his philosophical and political views. Few people were aware that the legendary military leader had in fact written voluminously on the subjects of the Armenian national question, recent Armenian history and military strategy.

If my memory serves me right, Monte was triumphantly, but unprotected riding the tank when a SINGLE BULLET to the head ended his life. The assumption is that “single bullet” was made in baku. During those days those clowns (so called sharp shooting snipers) from baku could not even shoot an elephant from a distance of 2 (bare) feet.
Was there a forensic autopsy? Was that “single bullet” examined to see where it came from?
I will stop here. Yes, I am a suspicious slob. Use your imagination to see what I am driving at.
Will we ever learn the TRUTH?
----
We never learned who assassinated the then president of the Artsakh Parliament and why.

Armenian Leader of Nagorno-Karabakh Parliament Assassinated
April 15, 1992 | From Reuters
Gunmen Tuesday assassinated the head of Parliament in Nagorno-Karabakh, an Armenian-populated enclave of Azerbaijan fighting for self-rule, the Interfax news agency said. The agency, quoting a parliamentary spokesman, said ethnic Armenian Artur Mkrtchyan was shot in the early evening at his home in the regional capital of Stepanakert. The assailants fled, it said. More than 1,500 people have been killed in four years of conflict over Karabakh.

Edited by Arpa, 03 November 2010 - 06:03 AM.

[Arpa]

To answer my own question above and to dissipate all suspicion. Above I had posed the question whether the “bullet” was examined to see its origin and what gun it came from. It turns out it was not a single bullet as assumed at times, but shrapnel from a cannon fire. See highlights below.
-----
Quote from his Brother Markar‘s account.
http://janfedayi.com/Monte/index.html

Fallen in Battle:
I have read several inaccurate accounts of what took place in the abandoned Azeri village of Merzuli in the early afternoon of June 12,1993. There were unfounded reports that Monte’s body had been mutilated, and rumors that he was killed not by Azeri soldiers but by Armenian mafiosos. Seta and I spoke with the survivors of the battle who were in Monte’s jeep, as well as with a young Azeri soldier captured the day of Monte’s death. The story we pieced together is as follows: Monte and his fighters rose long before sunrise on the morning of June 12, to mount an operation against Azeri artillery positions in the Aghdam region. By about noon, the operation was successfully completed. At the conclusion of the battle, Monte was informed by radio that his fighters had captured a T-72 tank in Merzuli, on the plain just below the ridge from which they had launched their attack that morning. In keeping with Monte’s policy of personally inspecting all captured equipment, he, his devoted driver Komidas, and four other fighters climbed into the jeep and headed down from the mountains toward Merzuli, which they believed had been abandoned by enemy troops earlier that day. Riding with Monte and Komidas ere two young officers named Hovig and Saro, a senior light-tank commander named Saribeg, and another fighter named Kevork. They approached and intersection near an old tractor station on the outskirts of the village at about 1:20 p.m. There, they noticed a BMP (an armored personnel carrier with a light turret-mounted canon) parked perhaps thirty meters away, on the road perpendicular to the direction in which they were driving. Believing the BMP to be manned by their own fighters, Monte’s driver parked in the intersection and approached it on foot. Komidas, who was wearing an Azeri military uniform, asked the occupants of the BMP if the were Armenian. Although Komidas speaks fluent Azerbaijani Turkish, he asked the question in Armenian, which many Azeris from the area speak. When the answer cane in the negative, the occupants of the jeep jumped out of the vehicle and ran for cover under hail of automatic weapons fire from BMP. The Armenians returned fire with their light arms. (At the time of his death, the thirty-round clip in Monte’s rifle contained only twenty or twenty-one rounds. Since he habitually reloaded at every opportunity, it is likely that he fired nine or ten rounds at this time.) Komidas, Hovig and Saro were all hit in their legs, an Saribeg was wounded gravely. The BMP fired a first canon round, but it missed its target. Monte, who dove to the road to avoid being hit, drew himself up and began running to take cover behind a stone wall on the side of the road. As he neared the wall, the BMP fired a second canon round which hit the wall and burst, wounding Saro again and sending a large piece of shell causing into Monte’s forehead, just above his right eye. He fell to the road on his side and died either immediately or within several seconds, with his eyes half closed and a peaceful expression on his face. The BMP then accelerated through the intersection to make its escape. Hovig cradled Monte in his arms and called in reinforcements by radio. According to more than one account, the reinforcements caught up with the Azeri fighting group, killing several enemy soldiers and capturing at least one. The BMP and its occupants, however, escaped. Meanwhile, Monte’s body and his wounded comrades were evacuated to the village of Martuni. There, Saribeg died, leaving his five children without a father, and his impoverished family without a breadwinner. It is still not clear to me why the Azeri BMP remained behind in Merzuli. It might have been on a reconnaissance mission, or it simply might have lost its way. In any case, what seems to have happened at that intersection on June 12 was a chance meeting between enemy forces. And in this confrontation, the Azeris had the advantage of armor and a turret-mounted canon.

Edited by Arpa, 09 December 2010 - 09:51 AM.

[MosJan]

Մոնթե Մելքոնյան. «Միշտ զարգացման պէտք կայ, միշտ անցեալի սխալներէն սորվելու պէտք կայ…»

00:12, 13 հունիսի, 2011
Արդէն տասնութ տարի անցած է Մոնթէին մեկնումէն: Յաճախ ինծի կը հարցնեն «Մոնթեն եթէ հիմա ողջ ըլլար, ո՞ւր կ'ըլլար»: Անվարան կը պատասխանեմ՝ «մահացած կ'ըլլար»: Մեր ընտանիքին մէջ ես միակը չեմ, որ այս պատասխանը կու տամ: Մոնթէին մտերիմ՝ իր եղբայրն ալ ճիշդ նոյնը պատասխանած է այս հարցումին:

Մոնթեն ինք կը գրէր 6 յունիս 1988-ին, թէ լաւ մարդիկ են, որ պատրաստ են անկաշառ ծառայել իրենց սկզբունքներուն ի գին բանտարկութեան, ես կ'աւելցնէի` նաև մահուան.

«Հոստեղի (այսինքն բանտի, Ս.Մ.) կեանքը լաւ չէ բայց հետաքրքրական է որոշ ձևերով: Պիտի շատ-շատ-շատ նախընտրէի հոս չըլլալ (անշուշտ) բայց և այնպէս հոս եղած ատենս լաւ ընկերներու ծանօթացած եմ: Ամէնքս օր մը հոսկէ պիտի ելլենք և յոյսով եմ որ կը ծանօթանաս: Զարմանալի է ինչպէս յաճախ ամէնալաւ մարդիկ այսպիսի տեղերու մէջ տարինե՜ր կ'անցնեն իսկ ամէն տեսակ աղտոտ մարդիկ դուրս կը մնան:

Իրականութեան մէջ այս ալ իր պատճառները ունի և յետոյ կը բացատրեմ: Լաւ մարդիկ այն տեսակ են, որ հանգիստ չեն կենար այնքան ատեն, որ իրենց սկզբունքները չեն իրականացած, նոյնիսկ երբ իրենց թշնամիները շատ աւելի մեծ և զօրաւոր են: Եւ երբ գործնական քայլեր կ'առնեն ինքնաբերաբար վտանգի մեջ կը նետուին և հաւանականութիւնները կը շատնան, որ այսպիսի տեղ մը վերջանան: Իրար հետ կը խօսինք և իրարմէ կը սորվինք»:

Բոլորը գիտեն, որ Մոնթեն ինքն ալ հանգիստ կեցողներէն չէր: Հակառակ տարածուած՝ ծանօթի հանդէպ ներողամիտ ըլլալու հիւանդագին սովորութեան, Մոնթէն առաւել խստապահանջ էր իր մտերիմներուն նկատմամբ: Անոր ծայրայեղ անկաշառ էութիւնը միշտ ալ թշնամիներ պիտի հաւաքէր: Ժողովուրդին համար և ազգին անունով գործելու հանգամանքը հսկայական պատասխանատուութիւն կ'ենթադրէ և Մոնթէն ամէն րոպէ կը գիտակցէր այդ անկշռելի բեռի գոյութիւնը: 25 Օգոստոս, 1983-ին ան կը գրէր.

«…Հաւանաբար արդէն յստակ է քեզի համար, որ իմ սկզբունքներս, աշխատանքս և համոզումներս կը սիրեմ գործադրել և գործնական ձևով արտադրել։ Նաև հաւանաբար յստակ է քեզի համար, որ կը փորձեմ այս ամէն ինչը գործադրել հայկական ազատագրագրական պայքարի սահմաններուն մէջ կամ ալ գոնէ հայութեան ի նպաստ ըստ իմ հասկացողութեանս (նաև ըսեմ, որ լրջօրէն միշտ փորձած եմ գիտական ձևով մօտենալ այս հարցին և համոզուած եմ որ եթէ մօտեցումս հարիւրէն հարիւր ճիշդ չէ գոնէ շատ անկեղծ և իրապաշտ մօտեցում մըն է։ Այս չափ պէտք է յստակ ըլլայ)։

Բայց այս տեսակ գործերը տեղքայլի մէջ չեն մնար. տեղքայլի մէջ չեն մնար քանի որ պատմութիւնը տեղքայլի մէջ չի մնար։ Միշտ զարգացման պէտք կայ, միշտ անցեալի սխալներէն սորվելու պէտք կայ, և ներկայ իրավիճակի հաշիւներու հիման վրայ ապագայ շինելու համար քայլեր առնելու պէտք կայ։ Երբ որ այս գործերը ժողովուրդի մը կամ ազգի մը անունով կը կատարուին, և երբ որ այս գործերը կը պահանջեն որ մեր ժողովուրդին ամէնէն հայրենասէր և նուիրուած տարրերը օրական մահի դիմացը գան, կը նշանակէ որ այս գործերուն մէջ դեր ունեցողները- մանաւանդ այս կամ այն ձևով հիմնական դեր ունեցողները- հսկայ պատասխանատուութիւններ ունին։

Ոչ մէկ իրաւունք ունին անխելք արարքներ ընելու, ոչ մէկ իրաւունք ունին իրենց զգացումներուն ենթարկուելով կուրանալու և սխալ (բայց «անկեղծ») հաշիւներ ընելու, ոչ մէկ իրաւունք ունին անզգոյշ կամ անհոգ ըլլալու։ Հակառակ այս իրականութեան, մեր ժողովուրդին և պայքարին անունով և մեր ամէնէն անձնազոհ ընկերներուն արեան գնով չափազանց ֆաշական, անմարդկային, վնասակար և իրապէս ապուշ արարքներ եղած են այս վերջին տարիներուն։ Չեմ կարծեր որ պէտք ունիմ քեզի օրինակներ տալու»։

«Շա՜տ դժբախտաբար», ինչպէս Մոնթէն պիտի ըսէր, այս նամակին գրուելէն քսանութ տարի անց, վերոյիշեալ տողերը տակաւին կը մնան այժմէական:

Սեդա Գպրանյան-Մելքոնյան

http://hetq.am/arm/articles/2050/

[MosJan]

Վերջաբան. տեսարան Եռաբլուրից

19:59, 12 հունիսի, 2011
Մի քանի գարուն առաջ միայն ծառերի կոճղերն էին փրկվել հրի ճարակ դառնալուց: Ես լցնում եմ ջուրը, իսկ Սեդան սրբում է սալաքարը` փայլեցնելով մոխրագույն մակերեսը: Ծիծեռնակները ծվծվում են իրենց պտուտաձեւ թռիչքի մեջ, իսկ հետկեսօրյա արեւը ցած է իջնում:

Այժմ երեւի 700 գերեզման կա Եռաբլուրում: Մեծ մասի գլխավերեւում փայլեցված գորշ բազալտե քարեր են, դրանց վրա` նահատակների` ավազաշիթով պատկերված դիմանկարներ: Կան մանկական դեմքերով պատանիներ, զինվորական համազգեստով երկու կին, ինքնաձիգ բռնած մեկ-երկու եզդի: Մի քանի դեմք ինձ ծանոթ են, շատերը` ոչ: Բլրի առաջին գերեզմաններից մեկն «Արաբոյի» Հարութինն է` սպանված 1990 թ. օգոստոսի 20-ին:

Եռաբլուրում է թաղված պատերազմում սպանվածների միայն փոքր մասը: Մոնթեի վարորդ Կոմիտասն, օրինակ, թաղված է Մարտունու իրենց ընտանեկան գերեզմանոցում: Նա յոթ մարտիկներից մեկն էր, որոնք մեռան 1996 թ. հոկտեմբերի 31-ին, երբ, հետախուզական առաքելությունից վերադառնալիս, դիպան հակահետեւակային ականի:

Բայց ոչ բոլորին են ադրբեջանցիներն սպանել. Մոնթեի գերեզմանից 80 քայլ դեպի հարավ Կառլեն Անանյանի եւ Արամ Վարդանյանի ոսկորներն են հանգչում: Կառլենի հայրն իր ձեռքերով քանդեց նրանց գերեզմանը եւ 1994 թ. սկզբին վերջապես կարողացավ նրանց աճյունը տեղափոխել Հայաստան: Այդպիսով ավագ Անանյանը կատարեց իր որդու` Հայաստանում վերաթաղվելու վերջին խնդրանքը, որն արտահայտված էր Կառլենի 1983 թ. նամակում: Կառլենի ու Արամի կողքին Դավիթ Դավթյանի գերեզմանն է` այն երիտասարդի, որի գործողությունները պատճառ էին դարձել նրանց մահվան: Տարիներ շարունակ Շվեդիայից Սուդան, Նեպալ եւ Ճապոնիա անդադար թափառելուց հետո նա վերջապես, Մոնթեի մահվանից առաջ, հաստատվել էր Երեւանում: 1997 թ. հոկտեմբերի 29-ի առավոտյան ինչ-որ մեկը նրա երեքամյա որդու աչքի առջեւ կրակեց նրա գլխին:

«Նրանք հայրիկի գլուխը ծակեցին», – թաղումից հետո ասել էր փոքրիկ տղան մի այցելուի: Քննությունը ցույց տվեց, որ Դավթյանին սպանած գնդակն արձակված էր այն նույն զենքից, որով 14 ամիս առաջ, 1996 թ. օգոստոսի 9-ին, սպանվել էր «Գաղտնի բանակի» նրա նախկին ընկեր Աբրահամ Խամիսյանը` թաղված Դավթյանի կողքին:

Գերեզմանի մուտքից աջ շինարարական շաղախը վերջերս է չորացել «Գաղտնի բանակի» նահատակներին նվիրված մի քարե հուշարձանի վրա: Նրանց թվում Հակոբ Հակոբյանն է` Կառլենին եւ Արամին տանջանքի ենթարկած ու սպանած մարդը: Այդպիսով մահը, որ երբեք խտրականություն չի դնում, մարդասպանին կապել է իր զոհերի հետ:

1993 թ. հունիսի 12-ից հետո Մարտունու շրջանի հրամանատարությունը բաժանվեց երկու շտաբի` մեկը Մոսու գլխավորությամբ, մյուսը` Նելսոնի: 1993 թ. հոկտեմբերին նրանց մասնակցությամբ գրավվեց Արցախից հարավ` մինչեւ իրանական սահմանը հասնող ողջ տարածքը: Տեղահանվեցին եւս 200000 ադրբեջանցի փախստականներ: Ադրբեջանը 1993 թ. հակահարձակում ձեռնարկեց, եւ կռիվները մոլեգնում էին շաբաթներ շարունակ: 300 հայ ու թերեւս 4000 ադրբեջանցի մարտիկներ սպանվեցին, մինչեւ որ հակահարձակումը մարեց, եւ Ռուսաստանի միջնորդությամբ 1994 թ. մայիսին հրադադար հաստատվեց: 6 տարի տեւած կռիվների արդյունքում միլիոնից ավելի մարդիկ փախստկաններ էին դարձել, եւ հավանաբար նրանց երկու-երրորդն ադրբեջանցիներ էին: Մարդու իրավունքների պաշտպանության կազմակերպության հաշվարկով` պատերազմում երկու կողմից 25000 հոգի էին սպանվել: Հրադադարից հետո Ադրբեջանի նախագահ Հեյդար Ալիեւն ուշադրությունն ուղղորդել էր Հայաստանի երկարատեւ դիվանագիտական ու տնտեսական մեկուսացմանը: Դրան մինչեւ օրս նպաստում է Կասպից ծովում Ադրբեջանի նավթային պաշարների գրավչությունը:

1994 թ. ի վեր հրադադարն ավելի կամ պակաս չափով պահպանվում է, բայց ամեն շաբաթ այս բլրի վրա նոր գերեզմաններ են ծաղկում: Այսօր գերեզմանոցի եզրին 6 նոր շիրմափոսեր, բաց բերանների նման, պատրաստ են կլանելու Արցախում մի ուղղաթիռի վթարի զոհերին:

Մոնթեի գերեզմանից 17 քայլ արեւելք Վազգեն Սարգսյանի շիրիմն է: Պատերազմի հերոսն ու «Պաշտպանության կոմիտեի» նախկին ղեկավարը նոր էր նշանակվել Հայաստանի վարչապետ, երբ 1999 թ. հոկտեմբերի 27-ին Երեւանում 5 զինյալներ ներխուժեցին Խորհրդարանի նիստերի դահլիճը: «Հերի՜ք է մեր արյունը խմեք» բղավելով` նրանք թիկնոցների տակից «կալաշնիկովներ» հանեցին: Երբ ծուխն անհետացել էր, Սարգսյանն ու եւս 7 պատգամավոր սպանված էին: Խորհրդարանի վրա հարձակումը հետ-խորհրդային Հայաստանում աղքատության ու կոռուպցիայի դեմ ահագնացող զայրույթի ծայրահեղ արտահայտություն էր: Համենայն դեպս, այդպես էին փորձում իրենց կատարածը բացատրել այդ ոճիրի հեղինակները:

1990 թ. սեպտեմբերին, երբ Մոնթեն առաջին անգամ եկավ Երեւան, քաղաքի հրապարակները հույս էին ճառագում, որը հետո մեռավ: Օպերայի հրապարակում միմյանց փարվող ջերմ մարմինները, խռպոտ ձայները եւ անհապաղ լուծում պահանջող խնդիրների` շնչահեղձ անող շարանը Մոնթեին ներքաշել էին ազգային միասնության գիրկը, որից, իբրեւ պատրանքից, նա տարիներ առաջ հրաժարվել էր: Երեւանում նա մասնակցեց երթերին, հիմներ երգեց եւ հավատաց թերթերի առաջնորդող քառասյունակ հոդվածներին ու նոր գործիչներին նվիրված ներբողյաններին:

Բայց մինչ հայերն ու ադրբեջանցիներն իրար էին սպանում Արցախի լեռներում, «ընտանեկան գործարարության» մի քանի հարյուր ներկայացուցիչներ, կառավարության նախարարներ եւ արտասահմանյան ներդրումների տեղացի միջնորդներ կողոպտում էին այն երկիրը, որը պաշտպանելիս Մոնթեն պիտի մեռներ: Նրա հայրենակիցները մատնվեցին աղքատության մի ձեւի, որի խրտվիլակով նախկինում նրանց վախեցնում էին կոմունիզմի գաղափարախոսները: Իհարկե, հարուստներն ավելի հարստացան, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մանկական մահացությունն ու հիվանդությունները, գործազրկությունն ու ինքնասպանությունների քանակը խիստ աճում էին, իսկ աշխատավարձերը, կյանքի միջին տեւողությունը, ամուսնություններն ու ծնունդները կրճատվում: Խորհրդային ժամանակների համալսարանների դիպլոմներով մարդիկ մուրացկանությամբ են զբաղվում բազմացող պիցցերիաների առաջ, որոնք լի են արտասահմանցիներով, իսկ «ձեռներեց» երիտասարդ կանայք եւ համարյա դեռատի աղջիկներ ավտոբուսի տոմսի համար դրամ են խնայում` իրենց բախտը փնտրելով Ստամբուլի պոռնկատներում:

Մի հրատարակված հարցազրույցում Հմայակ Հարոյանը հիշում է Մոնթեի պատասխանն «Ինչպե՞ս եք տեսնում Հայաստանի ապագան» հարցին: «Կարելի էր կարծել, թե նա կպատասխաներ` «հաղթական» կամ «անվտանգ սահմաններով», – գրում է Հարոյանը, – բայց ո՛չ. նա պատասխանեց` «Առանց կոռուպցիայի եւ արդար»»: Քսաներորդ դարի վերջին տասնամյակում երկիրն ավելի ու ավելի էր հեռանում այդ արժեքներից: Մոնթեին ամենից շատ կանհանգստացներ արտագաղթի աղետալի մակարդակն այն ժամանակից ի վեր, ինչ Հայաստանը վերադարձավ կապիտալիստական հասարակարգին: «Շուկայի ազատականացման բարեփոխումների» 10 տարիներից հետո Հայաստանի Հանրապետության բնակչությունը նվազեց մեկ քառորդով` 1991 թվականի 4 միլիոնից մինչեւ 2001 թվականի 3 միլիոնից պակասը: Արտագաղթը պակասեցրեց նաեւ Արցախի բնակչությունը` ըստ որոշ հաշվարկների հասցնելով այն 65 հազարի, որ մարզի` խորհրդային դարաշրջանի բնակչության կեսից քիչն է:

Սեդան ու ես ավարտում ենք Մոնթեի գերեզմանաքարը լվանալը եւ տեսնում հնամաշ բաճկոնով միջին տարիքի մի մարդու, որ կանգնած է պատկառելի հեռավորության վրա` ձեռքերը ծալած: Մենք նրան չենք ճանաչում, բայց պարզ է, որ նա եկել է Եռաբլուր` ծաղիկներ դնելու մի հարազատի կամ, գուցե, ընկերոջ շիրիմին: Մոնթեի գերեզմանի մոտ նրա` կարմրով եզերված աչքերում արցունքներ են հայտնվում:

- Էդ մարդ ուրիշ էր, – շշնջում է նա իր ոսկե ատամների միջով:

Այստեղ, Արարատ լեռան հովանու տակ, որտեղ Նոյի փրկության տապանը հանգրվանեց ցամաքի վրա, ես հիշում եմ մի հայկական ասացվածք. «Ջրհեղեղն անցնում է, ավազն է մնում. մարդն անցնում է, անունն է մնում»: Մոնթեն, թվում է, հետ-խորհրդային այն հատ ու կենտ հերոսներից է, որոնց շարունակում են ակնածանքով վերաբերվել Հայաստանում: Ազգայնականները, կոմունիստները, ազատականները եւ քաղաքականապես չեզոք մեծամասնությունը` բոլորը, մեծարում են նրան եւ իրենցը համարում: Նախագահ Տեր-Պետրոսյանը նրան հետմահու հայտարարեց Հայաստանի Հանրապետության յոթ ազգային հերոսներից մեկը: Նա ստացել է Արցախի բարձրագույն պարգեւներ, որոնց թվում` «Առաջին կարգի մարտական խաչը» (1993 թ. նոյեմբերի 23) եւ «Ոսկե արծիվ» մեդալը (այն ստացած 5 հոգուց մեկը` 1999 թ. սեպտեմբերի 21): Այսօր նորակոչիկները երդվում են Մարտունու քաղաքապետարանի հրապարակում` հրամանատար Ավոյի կոթողային մարմարե հուշարձանի առաջ, որ պատկերում է Մոնթեին` իր «ուոքի-թոքիով», հեռադիտակով ու ինքնաձիգով: Հրամանատարի մահվանից 7 տարի անց Արցախի շրջանային հրամանատարներից յոթից հինգը Մոնթեի օրոք Մատունիում ծառայած զինվորներ են:

Մոնթեի երկրպագուներից ոմանք պնդում էին, թե նա հանդես բերեց այն վճռական ազդեցությունը, որ անհատը կարող է ունենալ ազգի ճակատագրի վրա: Նայելով Հայաստանի այսօրվա տխուր կացությանը, սակայն, կարելի է նաեւ եզրակացնել, թե նույնիսկ ամենաբացառիկ անհատները չեն կարող փոխել ազգի ճակատագիրը: Ուրիշները` ինչպես հիացողներ, այնպես էլ չարախոսներ, Մոնթեի օրինակից կարող են այլ դասեր քաղել. մեկը թերեւս նրա կյանքը համարի այն բանի ապացույց, որ պատմությունը կերտում են բացառիկ անհատները` հերոսներն ու չարագործները: Մի ուրիշը կարող է Մոնթեի կյանքով հաստատել այն իմաստությունը, թե մեծ մարդիկ իրենք պատմության արգասիք են: Մի երրորդը գուցե հիշի Մատթեոս ավետարանչի խոսքերը, թե` «ամենեքեան, որ սուր առնուցուն, սրով անկցին» (ԻԶ, 52), իսկ մի չորրորդը երեւի կհամաձայնի Եղիշե պատմագրի հետ, որ` «Մահ իմացեալ անմահութիւն է»:

Ես ինքս չգիտեմ, թե ինչ են թելադրում Մոնթեի կյանքից, չհամընկնող նկարագրություններից եւ իրարամերժ պնդումներից բխող հակասական բարոյական սկզբունքները: Բայց գիտեմ, որ ինչ դասեր էլ քաղենք, դրանք նույնքան մեր մասին են լինելու, որքան Մոնթեի:

Ես շրջվում եմ` նայելու մշուշապատ հորիզոնին: Վայրագ հարյուրամյակի վերջին տարում այս բլրին կանգնած` հայացքս ուղղում եմ Արարատյան դաշտի կանաչ տարածությանը` հարյուրավոր ճակատամարտերի թատերաբեմին, որ ձգվում է թուրքական սահմանը եզերող դիտակետերից այն կողմ: Մշտապես ձյունածածկ Արարատը` «Ցավի լեռը», աշտարակի պես վեր է խոյանում դաշտի վրա, իսկ ճանապարհներն ու գետերը ոլորվելով կորչում են հեռվում` մեր տեսողության սահմաններից դուրս:

Երեւան, 15 ապրիլի, 2000 թ.

Հատված «Ավո. Մոնթե Մելքոնյանի կյանքը եւ մահը» գրքից (հեղ.՝ Մարգար Մելքոնյան, Սեդա Գպրանյան-Մելքոնյան):

[MosJan]

Հերոսի հիշատակը հարգելով. ուխտագնացություն դեպի Եռաբլուր

01:08, 13 հունիսի, 2011
Հունիսի 12-ը սևով ներկվեց մեր պատմության մեջ. Ավոն զոհվեց, ավելի ճիշտ` անմահացավ, նրա հետ էր նաև նրա հավատարիմ մարտական ընկերն ու զինակիցը` Սարիբեկը: Թվում է` Ավոն այն առասպելական հերոսներից էր, ում երբեք գնդակը չի դիպչում:

Արդեն 18 տարի է անցել, սակայն այն անթաքույց սերը, որ զգում է ողջ Հայ ազգն Ավոյի`Մոնթե Մելքոնյանի հանդեպ երբեք չի մարում… Ավելին, տարեցտարի Մոնթեն յուրովի է գնահատվում, ու հատկապես նոր սերնդի կողմից:

Ինչպես ամեն տարի, այս տարի ևս Հայազն երիտասարդների միաբանության ռազմահայրենասիրական ակումբը կազմակերպել էր ուխտագնացություն դեպի Եռաբլուր պանթեոն, ուր Մոնթեի ընկերների հետ Միաբանության անդամները հարգեցին մեծ հերոսի հիշատակը:










Միաբանության մասնաճյուղերում ևս հիշատակվեց այս օրը: Հատկապես Մոնթեաբերդ-Մարտունու մասնաճյուղի երիտասարդները, ինչպես ամեն Մարտունեցի, առավոտյան ծաղիկներ դրեցին Մոնթեի հուշարձանին, ուր նաև ներկայացան Մարտունու շրջվարչակազմի անդամները և Մոնթեի մարտական ընկերները:

Այնուհեև երիտասարդ Հայազններն այցելեցին Սարիբեկ Մարտիրոսյանի գերեզմանին, որտեղ ներկա էին նրա այրին ու բարեկամները: Միջոցառումը եզրափակվեց Մոնթե Մելքոնյանի անվան մշակույթի պալատում Մոնթեի մահվան 18 –րդ տարելիցին նվիրված կինոդիտմամբ, որը ևս կազմակերպվել էր Հայազն երիտասարդների միաբանության Մարտունու մասնաճյուղի կողմից:

Մոնթեն հայրենասիրության մի մեծ դպրոց է, որը միշտ ուղեկցում է մեզ, մի դպրոց, որտեղ դեռ շատ բան ունենք սովորելու` անմնացորդ հայրենասիրություն, բյուրեղյա ազնվություն, անհուն մարդասիրություն, բարություն և բարոյականություն:

Հայազն երիտասարդների միաբանության Լրատվական հանձնախումբ

[MosJan]

12:18, November 21, 2011

hetq.am

Which “Avo” was Monte?

On November 25, Monte "Avo" Melkonian would have turned 54. In the following piece, his brother Markar reflects on the man and the myths that continue to surround him.

By Markar Melkonian

Admirers and detractors alike have doodled out strangely incongruous versions of the National Hero - in this corner we have Avo the Armenian samurai, nonchalantly chopping off the heads of Turks between swigs of vodka.

And in the far corner we have Avo the soft-hearted prude, scooting snakes from roads and condemning alcohol and tobacco. Over here is the anti-Soviet freedom fighter, fresh from Afghanistan, where he helped deal the coup de grâce to the Evil Empire. But over there is the super-nationalist who did not care about anything but the Armenian Cause.

On one side we have the military professional, fixated on nothing but the daily tasks at hand. But on the other side we have the penitent ex-Communist, shedding the far-fetched egalitarian phraseology of yesteryear to embrace Free Enterprise, racial theories of history, and other exciting new post-Soviet ideas.

Occasionally, someone who introduces himself as a former pal of the National Hero glances around furtively and then in a low voice describes his good buddy Avo sneaking back into the United States—sometimes, inexplicably, with CIA assistance—to seek the speaker's advice, or for dental work, or psychotherapy, or even to try his hand at the Armenian specialty of credit card fraud. (Yes, I've heard that story too.) Another correspondent describes Avo as just a regular guy, thrust into greatness by extraordinary circumstances.

None of these Avo's bears much resemblance to the seventy-two kilogram Monte Melkonian that some of us knew. Consider the claim that Avo was just an ordinary guy whom history had thrust into greatness: those who knew Monte or who have read My Brother's Road (1) can testify that this description does not apply. Or consider the question of Monte's philosophy of life: one well-known author has his version of Avo, an especially "deep" and brooding character, drawing geopolitical conclusions from the observation that God Himself "had provided all earthly beings with natural weapons so that they could defend themselves—horns, hooves, fangs, claws and fists, and fast legs and, of course, courage" (2). I quote this zoological inaccuracy only because it exemplifies the sort of banality that some writers pinned onto the National Hero as soon as he had safely left the scene and could not protest against the misrepresentation. The value of truth has plummeted in the past twenty years, but for whatever it may still be worth, let it be noted that Monte would not have resorted to this sort of "confused, passive, evanescent emotionalism," (3) even in passing. He just did not think in these terms. One may confirm this by comparing the "claws and fists" quote to Monte's plodding, clinical prose in the selection of writings published as The Right to Struggle. It is less than unlikely that the author of those chalk-dry articles would have propounded the lyrical inanities attributed to this imaginary Avo.

As for Afghanistan, it is true that Monte had trekked across that country when he was barely in his twenties. Clinging to the luggage rack of a bus, he had jostled over hundreds of miles of rocky roads. He had huddled around the supper pot, and for the sake of propriety, he had joined roadside prayers. He was in the country for less than a week, but the visit left a deep impression. Not long afterwards he wrote in a letter that in Afghanistan he had learned much about "Muslim brotherhood." A year and a half later, Russian tanks rolled into Afghanistan, and fifty days after that, Monte predicted that Soviet leaders would regret the decision to invade that unhappy land. He saw the Soviet invasion as a catastrophic miscalculation, but he never would have sided with Ronald Reagan, Osama bin Laden and their Freedom Fighters, much less joined their ranks.

Figments continue to mount, but My Brother's Road will go some distance to dispel them. This was our hope, at any rate, when Monte's widow and I set out to write the book.

Civilian Casualties

One or two super-nationalists have denounced us for failing to depict Armenians in their full angelic glory (4). They expect us to ignore or deny what informed people outside of Armenia have known for years, namely, that in addition to numerous atrocities by Azeri fighters against Armenians in Mountainous Karabakh, some Armenian fighters committed atrocities against non-Armenian civilians. Indeed, they expect us to ignore brutality on the Armenian side even when it has a direct bearing on the story to be told.

Azeri propagandists, on the other hand, describe Avo as an atrocity-monger. It is true that on more than one occasion Monte failed to control fighters who were supposed to be under his command, and this resulted in civilian deaths. This was a terrible failure and it should not be trivialized. But in response to this failure, he took steps--even in the welter of on-going battles, and at considerable risk to his own life--to shore up control of troops nominally under his command, and thereby to squelch abuses on the Armenian side. In the course of the war Monte saved the lives of many captured fighters and non-Armenian civilians. It would be preposterous to try to estimate the lives saved, but we know that he directed his artillery away from civilian areas, that he protected refugees and prisoners, notified non-Armenian civilians of impending offensives, and provided for their safe departure from areas of conflict. We also know that he freed captured noncombatants and exchanged prisoners of war, and that time and again he thwarted vengeful acts against captured enemy fighters and civilians.

All of this aside, from the fact that in the course of two years of relentless war, Monte and his fellow fighters defended the lives of the Armenian civilians who made up the large majority of the population of the region.

The war in Mountainous Karabakh was not a battle of angels against devils. In the course of his short life, Monte had not encountered much evidence of angels--but he had met saints. A soldier risked his life to save an Azeri girl; a family of villagers quietly sheltered former neighbors; an Armenian surgeon toiled tirelessly in candlelight to save an "enemy" child. Perhaps, in the midst of all the cruelty, there were saints on the Azeri side, too.

The End of Soviet Armenia

And then there is the matter of politics. Back in the early 1990s, thousands of adults in Yerevan had convinced themselves that they were standing at the threshold of the New Millennium, but Monte was not among them. He was a student of history who knew that one generation's wisdom was another generation's folly. "If we are realistic," he wrote in the late 1980s, "it is easy to see that an 'independent' Armenia would not be able to meet the needs of its population if left to its own devices" (5) He expanded on this thought in the next paragraph:

An impoverished Armenian nation-state would lead to massive emigration. And, as in the case of other "lesser developed countries,'" the first to leave would be the best trained and educated segment of the population, thus leading to the downward spiral so familiar in other countries: poverty—emigration—further poverty—further emigration (6).

We have seen that this is exactly what has taken place in the past twenty years of supposed independence.

For years, Monte had hoped that the Soviet Union would reform itself, democratize, and promote personal freedoms. Not long after he arrived in Yerevan in October 1990, however, he concluded that the Soviet order was doomed. But he also knew that "the people" blunder, and that, as often as not, groups fight passionately against their own best interests. In Yerevan in 1991, Monte believed that a national blunder was taking place right before his eyes. But only when the end of the Soviet era appeared inevitable did he abandon hope in Soviet Armenia. And even after it had become certain that the Soviet order was doomed, he accepted it as "a very unfortunate development."

Monte had not always been a communist, but he had never been an ex-communist. In the summer of 1991, long after it was clear to him that the USSR had already died in all but name, he had endorsed inclusion of his article, "Imperialism in the New World Order" as an epilogue to the second edition ofThe Right to Struggle. The article is an impassioned declaration of support for socialist struggles from Palestine to South Africa and Central America. This message appears elsewhere in The Right to Struggle, too.

If Monte never publicly lamented the demise of the USSR, this was not because his politics had changed, but rather because his single-minded devotion to the Armenian nation had not changed. The Soviet order had crumbled. There would be no turning back, and Monte did not have time for pointless public recrimination. He was too busy trying to pick up the pieces.

The Pure Patriot

The political thinker Karl Deutsch once defined a nation as a group of people united by a mistaken view about their past and a common hatred of their neighbors.Whether or not the crowds in Opera Square twenty years ago shared a mistaken view about their past, some of the demonstrators—not all, but some—reviled the very notion of friendship among the peoples of the USSR. In this and other respects they closely resembled their counterparts in Baku.

Monte, however, did not share the demagogues' hatred of "Turks." He had long since outgrown such feelings, and since then he had occasion to call some Turks friends. Rather than hatred, what sustained Monte was a fierce devotion to "Armenia." To him, this was more than just a word. In part, Armenia was the land--the mountains, rivers, and forests that he loved to explore, Lake Sevan where he loved to swim, and the native animals that he encountered wide-eyed. Even in brief lulls between battles, he could not resist praising the wild beauty of it all. Of course Armenia included culture too--the food, music, songs and dances, village life and traditional dress, proverbs and fairy tales, all in their rich regional variety. It also included church architecture and the liturgy, poetry, theatre and modern literature. And then there was the language, which Monte had learned as an adult and spoke in the Western dialect that he especially loved.

People were also a part of Armenia, and Monte was quite explicit in his belief that Armenians of the diaspora were part of the Armenian nation (7). He never forgot the villagers in Iran, Lebanon, and Artsakh who opened their doors to him, nor the families in Tehran, Beirut, Paris, and Yerevan who shared their tables and their blankets. He swore allegiance to Garlen Ananian, Aram Vartanian, Aram Basmadjian, Pierre Gulimian, and other unsung martyrs in the diaspora; and when he did, he was swearing allegiance to Armenia. And then of course there were scores of comrades-in-arms in Artsakh—people like Saribeg Mardirosyan, Hrayr Garabedyan, Apo Hairapetyan, Garo Tovmasyan, Edik Baghdasaryan, and Humayag Haroyan. Monte could not have asked for better comrades than these and many other men and women; they were, as he said, "like gold."

"We are a normal people," Monte used to say. In at least one respect, though, Armenia is extraordinary: I can think of no nation that has produced as much per capita generosity and courage.

But Armenia is a country of extremes, with the best human material and also the worst. Monte's unconditional devotion to his people sometimes took him to the edge of myopia. He made excuses for megalomaniacs and opportunists, and he disastrously underestimated how brutal some of his associates could be. According to him, a certain gangster was, at bottom, "patriotic," and this or that homicidal thug was "a good guy." On other occasions, Monte seemed to assume that when it came to the important decisions of life, his compatriots naturally gave first consideration to national culture and patriotic responsibilities. When he saw hundreds of would-be emigrants queued up outside the American consulate in Yerevan, he did not just see people seeking jobs or a better future for their children; more than that, he saw people consciously sacrificing their national life to protest with their feet against bad leadership in the Motherland. He believed that emigrants were leaving Armenia looking backwards.

Reviewing the careers of some people who wish to claim the title of National Hero, it seems that the welfare of the nation has not been as important to them as their egos, their vengefulness, their lust for power, or their greed. But this was not the case with Monte. With him, the welfare of Armenia took priority over everything else, including personal reputation, comfort, health, wealth, and life itself. One cannot properly understand Monte without understanding his strange, fierce, pure "attachment to Armenia," as he called it. In this respect at least, the popular picture of Avo as the pure and uncompromised patriot is indeed a picture of the real Monte. Here, the myth meets the man.

Monte was fortunate to have lived as long as he did. There were occasions when he might more likely have caught a sniper's bullet, or died in an air raid, a car bombing, or a dragnet. Some of his dearest comrades did not survive these things. More than anything, he considered himself lucky to have lived long enough to join the fight for self-determination in Artsakh.

But Monte is doubly fortunate not to have lived much longer than he did. He was lucky to have died before he could see what twenty years of "independence" and capitalism had done to his beloved homeland. Poverty, corruption, powerlessness, environmental degradation, injustice, debasement of values, and diplomatic servility to Ankara--it would have been very painful for him to have witnessed all of this. But worst of all would have been witnessing Armenia's diminishment through emigration.

As for the rest of us, we too are fortunate in a way. Amid the proliferating mediocrity, lies, and astonishing greed of resurgent capitalism, Monte was neither a victim nor a gangster, and between his life and what he stood for, there was no air. In these days of dark folly, we are lucky to have a figure like Monte to help us love our nation.

Top Photo: Markar and Monte

NOTE: Markar Melkonian is a nonfiction writer with a Ph.D. in philosophy. His books include Richard Rorty's Politics: Liberalism at the End of the American Century (Humanities Press, 1999), Marxism: A Post-Cold War Primer (Westview Press, 1996), and My Brother's Road (I.B. Tauris, 2005, 2007), a memoir/biography about Monte Melkonian, co-written with Seta Melkonian.

1. I.B. Tauris, 2005. The Armenian version of this memoir/biography is entitled Avo: Monte Melkoniani Gyanku yev Mahu (Yerevan, 2007).
2. It would serve no good purpose to provide a full citation here. Suffice it to note that the author of this passage was a well-known writer in the days of the Karabakh Movement.
3. As he put it in "Reflections on Counterproductive Thinking," an article included in The Right to Struggle (Sardarabad Press, 1990/1993), p. 206.
4. But other compatriots, more honest ones, have thanked us for acknowledging the fact that Armenians too committed atrocities during the war.
5.This passage and the one that follows appear in "National Self-Determination or National Suicide?" an article first written in a French prison in 1988, which then appeared in revised form in the first edition of The Right to Struggle (Sardarabad Press, 1990). The passage quoted appears on p. 167. Monte requested that the article be omitted from the definitive second edition of The Right to Struggle.
6. Ibid., p. 167.
7. The Right to Struggle, second edition, p. 28

[MosJan]

Memorial Honoring Monte Melkonian to Take Place in Burbank

A memorial honoring Armenian national hero Monte Melkonian will take place on December 4, 2011, at the Zorayan museum, Western Diocese in Burbank

Los Angeles, CA – A program celebrating the life and legacy of famed Armenian commander Monte Melkonian will take place on Sunday, December 4, 2011, on the occasion of what would have been his 54th birthday.

Monte, a California native, was an intellectual and a freedom fighter who dedicated his life to the national-liberation struggle of the Armenian nation. He played a key role in the liberation of a part of Armenia - Artsakh - and was awarded the title of National Hero of the Republic of Armenia.

Among the speakers of the event will be Professor Markar Melkonian, brother of Monte and author of “My Brother’s Road: An American’s Fateful Journey to Armenia.” Joining the program via Skype will be Seta Melkonian, Monte’s wife; Dr. Armen Ayvazyan, a historian and political scientist; General Hmayak Haroyan, Monte’s military companion in Artsakh and a renowned general in the Armenian armed forces; and government officials of the liberated Kashatagh region of Artsakh.

The event will offer an exhibit which will include Monte’s personal items and letters, as well as photos of ancient Armenian monuments in Armenia’s liberated territory. The event will commence at 6:00 PM and is free to the public. Zorayan museum is located at 3325 N. Glenoaks Blvd., Burbank, CA 91504.

The event is organized by the “Hayrenaser” organization, which has a mission to contribute to the preservation and development of Armenia’s independent statehood by identifying and addressing critical challenges.

http://hetq.am/eng/n...in-burbank.html

[MosJan]

Այս առավոտ արևոտ ու մի քիչ սառը երկնքի տակ, հարյուրավոր մարդիկ այցելեցին Եռաբլուր՝ հարգանքի տուրք մատուցելու Մոնթե Մելքոնյանին՝ «Ավոյին», ով այսօր կդառնար 54 տարեկան:

Հարյուրավոր կադետներ էին եկել «Մոնթե Մելքոնյան» ռազմական ակադեմիայից: Նրանք սպասում էին, որ իրենց հերթը հասնի՝ մեկ անգամ մոտենալու Մոնթեի շիրմին ու մի սպիտակ ծաղիկ դնելու՝ որպես հարգանքի նշան: Նրանց մեծ մասը ծնվել է ազգային հերոսի զոհվելուց հետո:

Քիչ անց, իրենց հրամանատարի հրամանով, նրանք հանեցին ձմեռային գլխարկներն ու ծնկի իջան. լռության մեկ րոպեն էր:

Ներկա էին Մոնթեի մարտընկերներից, ովքեր միշտ Եռաբլուր են այցելում այն օրը, երբ Ավոն ծնվեց Կալիֆորնիայում, և այն օրը, երբ նա մահացավ Արցախի ռազմադաշտում:

Կույրերի մի տեղական կազմակերպություն երիտասարդ անդամներ Մոնթեի պատվին բանաստեղծություններ էին արտասանում շիրմի մոտ:

Ես մտքումս իմ խոսքն ասացի նրան ու հեռացա՝ համոզված, որ Մոնթեի թողած ժառանգությունը շարունակում է ապրել այն շատ մարդկանց մեջ, ում նա առնչվել է իր կյանքի ճամփորդության ժամանակ, և նրանց մեջ, ովքեր եկել են հարգելու ընկած

[MosJan]

1993թ. հունիսի 12-ին զոհվեց Մոնթե Մելքոնյանը






13:38, 12 հունիսի, 2012


Վաղ առավոտյան Լեռնային Ղարաբաղի Մարտունու ինքնապաշտպանական ուժերը սկսեցին Ադրբեջանի Աղդամի շրջանի մի քանի գյուղերում տեղակայված ռազմական հենակետերի ոչնչացման գործողությունը:

Ամեն ինչ հաջող էր ընթանում: Կեսօրին գործողությունն ավարտված էր: Մոնթեն, Կոմիտասը, Սարիբեկը, Սարոն, Հովիկը եւ Գեւորգը «Վիլիսով» մտան Մարզիլի գյուղ: Տարածքը զննելուց հետո նրանք պետք է որոշեին նոր դիրքերի տեղերը:

Խաչմերուկում զրահամեքենա նկատելով` «Վիլիսը» կանգնեց: Մոտ 40 մետր հեռավորության վրա գտնվող զրահամեքենայի շուրջ խմբված էին զինվորներ: Կոմիտասը, որ ադրբեջանական զինվորական համազգեստով էր, դուրս եկավ մեքենայից, քայլեց նրանց ուղղությամբ: Նա գոռաց` հայե՞ր եք:

Դիմացինները ադրբեջաներենով պատասխանեցին` ոչ: Կոմիտասը հետո պատմում էր. հարցնելու պահին արդեն գիտեր, որ թշնամու զինվորներն են: Նա կրակելով ետ քաշվեց: Մեքենայում գտնվողները դուրս նետվեցին եւ կրակելով սկսեցին դիրքավորվել: Թշնամու ավտոմատավորներին միացավ զրահամեքենայի խոշոր տրամաչափի գնդացիրը:

Առաջին կրակոցի ժամանակ տղաները պառկած էին: Մոնթեն վազեց դեպի կողքի տան պատը: Լսվեց գնդացրի երկրորդ կրակոցը: Կպել էր պատին… Բեկորի մի մեծ կտոր մխրճվել էր Մոնթեի գլխի մեջ: Տղաներից չորսն արդեն վիրավոր էին: Հովիկը Մոնթեին գրկած` ռացիայով օգնություն կանչեց. 00-ն չկա, 00-ին խփել են… Հրամանատարի կողքին դիրքավորվելով` նրանք շարունակեցին դիմադրել: Օգնության հասած ուժերը ադրբեջանական ջոկատին ոչնչացրին, ադրբեջանցի զինվորներից մեկին գերի վերցրին: Հետախուզության պետը` Սարիբեկ Մարտիրոսյաննն արդեն արյունաքամ էր եւ հիվանդանոց հասցնելուն պես մահացավ:

[MosJan]

«Ամէնէն կարեւորը ժողովուրդիդ հասկնալն է եւ իրենցմէ մէկը ըլլալն է»

23:30, 12 հունիսի, 2012
Մոնթէին տարելիցն է կրկին, և հերթական անգամ կը փնտռեմ իր պատգամներէն՝ բաժնելու համար զինք սիրող հասարակութեան հետ: Մոնթէին սիրող մարդոց տեսակները շատ են: Երբեմն անոնք կը «համապատասխանեցնեն» իրենց պատմութիւնները իրենց ցանկութեան, որոնք անպայմանօրէն չեն առընչուիր իրականութեան հետ: Առաւել՝ Մոնթէն կը սկսի ընկալուիլ այնպէս՝ ինչպէս տուեալ անհատը կը հաւատայ, որ ան պէտք է ըլլար: Մէկ բան պէտք է յիշենք, որ երբեմն մեր ամէնասիրած անհատներն անգամ կրնան ունենալ բաներ, որ մեզ հարազատ չեն: Սակայն այդ ոչ մէկ ձևով պէտք է նսեմացնէ տուեալ մարդը: Մենք միայն աղաւաղած կ'ըլլանք կերպարը երբ անոր կը վերագրենք բաներ, որոնք ճիշդ չեն: Մոնթէն այդ տեսակ վերաբերմունքը անարգանք կը համարէր, որովհետև կեղծիք է և սուտ:

Վերջին ժամանակները մեր ժողովուրդի ուշադրութիւնը սևեռած է բաներու վրայ, որոնք ազգային առաջնահերթութիւններու սանդղակին վրայ պէտք չէ որ բարձր տեղ զբաղեցնէին: Իսկ անոնք, որոնք պէտք է այդ սանդղակին վրայ առաջիններէն ըլլան, անուշադրութեան կը մատնուին:

Մօտ տաս օր առաջ տեսայ իմ Երևանի փլուզման մէկ այլ ապացոյց ևս. Մաշտոցի պողոտայի գոց շուկայի քանդման լուսանկարները, որոնք իրօք յուզիչ էին: Մաշտոցի այգիի փրկութեան համար այնքա՜ն ուրախ էինք մենք՝ հին Երևանի կարօտով ապրող անհատներս: Սակայն քաղաքի քանդման սա անիւը կարծես կանգնելու նպատակ բնաւ չունի: 1990-ական թուականներուն Վանօ Սիրադեղեանին թեթև ձեռքով ստորագրուած հարիւրամեայ կամ հինգ հարիւրամեայ վարձակալութեան փաստաթուղթերու կոյտը մեծցաւ ու մեծցաւ անկէ ետք եկող պաշտօնակատարներու ժամանակ ևս: Թէ բարոյական ի՞նչ իրաւունքով այդ տարածքները յանձնուեցան անհատ մարդոց, ես չեմ գիտեր: Միայն գիտեմ, որ այդ մարդոցմէ շատեր հնարաւորութիւն ունէին սեփական տուն կամ հողամաս գնելու, սակայն աչքերնին դրին ժողովուրդի՛ն պատկանող հողի և տիրացան անոր: Այդ տարածքներուն ցուցակը շատ երկար է, ցաւօք: Բազմազանութեան օրուան ցոյցերու մեր հերոսները գուցէ նմա՞ն բաներու մէջ փորձեն իրենց ազգայինի պաշտպանութեան երթերը:

Մոնթէն պիտի պատգամէր «Երբեք չեմ ըսեր, որ հայ ժողովուրդը որևէ ուրիշ ժողովուրդէն լաւ է: Ո՛չ, այդ տեսակ բաներ ճիշդ չեն: Այլ նոյնիսկ այդ տեսակ հարց չի դրուիր: Պարզապէս ամէն մէկ ժողովուրդ իր յատկութիւնները ունի և այս յատկութիւններու տեսակները և բազմութիւնն է, որ աշխարհի մարդկութեան հարստութիւնն է: Իսկ դուն և ես և միւս հայերը, մենք հայ ենք ուրեմն բնական է որ մենք պիտի մեր յատկութիւններուն, մեր մշակոյթին կապուած ըլլանք: Մեր մշակոյթը ամբողջ մարդկութեան հարստութեան մէկ բաժինն է: Պէտք է պաշտպանենք և զարգացնենք այդ մշակոյթը» (ընդգծումը Մոնթէինն է: Ս.Մ.):

Մենք ամէն մէկս պարտաւոր ենք պահանջելու, որ կարգին երկիր ունենանք, որ մեր երիտասարդները երթան ծառայելու լաւ կազմակերպուած և հոգատար բանակի մը մէջ: Եւ յիշենք, որ լաւ բանակային պայմաններու ապահովումը միայն նախարարի մը ուսերուն դրուած չէ: Նախարար մը հրաշագործ չէ: Եւ եթէ մենք՝ բոլորս չ'աշխատինք այդ ուղղութեամբ, չպահանջենք պետութենէն և միաժամանակ չդաստիարակենք պարկեշտ զաւակներ, այդ զաւակները բանակին մէջ անտանելի պայմաններու տակ պիտի ծառայեն, պիտի փորձեն իրենց ուժերը իրենցմէ տկար ծառայողներուն վրայ և երբեմն նոյնիսկ սպանեն զանոնք, կատարելով թշնամիին գործը: Մեր խնդիրները մենք բոլորս միասին կրնանք լուծել միայն:

Պարկեշտութիւնն ու պատասխանատուութեան զգացումը Մոնթէին շատ հարազատ էին: Վկայ՝ ներքոբերեալ հատուածը.

«Միայն կրնամ եզրակացնել, որ հակառակ իմ «բարի» նպատակներուս, ես իմ ձախողութիւններովս դաւաճանեցի մեր պայքարին, մեր ժողովուրդին, մեր հայրենիքին եւ իմ ամենամտերիմ ընկերներէս շատերուն: ՀԱՀԳԲ-ը «մաֆիայէն» շատ աւելի գէշ բան մը դարձած էր, բայց նաեւ աւելի թունաւոր, քանի որ «մաֆիան» կը գործէ դրամի անունով, իսկ ՀԱՀԳԲ-ը իր հակամարդկային, հակահայկական եւ հակայեղափոխական գործերը կ'ընէր հայ ժողովուրդի, Հայաստանի եւ մեր յեղափոխութեան անունով: Թէեւ կամքէս անկախ, բայց եւ այնպէս մենատէրին բօզը եղայ այս գործին մէջ:

Ուրեմն իմ ուսերուս վրայ շատ ծանր յանցանք կայ: Յանցաւոր եմ, եւ եթէ յանցաւորները պէտք է պատժուին, ինծի համար ոչ մէկ պատիժ բաւական խիստ կ'ըլլայ: Ես նոյնիսկ անկեղծօրէն պատրաստ եմ մահապատիժի, բայց այն պայմանով, որ զիս պատժողը, զիս գնդակահարողը ինծի չափ փորձեր ըրած ըլլայ խնդիրներ լուծելու, պայքարելու, եւ ինձմէ աւելի քիչ յանցանքներ գործած ըլլայ»:

Չեմ վարանիր ըսելու, որ այս տողերուն հեղինակը մեր ժամանակի ամէնապարկեշտ, ամէնաբարի, ամէնաազնիւ, ամէնանուիրեալ, ամէնաանձնազոհ անհատն է: Չեմ ըսեր անհատներէն մէկը, քանի որ այս յատկութիւնները միաժամանակ ունենալը չափազանց յատուկ բան է՝ մանաւանդ հանրաճանաչ մարդու համար: Մոնթէին ճանչցող մարդիկ կը վկայէն, որ ան այս բոլոր յատկանիշները ընդգծուած ձևով ունէր: Մենք բոլորս ունինք տկարութիւններ, որոնք ժամանակ առ ժամանակ ի յայտ կու գան նոյնիսկ երբ չենք ուզէր մենք զմեզ անգամ խոստովանիլ անոնց գոյութիւնը: Մոնթէն քաջաբար կը դիմակայէր ոչ միայն իր թշնամիները, այլ նաև իր սխալներն ու յանցանքները: Երբեմն այդ բացթողումներուն ամէնաանողոք դատաւորը ինք կ'ըլլար, համոզուած՝ որ եթէ չընդունէր զանոնք, չէր կրնար սրբագրել: Առաւել՝ երբ ժողովուրդին առընչուող հարց կար, ինք պարտական էր ժողովուրդին բացատրութիւն տալու և հաշուետու ըլլալու: «Կը ծառայեմ Հայաստանի հանրապետութեան» կ'ենթադրեմ կը նշանակէ կը ծառայեմ հայ ժողովուրդին: Մոնթէին համար ասոնք երդման արարողութեան մը ընթացքին արտասանուած խօսքեր չէին լոկ: Այս օրերուն բոլորս շատ դիւրութեամբ կը մոռնանք, թէ ո՞վ պիտի ծառայէ որո՞ւ: Պետական ոևէ պաշտօնեայ, անկախ ունեցած աստիճանէն, իր դերին մէջ կը գտնուի ծառայելու համար ժողովուրդին, ոչ թէ ժողովուրդը ծառայեցնելու իր շահերուն:

Մոնթէն կը հաւատայ, որ «ամէնէն կարեւոր բանը ժողովուրդիդ հասկնալն է եւ իրենցմէ մէկը ըլլալն է: Միայն այս ձեւով կարող ես շիտակ գործել իրենց համար»:

Հայրենասիրութեան նման օրինակ ծառայող մարդու հետ ապրած ըլլալով ինծի համար չափազանց դժուար է հասկնալ մեր աչքերուն առջև պատմական յուշարձան քանդող, սին ու ցոփ փառասիրութեան համար ազգակիցը փողոց նետելու գնով՝ պատմական քաղաք աւերող, քաղաքին քիչ մը շունչ տուող զբօսայգիները փլուզող ու ծառերը հատող հայրենասիրութիւնը: Բոլորս կ'ուզենք մեր քաղաքը գեղեցիկ ու մաքուր ըլլայ, բայց նաև իր նկարագիրը պահէ: Թող վերանորոգուէին այդ հին տուներն ու փողոցները: Երկրաշարժային թէժ գօտիի վրայ բազմաթիւ խախտումներով շինուած այդ բարձրայարկ շէնքերը ինչի՞ կը ծառայեն, բացի քանի մը հարուստներու գրպանները քիչ մը աւելի ուռեցնելէ: Իր հայրենիքն ու ժողովուրդը սիրող մարդը նմա՛ն «հայրենասիրական քալերով» չ'արտայայտուիր: Ինքնիր ժողովուրդին կամքը անարգող մարդը յարգանքի արժանի չի՛ կրնար ըլլալ: Իսկ այս անպատժելիութիւնը գլուխը առած կ'երթայ...

Սեդա Գպրանյան-Մելքոնյան

[MosJan]

Մոնթեն կյանքով հատուցած հերոս է

Մերի Մամյան

16:50, 12 հունիսի, 2012
«Մոնթեի պատգամներն են, որ պետք է ժողովուրդն իր մեջ պահի հերոսաբար: Նա հայրենասիրության մեծ ջահակիրն էր»,- ասում է Արցախի պահեստային մայոր, Արցախի մարտական խաչ երկրորդ աստիճանի ասպետ Պավել Մանուկյանը (Ապարանցի Պավլիկ):

Մոնթեի հետ նա ևս մասնակցել է Քարվաճառի մարտական գործողություններին: Այդ գործողություններն իրականացվում էին 3 ուղղությամբ՝ հյուսիսային, կենտրոնական և հարավային: Կենտրոնական թևի հրամանատարը Մոնթեն էր:

Պ. Մանուկյանը Մոնթեին հիշում է որպես բացառիկ մարդ, ով շատ հայրենասեր էր, խիստ պահանջկոտ նախ իր անձի նկատմամբ, սեղանի մոտ ամենաքչակերն էր, հագնվում էր ամենավատը և իր արտաքին տեսքով երբեք չէր տարբերվում իր զինվորներից, զայրացկոտ էր, բայց և ճշմարտախոս: Մարմինն անցողիկ է, այն արագ ծերանում է, բայց «հայրենապաշտությունը երբեք չի ծերանա», և այն մինչև վերջ մնաց Մոնթեի մեջ:

Մարտական ընկերոջ խոսքերով՝ Մոնթեն քաջատեղյակ էր բոլոր գիտություններից և բոլոր գիտությունները ծառայեցնում էր զինված ուժերին, որովհետև «բոլոր գիտությունների արքան ռազմագիտությանն է»:

Պ. Մանուկյանը երկար տարիներ ապրել է Արցախում և կարծում է, որ դժվար է արցախցիների մոտ ընդունելի լինել, դա ամբողջությամբ անգամ իրեն չի հաջողվել: Սակայն դա կարճ ժամանակահատվածում հաջողվեց Մոնթեին:

Պ. Մանուկյանը Մոնթեի մահվան ականտեսը չի եղել, բայց մինչ այժմ իր համար Մոնթեի մահն առեղծվածային է: Նա հիշում է, որ հենց Մոնթեի մահվան օրը՝ 1993թ. հունիսի 12-ին, Հայաստանի իշխանությունները Գորիսում խորհրդակցություն են հրավիրում և որոշում հանձնել Քարվաճառը: Ազատամարտիկի համար անհասկանալի է, թե ինչպես մարդիկ, ովքեր Ղարաբաղ գոռալով են հասել իշխանության, այժմ ցանկանում էին հանձնել ազատագրված հողը: Նա համոզված է, որ նման պատահականություններ չեն լինում, և Մոնթեի մահը կապում է այս դեպքի հետ, քանի որ Մոնթեն նման բան չէր հանդուրժի, անգամ մեկ թիզ հող չէր զիջի, «շան սատակ էր անելու»:

Պ. Մանուկյանը պատմում է, որ այդ օրվա իշխանությունների դավադիր կեցվածքը շարունակվեց նաև հունիսի 14-ին, երբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն այցելեց Արցախ և պահանջեց հանձնել Քարվաճառը:

«Ցավում եմ, որ այդպես էլ անպատիժ մնացին այդ օրվա դավադիրները, բայց Մոնթեն ստիպված եղավ կյանքով հատուցել»,- ասում է Պ. Մանուկյանը:

Նա ափսոսում է, որ Մոնթեի սկսած գործը մնաց կիսատ: Սակայն պատճառը ոչ միայն նրա մահն էր, այլև այն, որ սերունդները չտեղեկացվեցին այդ գործի մասին, Մոնթեի արածը «չներծծվեց սերնդի մեջ»:

Ազատամարտիկի կարծիքով՝ այժմ կան մարդիկ, ովքեր հերոս կոչվելու իրավունք չունեն, և կան հերոսներ, ում անունը ժողովուրդը չգիտի: Իսկ Մոնթեն «կյանքով հատուցած հերոս է»:

Պ. Մանուկյանը հիշում է, թե Արցախյան պատերազմի ժամանակ ռուսները մի շարք հայրենասեր երիտասարդների անձնագրային ռեժիմի պատրվակով ձերբակալում էին, այնուհետև խոշտանգում: 1991թ. հունվարին նա ևս ձերբակալվել է Շուշիում: Շուշիի բանտում իր հետ է եղել ևս 287 հայ: Եվ այդ ժամանակ ռուսական կողմը հայերին պարտադրում էր ընդունել, որ այսուհետև իրենց «ավագ եղբայրը լինելու է ադրբեջանցին»:

«Ա, էս ոչխարը պիտի լինի մեր մեծ ախպերը»,- ասում էին հայերը, որոնք այդպես էլ չընդունեցին ռուսական պահանջը:

«Երբ մեզ էին խոշտանգում, դեռ ոչինչ է, բայց երբ կողքի բանտախցում խոշտանգում էին հայրենակցիդ, ու դու անզորության մեջ էիր, սարսափելի վիճակի մեջ էինք հայտնվում»,- հիշում է Պ. Մանուկյանը:

Մինչև հիմա նրա ականջներում հնչում է, թե Շուշիի բանտում ինչպես էին գոռում դպրոցահասակ երկու եղբայրներ:

«Թուրքը երբեք չի կերպարանափոխվել, և թող երբեք ձեզ չխաբեն, թե թուրքի հետ պետք է ժողովրդավար լեզվով խոսել: Այդ ժողովրդի հետ լեզու բռնելու միակ տարբերակը մահակը ձեռքիցդ չնետելն է»,- ասում է Պ. Մանուկյանը:

Նա հիշում է, որ նույնիսկ իր տան մեջ Լեյլա անունով 14-ամյա թուրք աղջիկ է պահել: Նա լավ երգում էր Դրոյի երգը և ուզում էր Բաքու վերադառանալով՝ այդ երգը երգել նաև այնտեղ: Պ. Մանուկյանի խոսքերով՝ իրենք երբեք զենք չեն բարձրացրել կնոջ, երեխայի, գերու կամ վիրավորի վրա, բայց հաճույքով կրակում էին թուրքին, ով «խփում է իմ ազգին»:

Պ. Մանուկյանը համոզված է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բախումն անխուսափելի է: Նա ներկայիս իրավիճակը նմանեցնում է մի գնացքի, որը գնում է դեպի անդունդ: Բայց համոզված է, որ ինքն ու իր մարտական ընկերներն իրենց մարմնով պետք է փակեն, կանգնեցնեն այդ գնացքը. դրա մեջ հայ երեխաներն են, ովքեր դեռ չգիտեն, թե ուր են գնում: Նա կոչով դիմում է իր մարտական ընկերներին, որոնցից շատերն այժմ վատ պայմաններում են ապրում, «նեղացկոտություն կա նրանց մեջ», բայց պատերազմի դեպքում կրկին զենք կվերցնեն:

«Տղերք, ձեր հոգուն ղուրբան, դուք շատ բան եք արել, բայց եթե ուզում ենք մեկ անգամ ազգ դառնալ, պետք է մեր արածը չդնենք կշեռքի վրա և չպիտի կշռենք»,- ասում է Պ. Մանուկյանը:

Նրա խոսքով՝ Արցախյան պատերազմում տղաներից շատերը մատաղացու եղան, և ինչպես առածն է ասում, մատաղն ուտում են, ոսկորը շանը չեն շպրտում:

«Ցավալի է, որ շատ հերոսների ոսկորներ շպրտված են: Եթե դու չես սիրում քո հերոսին, ուրեմն թշնամին այդ հերոսին դարձնելու է ավազակ»,- ասում է ազատամարտիկը:

Պ. Մանուկյանի խոսքով՝ կա երկու ճանապարհ. կամ պետք է գնանք զիջումների, ինչը բացառվում է, կամ կսկսվի պատերազմը: Իսկ բախման դեպքում հիմնական հարվածը լինելու է Արցախի հատկապես հարավային շրջանի վրա, որտեղ, Պ. Մանուկյանի կարդացած տվյալներով, գտնվում է աշխարհի նավթի 3/4-ը: Իսկ ԱՄՆ-ից օգնություն սպասելն իզուր է, բացի դրանից՝ այն երբեք չի ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը. «մեր արյամբ շաղախված են նրանց ձեռքերը»:

Ազատամարտիկը կարծում է, որ բախումների դեպքում պետք է պատժվեն Հայաստանի նախկին իշխանությունները: Սակայն կարևորն այն է, որ կռվի ժամանակ երիտասարդների կողքին լինեն իր փորձառու մարտական ընկերները, ովքեր «մեկ ականջ արդեն կտրել են, իսկ շունը ականջ կտրողից է վախենում»:

«Այն ժողովուրդը, որն ուրանում է իր զինվորին, սեփական ձեռքերով փորում է իր գերեզմանը: Զինվորը պետք է լինի սեփական ժողովրդի բարոյական արժեքները կրողը ուսադիրներից բարձր, իր ուսադիրների վրա»,- համոզված է Պ. Մանուկյանը:


Գլխավոր էջ



Տես նաև՝

• «Ամէնէն կարեւորը ժողովուրդիդ հասկնալն է եւ իրենցմէ մէկը ըլլալն է»
• Մոնթեն իր ամբողջ կյանքի ընթացքում պայքարեց, որպեսզի վերականգնի արդարությունը հայի հանդեպ (վիդեո)
• 1993թ. հունիսի 12-ին զոհվեց Մոնթե Մելքոնյանը
• Մոնթե Մելքոնյան. «Պիտի ուզեի, որ ոչ թե խոսքով հարգեն (ինձ), այլ աշխատանքով»
• Մոնթեին նվիրված միջոցառում սփյուռքում
• Շնորհավոր 54-ամյակդ, Մոնթե
• Ո՞ր «Աւո»ն էր Մոնթէն
• Բրբենք քաղաքում տեղի կունենա Մոնթեի ծննդյան հուշ-երեկոն
• Հերոսի հիշատակը հարգելով. ուխտագնացություն դեպի Եռաբլուր
• Մոնթե Մելքոնյան. «Միշտ զարգացման պէտք կայ, միշտ անցեալի սխալներէն սորվելու պէտք կայ…»
• Վերջաբան. տեսարան Եռաբլուրից
• Նրա համար էականը ժողովրդի` պատմական հայրենիք վերադառնալու եւ այնտեղ ազատ ինքնորոշվելու ու կենսագործելու խնդիրն էր (Մաս 2)
• Նրա համար էականը ժողովրդի` պատմական հայրենիք վերադառնալու եւ այնտեղ ազատ ինքնորոշվելու ու կենսագործելու խնդիրն էր (Մաս 1)
• «Նա բնության հետ ուժեղ հարաբերության մեջ գտնվող մարդ էր»
• Մոնթեն ապրող լեգենդ է
• «Ոչ մէկ երկրի ոչ մէկ դատարան իրաւունք չունի դատել մեր պայքարը»
• «Մոնթեն իր ներսում արտասովոր մի ուժ ուներ»
• Մոնթէի մանկութիւնը
• «Արցախը կորոշի հայության ճակատագիրը»
• Մոնթէ Մելքոնեան. հերոսը, մտաւորականը, առաջնորդը, ընկերը

[MosJan]

«Մոնթեն իր ներսում արտասովոր մի ուժ ուներ»

Էդիկ Բաղդասարյան

14:31, 11 հունիսի, 2007
Վալերի Թորանյանը ֆրանսիական «ELLE» ամսագրի վարչական խորհրդի փոխնախագահն է: Նա միակ մարդն էր, ում դատարանի որոշմամբ թույլատրվել էր այցելել բանտում գտնվող Մոնթե Մելքոնյանին:

- Վալերի, ե՞րբ ծանոթացար Մոնթեի հետ:

- Ծանոթացա Ֆրանսիայում, նրա` բանտում գտնված ժամանակ, երբ գնացի իրեն այցելելու: Ես մասնակցում էի Հայ քաղաքական բանտարկյալների պաշտպանության հանձնախմբի աշխատանքներին: Մենք այցելության արտոնագիր էինք ստացել, եւ ես միակն էի, որ այն ժամանակ հնարավորություն ունեի նրան այցելելու, որովհետեւ շատ քիչ արտոնություններ էին տալիս: Ես Մոնթեին այցելեցի նրա բանտարկության համարյա ամբողջ ընթացքում, նախ` Ֆրենի, ապա` Փուասիի բանտը:

- Դու միակ մարդն էիր, ով բանտ էր գնում: Քո կարծիքով, ինչու՞ քեզ ընտրեցին:

- Որովհետեւ դատավորը շատ քիչ արտոնություններ էր տալիս: Իրականում, նա միայն մի անձի արտոնություն տվեց: Ինչու՞ ես. որովհետեւ ես դիմում էի տվել, եւ շատ անարդար կլիներ, եթե ոչ ոք չգնար: Ուրեմն, մի անձ պետք է ընտրեր, եւ ինձ ընտրեց:

- Երբ հանդիպում էիք, ինչի՞ մասին էիք խոսում:

- Շատ էինք խոսում իր գործի մասին, իր գործի իրավական ընթացքի մասին, այսինքն` փաստաբանների հարցերի, այն մասին, թե ինչ է լինելու, ինչպես կազմակերպել նրա դատապաշտպանությունը, տարբեր դիմումների մասին: Մոնթեն բանտում անընդհատ աշխատում էր, նա գրում էր, մտավոր եւ խորհրդածական աշխատանք էր տանում, փնտրտուքներ էր կատարում: Հիշում եմ, որ բանտում նա շատ հարգված էր, շատ սիրված էր մնացյալ բանտարկյալների կողմից: Նա մեծ հմայք ուներ. միշտ որպես իրավարար նրան էին դիմում, երբ մի հարց էր ծագում, նմանապես, երբ այլ գործնական հարցեր էր պետք լուծել կամ մի գրություն գրել: Նկատի ունենալով, որ 8 լեզու գիտեր, նա կարողանում էր հաղորդակցվել, շփվել բանտում գտնվող բոլոր մարդկանց հետ: Հետեւաբար, նա առանցքային եւ շատ հարգված անձնավորություն էր բանտում: Նա շատ էր օգնում մյուս կալանավորներին, զբաղվում էր նրանց հարցերով. Մոնթեն մարդկային մեծ ջերմություն ունեցող անձ էր, եւ դա զգացվում էր նաեւ բանտում: Նա ժամանակ էր անցկացնում նաեւ ուրիշների հետ, ժամանակ էր հատկացնում իրեն, իր խորհրդածություններին եւ նամակագրությանը: Իհարկե, խոսում էինք դատավարությունից, հետո շուտ-շուտ սկսեցինք զրուցել Հայաստանում կատարվածներից. ղարաբաղյան շարժումը սկսվել էր, եւ այդ բոլորը նրա միտքը շատ էր զբաղեցնում: Երբեմն հարցեր եւ դժվարություններ էին ծագում բանտի ղեկավարության հետ` այլ անձերի այցելության արտոնության հետ կապված եւ այլն, եւ այդ հարցերով էլ էինք զրուցում:

- Վալերի, դու զինյալ պայքարի տղաներից շատերին գիտեիր: Մոնթեն մյուսներից ինչո՞վ էր տարբերվում:

-Մոնթեն շատ գրավիչ անձ էր, որովհետեւ նա խելացի էր, բայց մանավանդ ջերմ մարդ էր եւ կարող էր իր շուրջը խմբել մարդկանց: Նա մարդկային, կարծում եմ նաեւ բարոյական, մեծ արժեք էր ներկայացնում, եւ այս բոլորը շատ հստակորեն կոնկրետացվեց հետագայում, երբ նա Ղարաբաղում էր գտնվում: Նա տեր էր բարոյական մեծ ուղղամտության, ամեն ինչ ամենաարդար, ամենաանբիծ կերպով կատարված տեսնելու նախանձախնդրության: Նա մի մարդ էր, որի համար անբիծությունը, համենայնդեպս քաղաքական իմաստով ճշտապահությունը մեծ նշանակություն ուներ: Նա շատ նախանձախնդիր էր, որ ԱՍԱԼԱ-ի ողջ պատմության հետադարձ ընթերցումը, քննարկումը կատարվի: Նա իր վկայությամբ նաեւ ուզում էր, որ իրերը ամենամոտը լինեն ճշմարտության, իրականության (ի դեպ, նրա աշխատությունը այդպես էլ կոչվում էր), նրա մոտ միշտ էլ բարոյական մեծ ճշտապահանջության նախանձախնդրություն կար, եւ կարծում եմ, որ նրան հետ բոլոր շփվողներն անդրադառնում էին այդ ճշտապահությանը: Վերջապես, նա տեր էր մարդկային մի հզոր ջերմության, որի հետեւանքով բոլոր պայմաններում, ներառյալ բանտից ներս, նա կյանքն ընկալում էր թեթեւությամբ, ծիծաղում էր, կատակում էր: Միշտ դրական էներգիայով, դինամիզմով լի լինելու, միշտ շարունակելու, միշտ ու միշտ վերսկսելու ունակություն ունէր, երբեք չէր ընկճվում, իր ներսում արտասովոր մի ուժ ուներ:

- Իսկ Մոնթեի մահվան մասին ինչպե՞ս իմացար: Ո՞վ հայտնեց քեզ:

- Շատ լավ եմ հիշում: Լուրն իմացանք, երբ պատրաստում էինք «Նուվել դ ' Աղմենի»-ի երկրորդ համարը: Հունիս ամսին էր, եւ մի ամիս առաջ գնացել էինք Ղարաբաղ եւ հանդիպել Մոնթեին, այսինքն` նրա մահից մի քանի շաբաթ առաջ: Նրա հետ ամսագրի համար անցկացրել էինք մի մեծ հարցազրույց: Այդ հարցազրույցը խմբագրելու, ամսագրի էջադրումը կատարելու ժամանակ էլ իմացանք նրա մահվան մասին: Լուրը մեզ չափազանց տակնուվրա արեց ու մեծապես ցնցեց. նույն պահին մեր գործն էր` հրատարակել այս թերթը եւ վկայել, թե ով էր եղել Մոնթեն: Հարցազրույցն ունեինք, եւ մեր աշխատանքը շարունակեցինք, վկայություններ հավաքեցինք, ու որպես հարգանքի մատուցում` թողարկեցինք մի հատուկ համար: Վստահաբար մեծ հուզումի եւ մեծ տխրության պահեր էին:

Փարիզ, 1997թ.

[Nané]

Մոնթե՝ Ցեղին Սիրտը

[MosJan]

Ավո (Այսօր Մոնթե Մելքոնյանի ծննդյան օրն է) 00:01, 25 նոյեմբերի, 2012 Մարգար Մելքոնյան, Սեդա Գպրանյան-Մելքոնյան (Հատված «Ավո. Մոնթե Մելքոնյանի կյանքը եւ մահը» գրքից (հեղ.՝ Մարգար Մելքոնյան, Սեդա Գպրանյան-Մելքոնյան): Մոնթե Մելքոնյանի կյանքը եւ մահը Նոյեմբերի 25-ին Մոնթե Մելքոնյանը կդառնար 50 տարեկան: Այս շաբաթվանից կներկայացնենք հատվածներ նրա եղբոր՝ Մարգար Մելքոնյանի եւ կնոջ՝ Սեդա Գպրանյան-Մելքոնյանի «Ավո» գրքից: Երբ 1993 թ. հունիսի 12-ի առավոտյան լսափողը վերցրի եւ լսեցի քրոջս ձայնը, հասկացա, որ նրա զանգը վերաբերում է մեր եղբորը` Մոնթեին: Նա մեզնից 8000 մղոն հեռավորության վրա էր, նախկին Խորհրդային Միության մի ռազմադաշտում, եւ մենք փորձում էինք նրան մի տուփ «ուոքի-թոքիներ» ուղարկել: -«Ուոքի-թոքիները» հավանաբար պետք չեն գա,- ասաց Մայլեն սեղմված կոկորդով: Ապա նա հայտնեց, որ իմ միակ եղբայրն այդ օրը տեղի ունեցած մի փոխհրաձգության ժամանակ զոհվել էր հեռավոր Արցախի լեռների ստորոտին: Նման տարօրինակ ճակատագիր` կարճ անդրավարտիքով այդ տղայի համար... կրտսեր եղբորս` տասնութ ամսով ինձնից փոքր, որի հետ ամառային երկար օրեր էինք անցկացրել` լողալով մեր ծննդավայր Սան Ուաքին Վելլիի (San Joaquin Valley) ոռոգման ջրանցքներում: Բայց առաջին անգամ չէր, որ ինձ լուր էր հասնում նրա մահվան մասին: Տասնհինգ տարվա ընթացքում լսել էի, որ նրան դիպուկահար է սպանել, որ նա հրանոթային արկի պայթյունի զոհ է դարձել, ռազմական սավառնակների թռիչքից առաջացած օդային հասանքները նրան թաղել են քարաբեկորների տակ, եւ նրան գնդակահարել են օդանավակայանի ոստիկանները: Այնուամենայնիվ, այս անգամ գիտեի, որ վատ լուրը ստույգ է: Ես Մայլեին տվեցի միտքս եկած առաջին երկու հարցը. որքա՞ն է տեւել նրա մահանալը: Եվ` նրան մեջքի՞ց են սպանել: Քույրս այդ հարցերի պատասխանը չուներ: Երկու օր անց կանգնած էի Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանի փողոցներում` Մայլեի, մորս, հորս եւ եղբորս լավ ընկերոջ հետ. նա Կալիֆոռնիայի Վայսելիա քաղաքից էր, որտեղ մենք ապրում էինք: Մինչ քայլում էինք դեպի կառավարական հուղարկավորության վայրը, թաղմանը եկած մարդիկ սկսեցին ինձ մի կողմ քաշել ու հայտնել իրենց կասկածները. «Քո եղբորը սպանել են դարանակալներ,- ասաց մեկը.- նրան սպասում էին»: Մեկ ուրիշը պնդում էր, թե մարդասպանն իր արարքի համար վարձատրվել է, իսկ մեկն էլ` որ այդտեղ անպայման թուրքերի մատը խառն է: Հետո ներկաներից մեկը շշնջաց, որ իմ եղբայրը թակարդն էր ընկել, իսկ այդ թակարդը լարել էին ոչ թե թշնամու զինվորները, այլ իրեն մոտ մարդիկ: Դավաճանության մասին նման խոսակցությունն անհիմն չթվաց: Տարիների ընթացքում Մոնթեն հակառակվել էր բազմաթիվ մարդկանց կամքին. ոչ միայն թուրքական, իսրայելյան, ամերիկյան հետախուզական գործակալությունների, այլեւ ծայրահեղ ազգայնական հայրենակիցների, ինքնակոչ «Գաղտնի բանակի» նախկին խմբավորումների, տեղական գանգստերների ու զորագլուխների, եւ էլ ո՞վ գիտե, թե ում: Նա թերեւս տասնյակ մահացու թակարդներից էր փրկվել: Մոնթեի մահվան «պաշտոնական» վարկածը սին միայն խորացրեց իմ կասկածները. եղբայրս` հարյուրավոր մարտերի փորձառու վետերանը, ինչպես ասում էին, սպանվել էր մի լքված գյուղում` գնալով թշնամու տանկի ուղղությամբ ու հակառակորդին իր մարդկանց տեղը դնելով: Իմ կասկածների համար պարարտ հող էր նաեւ այն, որ Հայաստանում անհասկանալի հանգամանքներում սպանվել էին մի քանի ռազմական ու քաղաքական գործիչներ: Անկախ նրանից` այդ մարդիկ դարձել էին իշխանության համար պայքարի թե «ընտանեկան բիզնեսի» վարձած հրազենի զոհեր, պարզ էր մի բան. նրանց սպանողներն ականապատ դաշտերի մյուս կողմում գտնվող թշնամիները չէին: Բայց եթե Մոնթեին դավաճանել էին, ապա հարց էր ծագում. բազմաթիվ թեկնածուներից ո՞վ կարող էր դա արած լինել: Աչքերիս առջեւ նորից սկսեցին ուրվագծվել այն պատկերները, որոնք ես տարիներ շարունակ աշխատել էի ինձնից հեռու վանել: Ահա Մոնթեն` «Սարո» մականունով, Իրանական Քրդստանում նայում է ավազապարկերի արանքից: Ապա` դարձյալ Մոնթեն` «Աբու Սինդի» մականունով, Բեյրութում, Յասիր Արաֆաթի հետ կողք-կողքի, կոտորակառումբերի տարափի տակ: Հետո` Մոնթեն որպես կալանավոր թիվ 752783, միայնակ` Փարիզից դուրս գտնվող մութ բանտախցում: Այնուհետեւ նորից հայտնվում է Մոնթեն, այս անգամ` «Տիմոթի Շոն Մաք Քորմիք» մականունով. նա գազով ըմպելիքների շշեր է հավաքում փողոցում, Սլոբոդան Միլոշեվիչին` խելահեղ ուղի բռնած Հարավսլավիայի նոր ղեկավարին զորակից հանրահավաքից հետո: Վերջապես` հրամանատար Ավոն` Արցախի հեռավոր լեռներում, զրահի ծռմռված բեկորներով ծածկված մարտադաշտում, հեռադիտակով նայելիս: Թաղման առավոտյան, 1993 թ. հունիսի 19-ին, դիահերձարանի աստիճանների վրա մեզ հանդիպեց արկի պայթյունից ցնցակաթված ստացած մի զինվոր: Նա գիշերն այնտեղ էր անցկացրել` ինքն իրեն պահակ նշանակելով ու քարե աստիճանների վրա ջղաձգորեն ննջելով: Նա ողբում էր ու շարունակ հայհոյում: Մենք բարձրացանք աստիճաններով ու մտանք սառնություն շնչող կամարի տակ: Մոնթեի մարմինը` նոր, քողարկաներկված զինվորական համազգեստով, դրված էր անմշակ տախտակներից պատրաստված մի ոչ խոր դագաղի մեջ, մետաղյա դարակի վրա: Դիահերձող կինը նրա գլուխը, հոնքերից վեր, փաթաթել էր վիրակապով` ծածկելու համար աջ քունքի խոր վերքը. այդտեղ էր մեկ շաբաթ առաջ թափանցել արկի բեկորը` փշրելով գանգը: Մեկն ասաց, որ գլուխն այդպես փաթաթելուց հետո որպես հարվածի միակ նշան մնացել է դիմացի վերին կոտրված ատամը: Բայց ես գիտեի, որ դա վերքի հետ կապ չուներ. քսան տարի առաջ, Կալիֆոռնիայի Սիերրա Նեվադա լեռներում, այն լճակի մոտ, ուր Մոնթեն սիրում էր լողալ, մի ժայռի վրա նա սայթաքել-ընկել էր ու ատամը կոտրել: Նույն առավոտյան, ավելի ուշ, Մոնթեի ութ զինակից ընկերներ ինքնաձիգներն ուսերից հանեցին` դագաղը տանելու համար: Մենք նրանց հետեւեցինք դեպի «Սպայի տուն»` Երեւանի կենտրոնում: Չորս ժամ շարունակ, մինչ դահլիճում միապաղաղ հնչում էր դուդուկը, հուղարկավորությանը եկած հազարավոր մարդիկ, շատերը` ցնցոտիավոր, խմբերով անցնում էին դագաղի մոտով: Մաշված բաճկոններով գործազուրկ բանվորներ, սովահար գյուղացիներ, ռազմահագուստով զինվորականներ` բոլորը եկել էին իրենց հարգանքի վերջին տուրքը մատուցելու երեսունհինգամյա զորահրամանատարին, որին նրանք գիտեին որպես Ավո: Եկել էին նաեւ Հայաստանի նախագահն ու նրա նախարարները, երկրի խոշոր քաղաքական կուսակցությունների ներկայացուցիչներ, հյուրեր` Իրանից, Լիբանանից, Սիրիայից ու Ֆրանսիայից: Դահլիճ մտնելուց առաջ ռուս սպաներն իրենց գլուխներից զինվորական գլխարկները հանեցին: Հայաստանում Միացյալ Նահանգների դեսպան Հարրի Գիլմորը եկավ այն ժամանակ, երբ զոհվածի հարազատներին տարել էին մի սենյակում թեյ խմելու: Նա գնացել էր` նախքան մենք նորից դահլիճ կմտնեինք: Համաձայն Los Angeles Times-ի` այդ կեսօրին դագաղի հետեւից փողոցներով գնացող մարդկանց թիվը եղել էր մոտ 100000: Տեղացի լրագրողները չափազանցեցին` մասնակիցների թվաքանակը հասցնելով քառորդ միլիոնի. բայց ո՞վ կարող էր հաշվել, թե Հանրապետության հրապարակում որքան մարդիկ էին ամբոխվել` այդ առիթով նորոգված ու լվացված փողոցներով դագաղը տանող զրահամեքենային հետեւելու համար: Ո՞վ կարող էր հաշվել բոլոր նրանց, ովքեր շարվել էին դեպի բլրի վրա գտնվող գերեզմանոցը տանող վեց կիլոմետրանոց ճանապարհի եզրերին. այն բլրի, որն ասես կետագծված է Խորհրդային Միության փլատակների վրա պայթած ամենադաժան պատերազմի զոհերի գերեզմանաքարերով: Իսկ քանի՞ հազար հոգի էին նրանք, ովքեր ժամեր շարունակ արեւի տակ կանգնեցին գերեզմանի շուրջը, որի վրա մարդկային կրծքի բարձրությամբ մեխակներ ու կարմիր վարդեր էին դիզվել: Լրատվական ծառայությունների լուսանկարներն ամերիկացիների աչքին հավանաբար ներկայացան սոսկ որպես կովկասյան հերթական` անարտասանելի անունը կրող աշխարհագրական վայրի բազմամարդ տեսարաններից մեկը: Բաց գերեզմանի եզրին կանգնած քահանան թրի նման ճոճում էր իր սրածայր կնգուղը, մինչ սեւազգեստ ծեր կանայք ողբում էին, իսկ հազիվ խոսել սկսած փոքր երեխաները գլուխները կախել էին: Չսափրված հայրերը, որոնք արդեն սգացել էին իրենց սպանված որդիների համար, սգացին կրկին: Ես պարպեցի Մոնթեի ինքնաձիգի մեջ մնացած քսանմեկ փամփուշտները` կրակելով օդ եւ գիտակցելով, թե եղբայրս որքան դեմ կլիներ նման վատնողական, աննպատակ ու վտանգավոր ցույցին: Խնկի ծուխը գալարաձեւ բարձրանում էր երկինք... Մոնթեն Հայաստանում շատ քիչ էր խոսել իր կյանքի մասին: Ուստի զարմանալի չէր, որ նրա շուրջը բազմաթիվ ասեկոսեներ կային. թե նա կռվել է Թեհրանի ու Բեյրութի փողոցներում, Քրդստանի ու Աֆղանստանի լեռներում, խոսակցություններ` սրճարաններում ռումբերի, Հունաստանում ու Իտալիայում սպանության դավերի եւ Ֆրանսիայում բանտարկյալների խռովության մասին: Կար նաեւ մութ խոսակցություն` Աթենքում ավտոմեքենայի հետեւի նստարանին սպանված մի դեռահաս աղջկա մասին: Սակայն թվում էր, թե ոչ ոք չի կարող ասեկոսեները վերածել մի կապակցված պատմության: Պատահել էր, որ երբ մի համառ լրագրող փորձել էր խորհրդավոր հրամանատարի մասին իմանալ ճշմարտությունը, Մոնթեն շուռ էր եկել ու հեռացել` ասելով. «Իմ մասին շատ բան չունիմ ըսելու, օքե՞յ: Ով որ կճանչնա` կճանչնա... Կարեւորն այն է, որ Արցախի խնդիրը հասկնանք... եւ բան մը ընենք...»: Կյանքի վերջին տարիներին, երբ զինվորական պարտականություններն ամբողջովին կլանել էին նրան, նա իրեն նկարագրելը թողել էր ուրիշներին: Նորաթուխ Ադրբեջանի Հանրապետության խոսնակներից մեկը Վաշինգտոնում Մոնթեին ներկայացրել էր որպես «հանցավոր անցյալ ունեցող ահաբեկիչ»: Միացյալ Նահանգների Պետական դեպարտամենտի աշխատակիցները նրան համարել էին ազգային անվտանգության համար սպառնալիք, իսկ FBI-ի մի գործակալ, որի խոսքերը հրապարակել էր Los Angeles Times-ը, Մոնթեին նկարագրել էր իբրեւ պարզապես մարդկանց սպանել սիրող մի վարձկանի: Հարավային Կովկասի լեռնաբնակները նրան սուրբ էին հայտարարել` կոչելով «մեր սուրբ տղա», իսկ New York Times-ի լրագրողը հիշատակել էր մի հայի, որը նրան անվանել էր «մեր երբեւէ ունեցած լավագույն աստվածը»: Հուղարկավորությանը եկած քիչ մարդկանց էր, սակայն, հայտնի, որ «Ավո» մականունով հրամանատարը ժամանակին եղել էր հնագիտության բաժնի` բազում լեզուների տիրապետող ուսանող, որը հրաժարվել էր Օքսֆորդի համալսարանում իր կրթությունը շարունակելուց` հանուն հեղափոխական Իրանում եւ պատերազմից բզկտված Լիբանանում իր հայրենակիցների պաշտպանության համար կռվելու: Է՛լ ավելի քչերը գիտեին (եւ դա նրանց հավանաբար չէր հետաքրքրի), որ իրենց հերոսը նաեւ, «փոքր քաղաքների» Կալիֆոռնիայում, եղել էր խոստումնալից բեյսբոլիստ (Little League-ի «փիթչեր»), որի նետած գնդակները թռչում էին աներեւակայելի արագությամբ: Վերջին անգամ ես եղբորս ողջ տեսել էի 1991-ի ամռանը, երբ եկել էի Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն` հրաբխային ժայռի մեջ փորված մի հին մատուռում նրա ու նրա հարսնացուի գլխավերեւում խաչ պահելու: Հարսանիքից մի քանի օր հետո Խորհրդային Հայաստանը Խորհրդային Միության հետ անհետացավ քարտեզներից: Այդ այցելության ժամանակ 1981 թվականից հետո եղբորս առաջին անգամ էի տեսնում. տասը տարի շարունակ մեր կապի միակ ձեւը եղել էին թղթատարների ու բանտային գրաքննիչների միջոցով փոխանցվող նամակները: Բացառություն էր 1989-ին Ջեորջիա նահանգի Աթենք քաղաքի մի հանրային հեռախոսից Հարավային Եմենում գտնվող` «Պաղեստինի ազատագրման կազմակերպության» (PLO) գրասենյակ տված զանգը: Ես հեռախոսի մեջ գցել էի հարյուր ութ հատ քառորդ դոլլարանոց եւ այնտեղ կանգնեցի քսան րոպե` մինչ ուշացումով տեղ հասնող մեր բառերը մի օվկիանոսի կամ մայրցամաքի ինչ-որ կետում բախվում էին իրար: Հակառակ աղմուկին` զվարթ ձայնն այնուամենայնիվ հնչեց սովորականի պես, ասես դա լսել էի նաեւ նախորդ օրը. «Հե՛յ, ի՞նչ կա»,- ծոր տվեց Մոնթեն` կարճ անդրավարտիքով նույն տղան: Իրականում Մոնթեն փոխվում էր` վերածվելով տարբեր անձնավորությունների. տարբեր անձնագրերով եւ բնակության տարբեր վայրերում: Չգիտեմ, թե ինչպես` նա հրամանատար էր դարձել չորս հազար մարտիկների, որոնք մաս էին կազմում «նախկին Խորհրդային Միությունում կռվող` պատերազմից ամենից շատ դաժանացած ու ամենամոլեռանդ դրդապատճառներով առաջնորդվող ուժի», ինչպես որ Լեռնային Ղարաբաղի բանակը որակել էր անհամակիր մի լրագրող: Եվ այդուհանդերձ, նրա մահվանից մոտ երեք ամիս առաջ, մի ճակատամարտի նախօրյակին, PBS-ի համար Մոնթեի հետ հարցազրույց վարած լրագրողը նրան նկարագրել էր իբրեւ «բարեկիրթ կալիֆոռնիացի»: Հակառակ բոլոր փոփոխություններին ու եղբորս ինձնից բաժանող օվկիանոսներին, հակառակ լռության տարիներին եւ մեր տարբեր հետաքրքրություններին ու խառնվածքներին` ես հույս ունեի, որ լրագրողը ճիշտ էր ասել: Այն օրը, գերեզմանի մոտ կանգնած, փորձում էի հիշել, թե ի՞նչն էր խանգարել ինձ` իր միակ եղբորը, Մոնթեին այցելել նրա ամենահուսահատ տարիների ընթացքում: Կամ ի՞նչն էր խանգարել` գոնե նրան ժամանակ առ ժամանակ մի երկու հարյուր դոլլար ուղարկել, որոնք, իհարկե, նա չէր ակնկալում: Այո՛, ես զբաղված էի եղել. միշտ ստիպված եմ դրամ վաստակել: Եվ, այո՛, Մոնթեի շուրջը տարածված հակաթուրքական աղմուկը, այլեւ ազերիների ու հայերի գործած փոխադարձ գազանությունների մասին լուրերն իմ մեջ խեղդել էին վերջին հավատն այն ժողովրդի հանդեպ, որին Մոնթեն երդվել էր իր ողջ կյանքում պաշտպանել: Բայց երբ կանգնած էի նրա բաց գերեզմանի եզրին, նման արդարացումներից լավագույնն անգամ ինձ ամոթալի թվաց: Նույն հարցն ինձ ավելի ու ավելի էր տանջում. ինչպե՞ս էի կարողացել եղբորս կյանքի վերջին տասը տարիների ընթացքում ինքս ինձ համոզել, որ, շատ զբաղված լինելով, չեմ կարող հետաքրքրվել, թե նա ով է դարձել: Հուղարկավորության օրվանից ի վեր հանդիպել եմ տղամարդկանց, նաեւ մի քանի կանանց, որոնք իրենց համարում են եղբորս հրամանատարությամբ կռված զինվորներ: Ուրիշներն իրենց փողոցները, դպրոցները կամ երեխաներին կոչել են նրա անունով, կամ այն դաջել են իրենց ձեռքերին ու թեւերին: Թվում էր, թե Երեւանի չափահաս բնակիչների մոտ կեսը Մոնթեի հետ այս կամ այն կերպ առնչություն է ունեցել: Հեռուստատեսային հարցազրույցի ժամանակ մի ռուս գեներալ ասաց, առանց որեւէ հիմքի, թե առաջին անգամ Մոնթեին հանդիպել էր, երբ նա Աֆղանստանում էր որպես Խորհրդային Միության դեմ կռվող մարդասպան: Մեկ ոտքը կորցրած մի կին պնդում էր, թե Մոնթեն փրկել է իր կյանքն ականապատ դաշտում: Մի գյուղացու զավակ հիշում էր նրա «զարմանալի պարզությունը»: Եվ այս ամենով հանդերձ` շատ բան մութ ու անորոշ էր մնում: Մոնթեին շրջապատում էին հակասական պատմություններ, եւ այն տպավորությունն էր ստեղծվել, թե ամեն մի պնդում ունի նույնքան համոզիչ թվացող հակառակ պնդում: Որտե՞ղ էր ճշմարտությունը. արդյոք նա զո՞ւսպ մարդ էր, թե՞ օղի չարաշահող: Կոմունի՞ստ էր մինչեւ մահվան օրը, թե՞ վերածնված ազգայնամոլ: Գերիների պաշտպա՞ն էր, թե՞ կոկորդ կտրող: Պարտաճանաչ որդի եւ եղբա՞յր էր, թե՞ իր ընտանիքին օտարացած մեկը: Քանի որ տարիների ընթացքում ասեկոսեները բազմապատկվել են, առասպելները վստահելի տվյալներից զատելու անհրաժեշտությունն ինձ համար ավելի ակնհայտ է դարձել: Որոշ ժամանակ եղբորս ուղին նաեւ իմ ուղին էր: Ես միացել էի նրան Բեյրութում, ավազապարկերի հետեւում, եւ հարավային Լիբանանում զենք էի վերցրել: Երկար չմնացի. թերեւս` մեկ տարի, ընդհատումներով: Բայց դա էլ բավական էր, որ գրավեմ FBI-ի եւ Միացյալ Նահանգների ոստիկանական բաժանմունքների ուշադրությունը: Տարիներ շարունակ լսվող հեռախոսային խոսակցություններից, բացվող նամակներից ու FBI-ի խաբեություններից հետո ես որոշ չափով գաղտնապահ եմ դարձել եւ իմ ու եղբորս կյանքի մանրամասները հրապարակելու հարցում` դժկամ: Այնուամենայնիվ, հանուն սույն պատմության, ստիպված եմ հաղթահարել գաղտնապահությունը, որ իմ երկրորդ էությունն է: Բայց ինչպե՞ս պետք է պատմեի Մոնթեի պատմությունը, եթե նրա կյանքի վերջին տասը տարիների ընթացքում, չհաշված 1991 թ. կարճատեւ այցելությունը, բացակա էի եղել: Այս խնդրի լուծումը հնարավոր դարձավ շնորհիվ Մոնթեի այրու` Սեդայի: Իմ բացակայության տարիների մեծ մասը Մոնթեն կիսել էր Սեդայի հետ, նրան էր հաղորդակից դարձրել իր մտքերին եւ մասնակից` իր վտանգավոր ճամփորդությանը: Այսպես ես սկսեցի բացահայտել եղբորս պատմությունը: Մոնթեն վարել էր աստանդական կյանք, ապրել տասնյակ երկրներում, տասնյակ մականուններով ու տասնյակ կեղծ անձնագրերով: Նա իր տարիների կեսն անցկացրել էր փախստականներով բնակեցված ետնախորշերում, պարտիզանական ռազմակայաններում, թաքստոցներում, մեկուսարաններում ու բանտերում, հեռավոր խրամատներում: Նրա ճամփորդությանը մասնակցել էին բազմաթիվ մարդիկ` լավ ու վատ, բայց նա շատ վայրեր լքել էր շտապ ու անսպասելի: Ուստի միայն տարիներ անց, ուսումնասիրությունների, հարցուփորձի ու հայտնագործությունների շնորհիվ, ես եւ Սեդան կարողացանք հետեւ ել այն քայլերին, որոնք ի վերջո նրան հասցրին ժայռոտ բարձունքի գագաթը, որտեղ նա թաղվեց ամառային այդ շոգ օրը: Սույն գիրքն, այսպիսով, արդյունքն է իմ վեց տարվա որոնումների, երբ փորձում էի գտնել եղբորս հուղարկավորության օրը ծագած հարցի պատասխանը. ինչպե՞ս էր նա մահացել, ո՞վ էր նրան սպանել, թշնամի՞, թե՞ «բարեկամ»: Իսկ իմ ուսումնասիրության մյուս` է՛լ ավելի առաջնահերթ նպատակն էր` պարզել, թե ի՛նչ մարդ էր դարձել իմ փոքր եղբայր Մոնթեն: շարունակությունը