Jump to content


Photo
- - - - -

HAY ZHOGHOVRDAKAN TONER


  • Please log in to reply
3 replies to this topic

#1 Ashot

Ashot

    www.HyeForum.com

  • Members
  • PipPipPipPipPip
  • 5,080 posts
  • Gender:Male
  • Location:Van Nuys, California, USA
  • Interests:Anything and Everything

Posted 23 March 2008 - 04:48 PM

Հրանուշ Խառատյան-Առաքելյան

ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԸ
ԳՐՔԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԱՌԹԻՎ


Ռուսաստանում, Սարատոփան Պովոլժիեյում, 1996 թվականին հետազոտություն Էր արվել տարածքի տաս հիմնական ազգությունների մեջ՝ պարզելու Էթնիկ ինքնության Լւ Էթնիկ մշակույթների հետ կապված որոշ խնդիրներ1: Բացի զուտ գիտական հետաքրքրությունից, մեզ համար այն մասնավորվում Է նաև այդ ազգությունների ցուցակում հայերի ընդգրկվածությամբ: Չանդրադառնալով բերվող աղյուսակներում հույժ հետաքրքիր այլևայլ տվյալներին, ուշադրություն դարձնենք բոլոր մյուս ազգությունների պատասխաններից նկատելիորեն տարբերվող հայերի որոշ պատասխաններին: Այսպես, ուսումնասիրված 10 ազգությունների 100-ական ներկայացուցիչների մեջ այն հարցին, թե «ո՞ր ազգության ներկայացուցիչ եք դուք ձեզ զգում», «միայն իմ ազգության ներկայացուցիչ» պատասխանը ընտրածների ամենաբարձր ցուցանիշը հայերինն Է՝ 75 (տես աղյուսակ 1-ը):

Աղյուսակ 1
Ի՞նչ ազգության ներկայացուցիչ եք դուք ձեզ զգում

միայն իմ ազգության ներկայացուցիչ - հիմնականում իմ ազգության ներկայացուցիչ - և՛ իմ, ազգության ներկայացուցիչ, և՛ ռուս - ռուս - իմ ազգային պատկանելությունը չեմ զգում - այլ
ղազախ - 58 - 17,5 - 7 - 5 - 3,5 - 0
թաթար - 55 - 17 - 14 - 4 - 2 - 1
մորդվա - 28 - 6 - 35 - 6 - 8 - 0
չուվաշ - 48 - 7 - 27,5 - 14 - 3,5 - 0
գերմանացի - 30 - 13 - 14 - 16 - 10 - 1
հրեա - 18 - 21 - 41 - 12,5 - 3,5 - 0
հայ - 75 - 8 - 11 - 1 - 3 - 0
վրացի - 53 - 0 - 20 - 1,5 - 3 - 0
ադրբեջանցի - 53 - 0 - 20 - 1,5 - 3 - 0
ռուս - 72 - 3 - 7 - 0 - 0 - 3


«Ո՞ր ժողովրդի մշակույթի հետ եք առավել մոտ» հարցին «իմ ժողովրդի մշակույթի հետ» պա¬տասխանը ընտրածների ամենաբարձր ցուցանիշը դարձյալ հայերինն Է՝ 63 (տես աղյուսակ 2-ը):


Աղյուսակ 2.
Ո՞ր ժողովրդի մշակույթի հետ եք առավել մոտ

ռուսական մշակույթի - իմ ժողովրդի մշակույթի - այլ ժողովուրդների - որևէ ժող.–ի մշակույթի հետ մերձավորություն չունեմ
ղազախ - 27 - 49 - 14 - 7
թաթար - 25 - 50 - 7 - 5
մորդվա - 56 - 21 - 4 - 4
չուվաշ - 55 - 17 - 14 - 10
գերմանացի - 55 - 21 - 4 - 5
հրեա - 73 - 16 - 0 - 4
հայ - 17 - 63 - 11 - 2
վրացի - 20 - 33 - 27 - 0
ադրբեջանցի - 38 - 48 - 3 - 0
ռուս - 72 - 0 - 4 - 6


Իսկ ահա «Ի՞նչ տոներ եք նշում, «ազգային», «ռուսական պետական», «ռուսական կրոնական», «իմ ազգային պետության տոները» հարցերին հայերի պատասխանները ամենացածր ցուցանիշներն ունեն՜ ընդամենը 8, 6, 2, 2: Միաժամանակ «ազգային տոներ չենք նշում» պատասխանը հայերի մոտ ոչ միայն ամենաբարձրն է, այլև՝ շատ բարձր է՝ 86: Պարզվում է, որ «միայն իր ազգի ներկայացուցիչ» ընդամենը 30 հոգու պատասխան ունեցող գերմանացիներից, օրինակ (տես աղյուսակ 1), որոնցից 55-ն էլ «առավել մոտ է ռուսական մշակույթին» (տես աղյուսակ 2), «նշում են իրենց ազգային տոները» 55 հոգի, իսկ «ազգային տոներ չեն նշում» ընդամենը 6 հոգի: Իսկ ահա հայերի 86 տոկոսն ուղղակի ազգային տոներ չի նշում, մնացածներն էլ խիստ հազվադեպ նշում են որոշ տոներ (տես աղյուսակ 3): Իսկ «Իմ ազգային պետության տոները» հայերից նշում են ընդամենը... 2 մարդ:

Աղյուսակ 3
Ի՞նչ տոներ եք նշում

ազգային տոներ - ռուս.պետական տոներ - ռւսական կրոնական տոներ - Իմ ազգային պետութ. տոները - այլ - ազգային տոներ չենք նշում - ուրիշ Ժողովուրդ. ազգային տոներ
ղազախ - 72 - 83 - 7 - 3 - 2 - 3 - 0
թաթար - 75 - 52 - 5 - 7 - 5 - 3 - 0
մորդվա - 38 - 57 - 47 - 11 - 2 - 4 - 0
չուվաշ - 53 - 37 - 50 - 3 - 3 - 3 - 0
գերմանացի - 57 - 45 - 19 - 8 - 6 - 6 - 0
հրեա - 18 - 78 - 9 - 0 - 22 - 5 - 0
հայ - 8 - 6 - 2 - 2 - 2 - 86 - 0
վրացի - 33 - 53 - 20 - 7 - 0 - 20 - 0
ադրբեջ. - 65,5 - 65,5 - 14 - 7 - 10 - 0 - 0
ռուս - 0 - 49 - 73 - 0 - 5 - 5 - 4


Չանդրադառնալով հիշյալ ուսումնասիրության մանրամասներին, վավերացնենք երեք իրողություն, որոնք, թերևս, բխում են պատասխանների տրամաբանությունից, նախ, հայերը, ցավոք, տոներ շատ քիչ են նշում կամ չեն նշում առհասարակ, հայերն իրականում վատ գիտեն իրենց ազգային տոնացույցը և, ի վերջո, հայերն ուղղակի չգիտեն իրենց ազգային պետության տոները: Ի միջի այլոց պետք է ասել, որ վերոհիշյալ երեք փաստագրումներն էլ այս կամ այն չափով տարածվում են նախ և առաջ Հայաստանում ապրող հայերի վրա:
ժողովրդի մեջ, սակայն, տոն ունենալու և տոն նշելու ձգտումը շատ մեծ է: Այլ բան է, որ երկրում ոչ մի կերպ չի կարգավորվում տոնական կյանքը, քանզի տոնը ոչ թե հայտարարված տոնական օրն է, կամ՝ որևէ օր «ոչ աշխատանքային» հայտարարելը, այլ՝ այդ օրվա բովանդակությանը և ժողովրդի մշակութային նորմերին համապատասխան տոնա-ծիսական արարողակարգը: Թերևս հենց այս բացը ինքնակարգավորման մեխանիզմով լրացնելու միտում ունի եվրոպական տոների իմիտացիան, ինչպես, օրինակ, Ս.Վալենտինի և այլ օրերը նշելու փորձերը: Ակնհայտ է, որ ետքրիստոնեական երրորդ հազարամյակի նախաշեմին մեր ժողովուրդը շվարած շուրջն է նայում՝ որո՞նք են հայ ժողովրդական և հայաստանյան տոները:
Իրականում մեր ժողովուրդն իր հարուստ մշակութային անցյալում նաև հարուստ տոնացույց ունի՝ հայ ժողովրդի և Հայաստանի պատմա-մշակութային անցած ուղին պարբերաբար վերահաստատող և հասարակական, հուզական, ընտանեկան, խմբային, անհատական կյանքը կարգավորող, ստեղծագործական մեծ լիցք ունեցող բոլոր նորմերով: Մեր պետությունը նույնպես պաշտոնապես հաստատված տոնացույց ունի, այլ բան է, որ այդ տոնացույցի տոների արարողակարգը չի հստակեցված: Գերաշնորհ Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Աշճյանի հետ տոների մասին իրականացված մի շարք հեռուստահաղորդումների բուռն արձագանքը վկայեց այս նյութի մասին բարձրաձայն խոսելու անհրաժեշտությունը: Այսպես ծնվեց «Հայ ժողովրդական տոները» գիրքը գրելու գաղափարը:
Գրքի առաջին հրատարակությունը հաստատեց, որ բարձրացված է խիստ այժմեական հարց: Տպաքանակը սպառվեց անմիջապես, և հասարակության բոլոր խավերից անընդհատ դիմում են՝ «Հայ ժողովրդական տոները» գիրքը ձեռք բերելու խնդրանքով: Գիրքը փնտրվում է ինչպես անհատ մարդկանց կողմից, այնպես էլ՝ դպրոցների, մշակութային կենտրոնների: Հայաստանի որոշ դպրոցներում ուսուցիչների ջանքերով փորձեր արվեցին վերստեղծել ժողովրդական տոն նշելու միջավայրը: Շատ տեղերում դրանք անցան մեծ հաջողությամբ: Թե՛ ուսուցիչները, թե՛ աշակերտներն այդ փորձերի ընթացքում զգալիորեն արդիականացնում էին տոնակատարությունները, դրանց բնորոշ ծեսերը: Նրանց ստեղծագործական մոտեցումից տոների կատարումները միայն շահում էին: Այդ գրքի միջոցով հնարավոր եղավ իրականացնել նաև դպրոցականների ինտերնետային օն-լայն ուսուցում և հարցում, որի արդյունքում բազմաթիվ դպրոցականներ նախ ճանաչեցին մեր ժողովրդական տոները, ապա նաև՝ լրացուցիչ նյութերով հարստացրին գիրքը:
Բազում տեղերից արվող հարցումներին և խնդրանքներին բավարարելու նպատակով շարադրվեց «Վարդավառ» տոնի սցենարը, և այդ սցենարով Վարդավառի տոնակատարություն կազմակերպվեց Հայաստանի բոլոր տասը մարզերի գյուղերում և այլ բնակավայրերում: Տոնակատարության ընթացքում մարդիկ այդ սցենարը համալրում էին իրենց գիտելիքներով, իրենց ստեղծագործական կարողություններով, իրենց պատկերացումներով:
Այս ամենը անհրաժեշտ դարձրին գրքի երկրորդ հրատարակությունը: Իմ՝ հեղինակիս, ամենամեծ ցանկությունն էր՝ հրատարակության պատրաստել «Հայ ժողովրդական տոների» գիտական ուսումնասիրությունը: Սակայն տուրք տալով պահանջարկին և անհրաժեշտությանը, ընթերցողին է ներկայացվում «Հայ ժողովրդական տոները» գրքի երկրորդ, լրամշակված տարբերակը: Տոներից յուրաքանչյուրի նկարագրությունն ավարտվում է տվյալ տոնի վերաբերյալ գոյություն ունեցող հիմնական գրականության ցանկով, որով ընթերցողներից յուրաքանչյուրին հնարավորություն է տրվում ինքնուրույն փնտրտուք կատարել և գտնել իրեն հետաքրքրող ծեսի, տոնի նկարագրությունը կամ՝ դրանց վերաբերյալ գիտական վերլուծությունները:
Գրքի վերջում ներկայացվում է նաև «Վարդավառ» տոնի ժամանակակից կատարման հնարավոր սցենարը: Միաժամանակ, չդիմանալով գայթակղությանը, տպագրվում է վերլուծական երկու հոդված, որոնցում հայ ժողովդական տոների ծեսերի միջոցով ներկայացվում է տղամարդու և կնոջ փոխհարաբերությունների հայկական մշակութային ընկալման մի տարբերակ, մի քանի սրբերի կերպարների ժողովրդական ընկալումները:
Գրքում հրատարակվող պատկերների բացարձակ մեծամասնությունը՝ տոնական խորհրդանշային «գործիքները» (Ամանորյա ծառը, զատկական սկուտեղները, Պաս պապը, Արուս տիկնիկը, Խնդումի ծառը և այլն) սիրով պատրաստված են նկարչուհի, արվեստագետ Լուսիկ Ագուլեցի Սամվելյանի կողմից: Լուսիկն իր տանն էլ հավատարմորեն պատրաստում Լւ գործածում է այն ամենը, ինչ այստեղ ներկայացված է:
Հրանուշ Խառատյան

Edited by Ashot, 23 March 2008 - 05:24 PM.


#2 MosJan

MosJan

    Էլի ԼաՎա

  • Admin
  • PipPipPipPipPip
  • 31,196 posts
  • Gender:Male
  • Location:My Little Armenia

Posted 23 March 2008 - 05:49 PM

Ashot jan aper please post mi ara es teman - verjana heto ha aper

#3 Ashot

Ashot

    www.HyeForum.com

  • Members
  • PipPipPipPipPip
  • 5,080 posts
  • Gender:Male
  • Location:Van Nuys, California, USA
  • Interests:Anything and Everything

Posted 23 March 2008 - 06:34 PM

ՆԱԽԱԲԱՆ


Այն տոները, որ հայ ժողովուրդը նշում էր դեռևս հարյուր տարի առաջ, շատ քիչ են պահպանվել մեր կենցաղում: Հայաստանի Հանրապետության առանձին ազգագավառներում շարունակում են նշել Վարդավառը, որոշ տեղեր (մասնավորապես՝ ներկայիս Գեղարքունիքի մարզի Մարտունու, Վարդենիսի շրջաններում) մասամբ նշում են Համբարձումը, իսկ Զատիկի, Տյառնընդառաջի, Սուրբ Խաչի որոշ ծեսեր պահպանվել են համարյա ամենուր: Սակայն տոնակատարությունների ամբողջականությունը զգալիորեն կորուստներ է կրել: Սեկ հարյուրամյակ առաջ նշվող տոներն իրենց տԼւական պատմությունն են ունեցել, և նրանց ծիսականու բացահայտումն ու վերլուծությունը շերտ առ շերտ ցույց է տալիս ինչպես հայ ժողովրդի անցած պատմական ուղին, այնպես էլ՝ հազարամյակների ընթացքի տոմարական փոփոխությունները, մարդկանց միջև հարաբերությունների կաղապարները (տղամարդկանց ու կանանց, տարեցների ու երիտասարդների, ազգականների, համայնքի, սոցիալական խմբերի միջև) և դրանց պատճառաբանվածությունը, շրջակա միջավայրի հանդեպ մարդկանց ու անհատի վերաբերմունքը, բնությունից ու երկնային ուժերից ակնկալիքները, ապահով ու անապահով կյանքի մասին պատկերացումները, բնությունից, երկնային ուժերից, մարդածին ու բնական աղետներից, անհատ մարդկանցից սպասվող վտանգները, տագնապներն ու դրանցից պաշտպանվելու կերպը և այլն: Սեր տոների ժողովրդական արարողություններում կարելի է հանդիպել հայոց նախաքրիստոնեական աստվածությունների կերպարներին, Հայկի ու Բելի ավանդազրույցի դրսևորումներին, Նոյ նահապետի ու ջրհեղեղի մասին պատմությունների հետքերին, քրիստոնեության մուտքին և ընթացքին, քրիստոնեական տոնացույցի «հայացման-ազգայնացմանը» և նախաքրիստոնեական ծեսերի «քրիստոնեացմանը», Ավարայրի ճակատամարտի հիշողություններին, չարի ու բարու մասին հայ ժողովրդի ըմբռնումներին ու պատկերացումներին:

Քրիստոնեության ընդունումից հետո, ինչպես աշխարհի շատ ժողովուրդների մոտ, հայ ժողովրդի ավանդական տոնացույցը ևս վերաձևվեց քրիստոնեական աշխարհայացքի և համակարգված տոնացույցի կաղապարով և այդ կերպ գոյատևեց ավելի քան մեկուկես հազարամյակ: Այսօրվա եկեղեցական տոնացույցն անվանապես արտացոլում է այդ մեկուկես հազարամյակի ընթացքում մեր ժողովրդի կենցաղում լիարյուն կյանքով ապրած բուն ժողովրդական և եկեղեցական տոների ամբողջությունը, հիրավի, այդ երկար ու ձիգ դարերի ընթացքում թե եկեղեցին, թե ժողովուրդը նշել են Ծնունդ, Տյառնընդառաջ, Ս. Սարգիս, Բարեկենդան, Ծառզարդար, Զատիկ կամ Ս. Հարություն, Համբարձում, Խաղողօրհնեքի կամ Վերափոխման, Ս. Խաչի տոները, Կանաչ-կարմիր կիրակիները, Վարդավառը: Թե եկեղեցին, թե ժողովուրդը նշել են այլ, ավելի կամ պակաս կարևվոր տոներ, եղել են ոչ համահայկական ընդգրկվածության, զուտ տեղական տոներ, թերևս դրանց մի մասը մոռացվել է, փոխարինվել ուրիշներով: Վերը նշվածներն այն տոներն են, որոնք 19-20 ՚դդ. սկզբին նշվում էին ողջ հայ ժողովրդի կողմից և, ըստ երևույթին, իրենց մեջ խտացրել են մեր ժողովրդի տոնականության ընկալումները, առօրյա կյանքից դուրս գալու և տոնական կյանքով ապրելու ձևերը:

Ինչպե՞ս կոչել դրանք, ժողովրդակա՞ն, ազգայի՞ն, թե՞ եկեղեցական տոներ: Ընդհանուր առմամբ՝ դրանք մեծ չափով նույնն են: Տոների մեջ ամբողջացել, ընդհանրացել, նույնացել են ժողովրդականն ու եկեղեցականը: ժողովրդականը հաճախ դարձել է եկեղեցական և ընդունվել եկեղեցու կողմից, եկեղեցական-քրիստոնեականն էլ իր հերթին դուրս է եկել եկեղեցու պատերից և դարձել ժողովրդական կենցաղի անբաժանելի մասը: Անշուշտ՝ տոների ժամանակ կատարվող ժողովրդական շատ ծեսեր ոչ միայն եկեղեցու կողմից չեն ընդունվում, այլև հակասում են քրիստոնեության տրամաբանությանը: Դրանք բազմաթիվ են. զանազան գուշակությունները, չարխափան կանխարգելիչ ծեսերը, հմայական ծեսերը, վիճակահանությունները, նախաքրիստոնեական աստվածներին կամ ոգիներին ներկայացնող տիկնիկները, կրակի պաշտամունքին առնչվող խարույկները, ջրի պաշտամունքի արարողությունները և այլն: Սակայն դարերի ընթացքում հայ հոգևորականները կարողացել են հաշտվել դրանց անխուսափելի գոյության հետ և երբեմն նույնիսկ մասնակցել դրանց: Այսպիսով՝ բուն ժողովրդական, այսպես կոչված՝ ազգային սովորությունների մի մասը պահպանվել, փոխանցվել են սերնդեսերունդ եկեղեցական տոների միջոցով: Ուսումնասիրողները հայ ժողովրդի տոնացույցում բացահայտում են նրա վաղնջական շերտերը, տեսնում արևի ու կրակի, ջրի ու հողի պաշտամունքին նվիրված հանդիսություններ, նախաքրիստոնեական շրջանի աստվածություններին, մասնավորապես երկրագործական աշխատանքները և անձնական ու հասարակական բարեկեցությունը հովանավորող ուժերին նվիրված ծեսեր: Իրենց ծագումով դրանց զգալի մասը գալիս են մեր ժողովրդի ձևավորման շրջանից և պատմության ընթացքում անընդհատ ձևափոխությունների ենթարկվելով, կորցնելով, լրացվելով, «ծպտվելով», մասնատվելով և այլն, մինչև այսօր, այնուամենայնիվ, հնարավորություն են տալիս վերլուծել և թափանցել մեր մշակույթի վաղնջական շերտերը:

Այս երևույթը առանձնապես բացառիկ չէ: Աշխարհի բազմաթիվ ժողովուրդներ կրոնական, գաղափարախոսական, քաղաքական համակարգերի փոփոխություններից հետո շարունակում են կատարել իրենց ազգային ծեսերը:

Այս գրքում ներկայացվող տոները լիիրավ կարող են կոչվել ազգային-եկեղեցական տոներ Ինչը, սակայն, չի նշանակում, որ այստեղ ներկայացված են բոլոր եկեղեցական տոները: Այ( նշանակում է միայն, որ այստեղ ներկայացված տոների բացարձակ մեծամասնությունը առկա ե քրիստոնեկան տոնացույցում, և դրանցում մեծ չափով պահպանվել են նախաքրիստոնեակա( ինչպես նաև ետքրիստոնեական ժողովրդական արարողություններ: Սակայն այստե նկարագրված են նաև քրիստոնեական տոնացույցի հետ առնչություն չունեցող այնպիսի տոնե ինչպիսիք են Նավասարդը, Ամանորը, որոշ իմաստով՝ Սուրբ Սարգիսը, Բարեկենդան Անմիջապես պետք է ասել, որ այս տոներն էլ իրենց հերթին են «քրիստոնեացել», տոնե ժամանակ կատարվող ժողովրդական արարողությունները զգալի չափով ձեռք են բել քրիստոնեական բառամթերք, բովանդակություն, այն բովանդակությունը, որ ժողովուրդք տեսել քրիստոնեության մեջ: Բավական է հպանցիկ հիշել Սուրբ Սարգսի վերջին օրը տէ ունեցող հետևյալ արարողությունը:

Սուրբ Սարգսի շաբաթ օրը վերջանում է հաջորդ, շատ սիրված տոնի՝ Բարեկենդանը ազդարարումով: «Սեծ պապն» է, որ պետք է ընտանիքները մտնի և հայտնի, որ Բարեկենդանը եկել է: Իրականում տան ավագագագույն անդամը՝ պապը կամ տատը, շաբաթ օրը առավոտյան եկեղեցուց վերադառնալով տնեցիներին հավաքում էր սեղանի շուրջը և ինքը դուրս էր գալիս: Ապա նա վերադառնում էր՝ ոչխարի մորթու մեջ փաթաթված, գլխին՝ խոշոր սրածայր քոլոզ, ձեռքին՝ մի հսկա գավազան: Տնեցիների ուրախ ծիծաղների ներքո նա մոտենում էր գինու կարասին, յուրաքանչյուրին մի-մի գավաթ գինի լցնում, հանձնում հերթական տիրոջը հետևյալ խոսքերով. «Եկավ Մեծ պապուկը, հազար բարով մեր Բարեկենդան»: Յուրաքանչյուրն իր գինու բաժակը ստանալով համբուրում էր «Մեծ պապի» աջը և կամացուկ ասում.
Լույս Լուսավոր չին,
Հավատք Քրիստոսին,
Հայ քրիստոնյային,
Մեռնեմ հավատքին:


Տան փոքրերից մեկը բարձրաձայն հարցնում էր. «Ո՞վ է Մեծ պապը»: Դերակատարը պատասխանում էր.
Լուսավորչի լույս արևն է,
Մեր ժամերի լույս ճրագն է,
Մեր տների շենք-շնորհքն է,
Մեր վանքերի զարդն ու տերն է...


Լայն իմաստով նկարագրված արարողությունը քրիստոնեական չէ, ավելին, որևէ եկեղեցական կանոն թույլ չի տա ինչ որ մի «Մեծ պապի» «Լուսավորչի լույս արև» կամ «Մեր վանքերի զարդ ու տեր» հայտարարել: Սակայն այն ամբողջովին տեղավորվում է քրիստոնեության ժողովրդական ըմբռնումների մեջ և այս կարգի երևույթների մենք դեռ կհանդիպենք տոնակատարությունների նկարագրությունների ընթացքում:

Հասկանալի է, որ այս գրքում ընդգրկված չեն բոլոր եկեղեցական տոները: Դրանք զգալի թիվ են կազմում: Եկեղեցական օրացույցի համաձայն, տարվա օրերը բաժանվում են երեք խմբի՝ Տոնական օրեր, Արբոց օրեր և Պահոց օրեր: Տոներն իրենց հերթին բաժանվում են խմբերի, այն է՝ Տերունի տոներ, Աստվածածնի տոներ, Խաչի տոներ, Եկեղեցական տոներ և ազգային կամ կրոնական գաղափարներին նվիրված տոներ: «Տերունի» կոչվում են այն տոները, որոնք նվիրված են Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսի կենսագրության զանազան դեպքերին: Հայոց եկեղեցական տոնացույցում դրանք են՝ Ծննդյան և Մկրտության տոնը, Տյառնընդառաջը, Ծաղկազարդը, Սուրբ Հարությունը կամ Զատիկը, Համբարձումը, Վարդավառը կամ Այլակերպության տոնը: Այս բոլոր տոներն ընդգրկված են գրքում, սակայն ներկայացված են, ինչպես ասվեց, հիմնականում ժողովրդական սովորություններն ու ծեսերը: Աստվածածնի տոներն իրենց հերթին առնչվում են Մարիամ Աստվածածնի կյանքի դեպքերին, մասնավորապես նրանց, որոնք կապված են Հիսուս Քրիստոսի հետ՝ Հղություն, Ծնունդ, Վերափոխումն Ա. Աստվածածնի և այլն: Սույն գրքում հիշատակվում է միայն Վերափոխման տոնը, ընդ որում՝ դարձյալ հիմնականում ժողովրդական ծեսի շրջանակներում, այն պարզ պատճառով, որ Աստվածածնի ութ տոներից միայն Վերափոխման տոնն է ժողովրդականացել կամ, որ տվյալ դեպքում ավելի ճիշտ կլինի ասել, Վերափոխման տոնը շարունակվել է որպես քրիստոնեությունից առաջ գոյություն ունեցած անահտական տոներից մեկը:

Այս գրքի նպատակը չէ հետազոտել տոների և դրանց արարողակարգի իմաստային դաշտերը, պատմական զարգացման ընթացքը, քննարկել այս կամ այն տոնի ու նրա հանդիսությունների բնույթը և արարողակարգի մեջ քրիստոնեության կամ պատմամշակութային զանազան հանգամանքների թելադրանքով կատարված փոփոխությունները, ինչպես նաև քրիստոնեական, բուն ժողովրդական և գիտական մեկնաբանությունները: Մեր խնդիրը շատ ավելի համեստ է՝ վերածանոթւմցնել մեր ժողովրդին այն տոներին ու նրանց ծիսականուն, որոնք ներդաշնակորեն միաձուլվել էին մեր ժողովրդի կյանքին՝ ընդհուպ մինչև այդ կյանքում տեղի ունեցած կտրուկ, ավերիչ փոփոխությունները:

1915-1920թթ. եղավ Արևմտյան Հայաստանում և Կիլիկիայում ապրող հայերի բնաջնջման ու աշխարհասփյուռ լինելու շրջանը, միաժամանակ խաթարվեցին դարերի ընթացքում կերտված և ազգային դիմագիծը ամբողջացնող մշակութային շերտերը: 1920թ. Արևելյան Հայաստանում տեղի ունեցած քաղաքական ու հասարակական խոշոր փոփոխություններն իրենց հերթին կտրուկ փոխեցին անցյալից եկող ավանդական ազգային արժեքների բնականոն զարգացման ուղին, դրանց փոխարինելու եկան վարչակարգի գաղափարախոսությանը ծառայող և այդ գաղափարախոսությունը հաստատող արժեքները: Ավանդական ազգային տոնացույցն այդ արժեքների համակարգի մեջ չէր մտնում, ուստի և այն ոչ միայն չէր կատարվում, այլև հաճախ ենթարկվում էր գաղափարական հետապնդումների, իսկ կատարողները՝ քաղաքական հետապնդումների:

Սա նույնպիսի հետևողական պայքար էր ազգային մշակույթի դեմ, ինչպիսին ժամանակին մղում էր նորամուտ քրիստոնեությունը: Եթե քրիստոնեությունը վերաձևեց ժողովրդական տոնացույցն իր կաղապարով, ապա ժողովրդական տոնահանդեսը գոյատևեց նրան զուգահեռ, նրա հետ միասին և այնուամենայնիվ՝ իր ուրույն կյանքով: Եթե նախաքրիստոնեական շրջանում հայ ժողովուրդն ուներ, դիցուք, կրակի պաշտամունքին նվիրված տոն, ապա քրիստոնեական Տյառնընդառաջի ժողովրդական տոնահանդեսը, քրիստոնեական արարողակարգի կողքին, շարունակեց պահպանել այդ նախաքրիստոնեական տոնի ազգային ծեսերը: Ավելին, քահանան իր մասնակցությունն էր բերում խարույկներ վառելու և նրանցով գուշակություններ անելու սովորույթին: Նույն կերպ քրիստոնեական Ս.Հարության, Համբարձման տոներում պահպանվել և նույնիսկ զարգացել են ժողովրդական Զատիկն ու Վիճակը: Տարբեր ձևերով, «ծպտվելով» քրիստոնեական հերոսների կերպարներում, երբեմն պահպանվել, գոյատևել և նույնիսկ զարգացել են որոշ նախաքրիստոնեական Աստվածների նվիրված ծեսեր (օրինակ, Սուրբ Սարգսին): Աա բնականոն զարգացման գործընթաց էր, այդ կարգի փոփոխությունների ենթարկվում են բոլոր ժողովուրդների մշակութային համալիրներն ընդհանրապես, տոները՝ մասնավորապես: Այլ էր 20-րդ դարի սկզբի բեկումնային շրջանը հայ ժողովրդի համար: Աշխարհասփյուռ արևմտահայ հատվածն այլևս հնարավորություն չուներ իր նախնիների տոնականուն վերադառնալու կամ դրանց զարգացումը շարունակելու: Ավելի ուշ առաջացած գաղթօջախներում, անշուշտ, եկեղեցական տոնացույցը շարունակեց գործել, բայց բնականաբար, հիմնականում եկեղեցական ծեսի շրջանակներում: Արևելահայ հատվածն էլ, շարունակելով ապրել իր հայրենիքում, արհեստականորեն դրվեց ոչ ազգային, հաճախ՝ մտացածին արժեքները խնկարկելու փաստի առջև: Նոր կուռքերը, սակայն, ժողովրդականություն չստացան և չմիահյուսվեցին տոնականու ժողովրդական պատկերացումներին, հինն էլ հետապնդումների ու պարսավանքների ենթարկվեց: Դրանց ներդաշնակ զարգացման ընթացքը խաթարվեց: Զգալիորեն նվազեց ժողովրդի, հասարակության ստեղծագործական մասնակցությունը տոնական մշակութաշինությանը. նրան մատուցվում էին պատրաստի ծեսեր (մայովկաներ, շքերթներ, հանդիսություններ), պատրաստի երաժշտություն, պատրաստի երգեր, պատրաստի ասմունք, որոշ իմաստով՝ ուտեստի պատրաստի, ստանդարտ տեսականի: Պակասեց ժողովրդական երաժշտական և տեքստային բանահյուսությունը, դրանց փոխարինելու եկան նոր, խորհրդային գաղափարախոսությունը ներկայացնող տոնական երգերը:

Այսօր մեր ժողովուրդը հայտնվել է այն իրավիճակում, երբ իր ազգային գոյությունը շարունակելու երաշխիքներից մեկի՝ ազգային մշակույթի գիտակցված ընկալումը դարձել է առաջնային խնդիր: Շատ շատերը «ազգային մշակույթի» ակունքներին վերադառնալու փորձեր են անում, առանց հստակ գիտակցելու, թե ո՞րն է, կամ ի՞նչն է այդ «ազգային մշակույթը»: Այդպիսին է, օրինակ, ներկայացվում Միհրի պաշտամունքը, և Արևը խնկարկելու տոնահանդեսը քարոզվում է որպես ազգային տոն: Միաժամանակ՝ բազմաթիվ հասարակական կազմակերպություններից, մշակութային օջախներից, անհատներից հարցումներ են արվում, թե որո՞նք են մեր ժողովրդական տոները, ինչպե՞ս էին դրանք նշվում անցյալում, և ինչպե՞ս պիտի նշենք այժմ: Այդ հարցերին պատասխանելը թե հեշտ է, թե՛ դժվար: Դժվար չէ, որովհետև, ի վերջո, կարելի է նկարագրել թե երբ, որտեղ, ովքեր և ինչ ձևով էին նշում այս կամ այն տոնը: Դժվար է, սակայն, որոշակիորեն ասել, թե պե՞տք է, արդյոք, մենք նշենք նո՛ւյն տոները և ավելի դժվար է պատասխանել այն հարցին, թե ի՞նչ ձևով պիտի այդ արվի: Բանն այն է, որ նախկինում դրանք նշվում էին որոշակի իրավիճակում, որոշակի աշխարհայացքով, որոշակի կենցաղով, որոշակի հակումներով, որոշակի ճաշակով ապրող մարդկանց կողմից, որոնցից մենք այսօր բավականաչափ հեռացել ենք: Այն, ինչ խոր իմաստ ուներ հարյուր տարի առաջ ապրող երիտասարդի, աղջկա, երեխայի համար, համայնքի կամ հասարակության համար ընդհանրապես, կարող է անիմաստ, երբեմն նույնիսկ տարօրինակ թվալ այսօրվա սերնդի համար, որն ապրում է բոլորովին ուրիշ կյանքով, ուրիշ հավակնություններով, ուրիշ աշխարհայացքով: Անշուշտ բնականոն կյանքով ապրելու պայմաններում ժողովրդական տոները կզարգանային, կփոխվեին հասարակության փոփոխությունների հետ համաքայլ, և տոնական արարողակարգը, առանձին ծեսերը ոչ միայն չէին իմաստազրկվի, այլև նոր որակով կխաղային ազգային կյանքով ապրելու գործընթացում ՏՈՆԻՆ վերապահված դերը: Քանզի ՏՈՆ– ը երևույթը, գաղափարը, դեպքը պարբերաբար վերահաստատելուց զատ, և նույնիսկ վերահաստատելու համար, պետք է շաղկապված լինի մարդկային տվյալ խմբի կյանքի ռիթմին և կատարի մարդկանց համախմբելու և նրանց հույզերի միասնականությանը արտաքին դրսևորում տալու իր կարևորագույն դերը: ՏՈՆ-ը, թերևս, մշակույթի այն տարրն է, որն առավել պահպանողականն է ազգային արժեքների պահպանման գործում, ինչը խիստ կարևոր է մշակույթի բազմաթիվ տարրերի ապազգայնացման մեր դարաշրջանում: Բազմաթիվ ժողովուրդներ տոնական օրերին են վերապահել ազգային խոհանոցի, ազգային տարազի, ազգային երգ ու պարի, ազգային խաղերի պահպանման ու ժառանգորդման գործը: Ահա այդ կարևորագույն դերը կատարելու համար ժողովրդական տոնի հանդիսակարգը պետք է հարազատ և ընդունելի լինի այս կոնկրետ կյանքով ապրող մարդկանց: ժողովրդական ՏՈՆ-ի ժամանակ ոչ թե պետք է «բանահյուսական-ազգագրական» խմբեր ելույթ ունենան, այլ ՏՈՆ-ի բոլոր մասնակիցները պետք է ընդգրկվեն այդ «բանահյուսական-ազգագրական» կոչվող երգ ու պարի կատարման մեջ: Բոլոր ընտանիքներում տվյալ տոնի օրը պետք է եփվեն նույն ճաշատեսակները, թող որ դրանք հարստանան տանտիկնոջ կարողություններով, այցելությունների անհրաժեշտ կարգը պահպանեն, նույնիսկ հագուստի մեջ ազգային տարազի գոնե որևէ մաս պահպանեն՝ դիցուք ազգային զարդաձևերի ւսնհրաժեշտ առկայությունն ապահովեն: Ներկայացման տարրեր ունենալով հանդերձ՝ ՏՈՆ-ը ներկայացում չէ: Այն կատարողներ ու հանդիսատեսներ չունի, համենայն դեպս՝ չպիտի ունենա: Տոնի ընթացքում բոլորը մասնակիցներ են, բոլորը կատարողներ են և ուրեմն՝ մշակույթի ազգային արժեքների հաղորդակիցներ: Այդ իմաստով տոնը պարբերաբար անդրադարձ է համազգային մշակութային արժեքներին տոնի բոլոր մասնակիցների կողմից: Հենց դրանից է զուրկ եղել մեր ժողովուրդը տասնյակ տարիների ընթացքում և հենց դրան վերադառնալն է դժվարն ու կարևորը: Դա է, որ ժողովրդական տոնը տարբերում է եկեղեցական կամ պետական, այլ կերպ ասած՝ պաշտոնական արարողակարգից և այդ պրոցեսում է, որ հիրավի ծաղկում են ժողովրդական երգարվեստը, պարարվեստը, բանահյուսությունը, խաղարվեստը, հարստանում խոհանոցը, ազգային զվարճաձևերը և այլն: Ամանորի երգերը, ծննդյան ու Զատիկ-Հարության ավետիսները, Ծառզարդարի շրջիկ խմբերի երգերը, վիճակի բախտագուշակ քառյակները ժողովրդական հավաքական երգարվեստի փայլուն նմուշներ են, բայց դրանք կանգ են առել 20– րդ դարի սկզբի մակարդակին և իրենց բովանդակությամբ ու կատարողական կողմով արտահայտում են այդ շրջանի հասարակական հարաբերությունների բնույթն ու մարդկանց հոգեբանությունը, պատկերացումներն ու ակնկալիքները: Դժվար չէ պատկերացնել, թե դրանց մեխանիկական վերականգնումն ի՞նչ արդյունք կտա. մասնագիտացված կամ սիրողական խմբերը կկատարեն, հանդիսատեսները կնայեն, կլսեն, և տոնի, տոնականության ու տոնահանդեսի համընդհանուր դրսևորում դառնալու փոխարեն դրանք տոնը կդարձնեն ներկայացում՝ անցյալի կյանքի մասին: Տոնի անքակտելի մասը դառնալու, լինելիության քննություն բռնելու համար այստեղ կպակասի տևական ստեղծագործության պահը, ընդ որում՝ ոչ թե անհատի, մասնագետի, այլ՝ ժողովրդական, զանգվածային, համընդհանուր ստեղծագործության, հանպատրաստի ստեղծագործության, որի կարևորագույն նախապայմանը համընդհանուր հուզականությունն է:

Պետք է ավելացնել, որ Հայաստանի անկախացումից հետո հաստատված պետական պաշտոնական տոնացույցը զգալիորեն ներդաշնակ է հայ ժողովրդի ակնկալիքներին: Սակայն այդ տոնացույցի նորամուտ տոները՝ Անկախության, Պետականության, Սահմանադրության, բոլորովին ժողովրդական ծիսակարգ չունեն և երբեք չեն դառնա համաժողովրդական տոնահանդեսներ, քանի դեռ դրանք կսահմանափակվեն պետական պաշտոնական ընդունելություններով:

Այս գրքում փորձ է արվում համալիր ներկայացնել մոտ հարյուր տարի առաջ մեր ժողովրդի կենցաղում կատարված տոները: Պարզ, առանց մեկնաբանությունների, առանց պատմական քննության նկարագրելով մինչև 20-րդ դարի սկիզբը հայ ժողովրդի կյանքում նշվող տոների կատարողական կողմերը, արարողակարգը, չի առաջարկվում դրանց վերադառնալ: Մարդկանց հայեցողությանն է թողնվում այս կամ այն տոնի այս կամ այն ծեսը, հանդեսը, սովորույթը իրենց կյանքում կիրարկելու հնարավորությունը: Վերստին կժողովրդականա՞ն արդյոք ժողովրդական տոները և եթե այո, ապա ի՞նչ ձևով: Հարցի պատասխանը թողնվում է գործնական կյանքին:

Առհասարակ՝ այս հարցում պատրաստի դեղատոմսեր չեն կարող լինել, քանի որ, ինչպես ասվեց, ժողովրդական տոնը ծրագրված երևույթ չէ, այլ ժողովրդի հավաքական ու տևական ստեղծագործության արդյունք, կատարողական կողմով անընդհատ փոփոխությունների ենթակա, բայց միաժամանակ՝ խիստ պահպանողական իր հիմնական բաղադրիչներով: Թվում է, թե երբեք ժամանակավրեպ չեն կարող լինել Ա. Սարգսի տոնին խաշիլ, Համբարձմանը՝ կաթնապուր եփելու, Զատկի «ախառի» սովորույթները, Վարդավառի ջրախաղերը, Ամանորին «Տարի հաց» թխելու ավանդույթները, Բարեկենդանի, Զատկի, Կրկնազատկի կամ Կանաչ կիրակիի խառը կամ խմբական պարերը և այլն: Այլ բան է, որ հավանաբար կփոխվեն դրանց կատարման ձևերը, երգերի տեքստային բովանդակությունը: Հազիվ թե այսօր որևէ մեկը Ծառզարդարին հարսնացուին եկեղեցում նվիրաբերություններ կատարի կամ նույն Ծառզարդարին վերապահի նորահարսին «դարձ» տանելու սովորույթը, բայց այդ օրը նորաբողբոջ ճյուղերով բնակարանը զարդարելու և միմյանց նվիրելու սովորույթը, մանուկների ու պատանիների «ճեռ» ու «կարկաչայի» ժամանակակից ձևերով զինված շրջայցերը, անշուշտ, կյանքի մեջ գեղեցիկ տոնական զանազանություն կբերեն: Զատիկին ձվեր ներկելու, զարդարելու, նախշելու, փնջելու ավանդույթը այնքան գեղեցիկ է, որ այն պահպանած ժողովուրդներն այդ սովորույթը վեր են ածել ժողովրդական ստեղծագործության ուրույն մի բնագավառի և հասցրել այնպիսի կատարելության, որ ամբողջ սրահներ են պետք լինում դրանք ցուցադրելու համար: Հայ ժողովրդական զարդարվեստի և դասական մանրանկարչության վերազարթոնքի դրսևորման ձևերից մեկը կարող է դառնալ Զատկին ձուն գունավոր թելերով «փնջելու», ուլունքներով զարդարելու ու վրձինով, չորացրած կանաչներով նախշելու ավանդույթի վերականգնումը: Երեխաների մեջ գեղագիտական ճաշակ դաստիարակելու հիանալի միջոց է նրանց ծնողներին կամ միմյանց նվիրելու համար Զատկին այդպիսի մեկ ձու պատրաստելու հանձնարարականը:

Ավանդական տոնացույցի տարեկան համալիրի մեջ կարևոր դեր էր խաղում զանազան ձևերով դրսևորվող ժուժկալությունը: Կային կանոնիկ՝ պարտադիր և կամավոր, համընդհանուր և անհատական ժուժկալության դրսևորումներ: Կանոնիկ ժուժկալությունը սահմանված էր եկեղեցու կողմից պասերի միջոցով, իսկ կամավոր ժուժկալությունը մարդիկ իրենք էին սահմանում իրենց համար: Որևէ իղձի հասնելու համար մարդիկ ուխտ էին անում հեռու մնալ այս կամ այն գայթակղությունից: Դրանք պարզ, անպաճույճ ուխտեր էին, բայց մարդու օրգանիզմի վրա, անշուշտ, որոշակի բռնության կարոտ: Օրինակ, ուխտ էին անում մինչև այսինչ տոնը խնձոր չուտել, կամ այսինչ տոնի զվարճահանդեսներին չմասնակցել: Հատկապես դժվար և ուրեմն՝ կարևոր էր Զատիկից մինչև Համբարձում ընկած քառասուն օրերի ընթացքում կաթնեղեն չուտելու ուխտը: Այս ուխտի կարևորությունը պայմանավորված էր նրանով, որ մինչև Զատիկ կանոնով յոթ շաբաթ պաս լինելով՝ մարդիկ զրկված էին կաթնեղեն ուտելու իրավունքից, և այդ երկար, բայց հարկադրական ժուժկալությունից հետո դժվար էր դիմանալ գայթակղությանը և այս անգամ էլ կամավոր զսպել կաթնեղեն ուտելու ցանկությունը: Բայց իղձի իրականացման հնարավորությունը մեծանում էր զոհաբերության մեծության չափով: ժուժկալության ուխտը միայն ուտելիքների վրա չէր տարածվում: Կային թե կանոնակարգված, թե կամավոր ժուժկալության դրսևորումներ հագուստի, սեռական հարաբերությունների, որոշակի աշխատանքներից խուսափելու և այլ բնագավառներում: Կային դեպքեր, երբ երիտասարդ աղջիկները ուխտ էին անում զարդեր չկրել այս տոնից մինչև այս տոնը կամ այս կամ այն տոնահանդեսին, նորատի կանայք՝ սեռական հարաբերություն չունենալ, իրենց սիրելիներին չհանդիպել և այլն: Այստեղ նույնպես ուխտի որոշումը, ձևը հաճախ պայմանավորված էր անհատի երևակայությամբ, պատկերացումներով: Ինքնազսպման ուխտի երևույթը բնորոշ է բազմաթիվ ժողովուրդների, բայց հայոց մեջ այն իրականացվում էր տոնական համակարգում:

Քրիստոնեական եկեղեցին կանոնակարգել էր պասերը՝ որպես ժուժկալության և հաճույքներից զրկվելու ճանապարհով հոգու մաքրման, ապաշխարհանքի միջոց: Պասը, անշուշտ, միայն քրիստոնյաներին չէ, որ բնորոշ է: Զանազան ձևի ու տևողության պասեր կան ինչպես տարբեր կրոնական համակարգերում, այնպես էլ ժողովուրդների աշխարհիկ մշակույթներում: Այս աշխատանքում չանդրադառնալով «պաս» երևույթի էթնա-մշակութային դրսևորումներին առհասարակ, հիշենք, որ հայ եկեղեցու կողմից սահմանված կանոնիկ պասերը, ընդհանուր առմամբ ընդհանրական լինելով քրիստոնեական մշակույթի հետ, ունեն նաև որոշ առանձնահատկություններ: Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից սահմանված պասերը խմբավորվում են հետևյալ սկզբունքով:
Օրական պասեր - շաբաթվա չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերը: Այս պասերը հանձնարարված է առաքյալների կողմից բոլոր քրիստոնյաներին: Չորեքշաբթի օրը քրիստոնյաները պաս են պահում ի հիշատակ Քրիստոսի մատնության, ուրբաթ օրը՝ ի հիշատակ չարչարանքի:
Շաբաթապահք - Եղիական, Հոգեգալստյան, Ս.Գրիգոր Լուսավորչի նշխարաց գյուտի, Հիսնակի առաջին կիրակիի, ԼԼՀակոբի ու Վարագա խաչի պասերը, տևում է մեկ շաբաթ:
Նավակատիքների պաս - սրանք այն պասերն են, որ նախորդում են հինգ գլխավոր տո¬ներին (Տաղավար տոներ) - Ծննդյան ութ օրերը, Հարության ութ օրերը, Վարդավառի, Վե¬րափոխման և ԼԼԽաչի հինգ օրերը: Այս պասերը սովորաբար կոչվում են իրենց հաջորդող տոների անուններով:
Քառասնորդական կամ Մեծ Պաս - այս պասը նույնպես հանձնարարված է առաքյալների կողմից: Այն պահվում է ի հիշատակ չարչարանաց շաբաթվա և տևում է քառասուն օր: Քա¬նի որ Քառասնորդական պասին հաջորդող Ավագ կամ չարչարանաց շաբաթը նույնպես պասի շրջան է, ապա միասին այս պասերը իրականում կազմում են քառասունութ օր:
Առաջավորաց պաս - Ա.Գրիգոր Լուսավորչի կողմից հաստատված պաս է՝ հինգ օր տևողությամբ: Այս պասը պահում են միայն հայերը: Նախորդում է Ա.Աարգսի տոնին:

Այսպիսով հայոց մեջ պաս օրերի ընթացքը զուգահեռվում է մասամբ ընդհանուր քրիստոնյա աշխարհի հետ, մասամբ՝ զուտ հայկական կանոնակարգով է: Առաքյալների կողմից քրիստոնյա աշխարհին հանձնարարված օրական պասերին և քառասնորդականին զուգահեռ հայոց մեջ գործել են Շաբաթապահքերը, մասամբ՝ Նավակատիքների պասերը, Առաջավորացը: Հայոց մեջ տարվա ընթացքում պաս օրերի ընդհանուր թիվը, այսպիսով, կազմում է 158 օր:

Ինչպես ընթերցողը նկատեց, «պաս» բառի հետ այստեղ որևէ սրբի անուն չգործածվեց: Հայոց եկեղեցին սրբերին նվիրված պասեր չունի: Սակայն ժողովրդի մեջ գործածական են «Ա.Աարգսի պաս», «ԱՀակոբի պաս» և այլ արտահայտությունները: ժողովուրդն այդպես է անվանել այն պասերը, որոնք նախորդել են այս կամ այն սրբի տոնին: Սույն աշխատանքում օգտագործվում է ժողովրդական բառամթերքը:

Ընդհանուր առմամբ «պաս» հասկացության մասնակի զուգահեռն է «Կիրակին»: Դեռևս հարյուր տարի առաջ մեր նախնիները մեծ լրջությամբ էին վերաբերում կիրակիներին: Տոն և կիրակի օրերին աշխատելը ընդհանրապես շատ դատապարտելի երևույթ էր: Սովորաբար քահանաներն ու տարեցները հսկում էին, հատկապես ամռանը, երկրագործական աշխատանքների ակտիվ շրջանում, որպեսզի մարդիկ չաշխատեին: Երբեմն այդ օրերին նույնիսկ մարդ էին ուղարկում հանդերը և եթե թաքուն աշխատող էին հայտնաբերում, նրան կամ մեկ օրով բանտարկում էին, կամ՝ տուգանում: Ինչպես կանոնիկ պասերին զուգահեռ մարդիկ կամավոր ժուժկալության կամ ինքնազսպման ուխտեր էին անում, այդպես էլ կիրակի օրերը աշխատելու քրիստոնեական արգելքը կամավոր աշխատանքային ինքնարգելքի նորանոր դրսևորումներ ուներ: Պարզվում է, որ հայոց մեջ ընդունված էր առանձին աշխատանքային օրեր աշխատանքի որոշ տեսակներից հրաժարվել՝ դրան տալով ծիսական, զոհաբերության բնույթ: Սովորական, օրացույցային կիրակիներից զատ, ընդունված էին զանազան «կիրակիներ», այսինքն՝ աշխատանքային արգելքներ, որ մարդիկ կամավոր իրենք դնում էիմ իրենց վրա: Օրինակ, Սեծ պասից մինչև Համբարձում, օրացույցային կիրակիներից զատ, «կիրակի էին պահում», այսինքն՝ չէին աշխատում բոլոր երկուշաբթիները նույնպես: Այս գրքում այդպիսի օրինակներ շատ կան: Կամավոր կամ ուխտյալ «կիրակիները» միշտ նպատակ էին ունենում, արտերը պաշտպանել մկներից, պաշտպանվել ջրհեղեղից, կարկուտից և այլն, առհասարակ՝ կւսնխել որևէ հնարավոր աղետ կամ չարիք: ժողովրդական լեզվամտածողության մեջ «կիրակի պահել» հաճախ նշանակել է ինքն իրեն զրկել աշխատելու իրավունքից, եթե նույնիսկ այդ աշխատանքը խիստ հրատապ է: Սակայն տոնական կամ ծիսական «կիրակիների» զգալի մասն ունենում էին խիստ որոշակի աշխատատեսակների արգելքներ, և, ինչպես կտեսնենք տոների նկարագրության մեջ, «կիրակի էր պահվում» շատ որոշակի նպատակով: Այստեղ օրինակի համար ասենք, որ արևելահայոց մեջ «կիրակի» էին պահում բոլոր չորեքշաբթի և ուրբաթ երեկոները («գըրգըրյուգու յա», այսինքն՝ «կիրակի երեկո է»): Համարվում է, որ չորեքշաբթի օրն արած աշխատանքը «բարաքյաթ չի ունենա», իսկ ուրբաթ արված աշխատանքը վատ հետևանք կունենա՝ կրակին զոհ կգնա հագուստ, գույք, երեխա: Կիրակի օրը չաշխատելու անհրաժեշտությունը գովերգվել է բանահյության մեջ, ստեղծվել են աշուղական երգեր, քառյակներ: Հիշենք դրանցից մեկը:

Մեր Տերն յոթ օր ստեղծմունք ըրեց,
Առաջ ինք պահեց սուրբ կիրակին,
Տվեց մեզի թանպեհ ըրեց,
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Որն որ Աստուց կենե,
Ականջ չենե սուրբ կիրակվան,
Ան մարդ քընց անօրեն դեն է (անօրենից վատ է),
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Որ կիրակի արտ կը վարե,
Անոր գործք մահուց չար է,
Արքայութենից պեպեր է(զուրկ է),
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Որ կիրակի արտ կը ցաքե,
Իր մարմնույն բան կը հոգա,
Մարմին ող է, հոգին տըքա,
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Որ կիրակի արտ կը քաղե,
Թշնամուն բնաղուն կաղա՜,
Մարմին ող է, հոգին կոպ է,
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Որ կիրակի սել (սայլ) կը բանա,
Աստուծո օրենք կը խառնե,
Պատիժ կուգա վըրեն չառնե,
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Որ կիրակի էրան կ՚էնե,
Անոր հաղթող քահանան է,
Թարա ընող սուրբ սեղան է,
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Որ կիրակի փետ կը տաշե,
Անոր կրակ զայն կը խաշե,
Մարմին ողջ է, հոգին մաշե,
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Կիրակվան շատ կա հիսա,
Որ նոր կ՚ելնե, զոր կը կիսե,
Ականջ ըրիր մեղա ք՛իսա,
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Մեր մեծավոր Լուսավորիչ,
Մարդ կա գիտուն, մարդ կա ոչինչ,
Գրիր քսան ու չորս պատիժ,
Որ չպահե սուրբ կիրակին:
Կիրակմտի զորն էլ շատ է,
Որն որ անոր ղադր գիտե,
Հարժամ (միշտ) զանոր մուրատ կուտա,
Մաքուր պահեք սուրբ կիրակին:
Հոտաղն ըսեց կիրակմտից,
Մելվոր սելն էն տեղ արձկեց,
Կես գիշեր բարձուկ կալ բերեց,
Մաքուր պահված սուրբ կիրակմուտ:
Մութն աշխարհիս բաներ սուտ է,
Որ սուրբ պահեց կիրակմուտ է,
Դատաստանին հոգուն ումուտ է,
Որ մաքուր պահե կիրակմուտ է:
Աշըղ Միրզոն հալպաթ կըմեռնի,
Աս աշխարհ հեմ քաղցր է, հեմ դառն է,
Օր մը Գաբրիել հոգին կ՚առնե,
Գովա զկիրակին ու զկիրակմուտ:


Տոնի, տոնական հանդիսության անքակտելի մասն էին կազմում խաղերը: Այսօր դրանք շատ են հեռացել իրենց ազգային ձևերից, իսկ զանգվածայնության իմաստով ուղղակի աղքատացել են: ժամանակին բոլոր տարիքի մարդիկ, կին թե տղամարդ, ընդգրկվում էին ակտիվ խաղերի մեջ: Ընթերցողի ուշադրությանն առաջարկվող այս գրքում նկարագրված է մի քանի խաղ, բայց մեր ժողովուրդն ունեցել է բազմաթիվ սիրված խաղեր, որոնք ժամանակակից կյանքում ոչ միայն ժամանակավրեպ չեն լինի, այլև, հարստացնելով երեխաների, երիտասարդների, ինչու չէ՝ նաև չափահաս մարդկանց կյանքը, միաժամանակ կհագեցնեն ազգային կյանքի մթնոլորտը: Տոների ժամանակ կատարվող խաղերն ունեցել են մի շարք պայմանավորող գործոններ, նախ՝ դրանք այս կամ այն չափով համապատասխանել են տվյալ տոնի բովանդակությանը (օրինակ՝ Զատկի ձվախաղերը, Համբարձման և Վարդավառի ճլորթին ու ճոճախաղերը, Բարեկենդանի մրցախաղերը և այլն), երկրորդ՝ տվյալ տոնի սեզոնին (ձմեռային-գարնանային-ամառային խաղեր), երրորդ՝ տոնակատարության անցկացման վայրին (ուխտավայր, գյուղ, տան ներսում, դրսում, բակում, կալում), չորրորդ՝ խաղացողների սեռա– տարիքային կազմին (մանկական խաղեր, երիտասարդական, կանանց, տղամարդկանց, խառը կազմով) և այլն: Շատ են եղել ձիարշավները, ընբշամարտերը, վազքի մրցույթները, բանավիճային խաղերը, թատերախաղերը և այլն: Բոլոր դեպքերում խաղերը պահանջում էին մտքի ու մարմնի ճկունություն, սրամտություն, ֆիզիկական ուժ, բնաշխարհի իմացություն: Վ.Բդոյանի «Հայ ժողովրդական խաղեր» եռահատոր աշխատությունում նկարագրված բազմաթիվ խաղեր վերստին կարելի է վերականգնել՝ վստահաբար համոզված լինելով, որ խաղացողների կողմից դրանք կստանան իրենց դրսևորման ժամանակակից ձևերը: Իսկ տոներին ուղեկցող շատ խաղեր պարզապես անհրաժեշտ է իրենց նախկին կյանքին վերադարձնել:

Մեր տոների ժողովրդական կատարումների զգալի մասը վկայում է, որ ժողովուրդը տոներին ի ցույց է դրել մարդու և բնության ամբողջականությունը, փոխկապակցվածությունը, միասնականությունը և տարբեր ձևերով միմյանց օգնելու ներդաշնակ կապը: Օրինակ, գարնան տոների մեջ կարմիր թելի նման անցնում է բնության զարթոնքի հետ մարդու հաղորդակցվելու և բնության հղության հրաշալի պահին մի կողմից հողը չվնասելու, մյուս կողմից հողի բարեբեր վիճակին առնչվելու և օգտվելու ձգտումը: Գարնան կենարար ցողը տարբեր ձևերով օգտագործելու, մարդկանց և անասուններին օծելու, բուժիչ և առատացնող խոտաբույսերը հավաքելու, ողջ տարվա ընթացքում խնայողաբար օգտագործելու և բազմաթիվ այլ սովորություններ, որոնց կհանդիպենք Մեծ պասից սկսած մինչև Վարդավառ ընկած տոների ժամանակ, հենց դրա վկայությունն են: Համբարձման տոնի «դյութիչ», «կախարդական» գիշերը, երբ ողջ տիեզերքը սիրով էր շնչում, իսկ սիրահար աստղերը գրկախառնվում ու համբուրվում էին, ամուլ զույգերը, ականատես դառնալով այդ տիեզերական համբույրին, կենակցում էին՝ պտղավորվելու հույսով, հավատալով, որ սիրո գիշերվա ամենազոր կախարդանքը կազդի իրենց ամլության վրա, ինչպես այն ազդում է ծառ ու ծաղկի, հողի, ընդերքի վրա: Տոներին միջոցներ են ձեռնարկվել նաև բնության ուժերին օգնելու, ինչպես, օրինակ, Ծառզարդարին պատանիները շրջում էին դաշտերում և ավետում գարնան գալուստը՝ կոչ անելով հողին արթնանալ: Վանում Մեծ պասի միջինքին ընտանիքի ամուրի անդամը, լիներ երիտասարդ, թե պատանի, արևածագից առաջ գնում էր իրենց ձյունից դեռ չմաքրված ցորենի կանաչող արտը՝ ավետելու գարնան գալուստը հետևյալ խոսքերով. «Աշխարհն լույս տալու եկողը թող քեզ էլ լիություն տա»: «Հողին օգնելու» նպատակով մատաղներ են արվել հանուն հողի (օրինակ՝ Համբարձման տոնի ժամանակ կաթնով են արել և շաղ տվել դաշտերում), Տյառնընդառաջի խարույկի մոխիրը և Ա.Աարգսի փոխինդը շաղ են տվել դաշտերում, Զատիկից մինչև Համբարձում, կիրակի օրերից բացի, ուրբաթ օրերը նույնպես տղամարդիկ հերկ չէին անում, աշխատում էին առհասարակ հողը չշարժել, «չտանջել», «շուռ չտալ» և այլն: Ջրին օգնելու նպատակով՝ կաղանդել-շնորհավորել են ջուրը, զոհաբերություններ են արվել ջրերի ակունքների, աղբյուրների մոտ և այլն: Սակայն տոնական ծեսերի ամենամեծ բաժինը, անշուշտ, անհատ մարդկանց և մարդկանց խմբերին օգնելու նպատակ են ունեցել, դրանց զգալի մասն ուղղված էր հասարակական ներդաշնակության ու սիրո ապահովմանը, սերնդաշարունակությանը, բերքի և նյութական բարեկեցության ապահովմանը:

Նախաբանի ընթերցողն, անշուշտ, նկատեց, որ այստեղ խոսք չգնաց տոներին բնորոշ խնջույքների, ուտելիքների, այցելությունների, նվերների, տոնական հագուստի, երգ ու պարի մասին: Դրանք առկա են բոլոր տոներում, յուրաքանչյուրն ունի իր առանձնահատկությունը և այդ մասին կխոսվի յուրաքանչյուր տոնի նկարագրության ընթացքում: Այստեղ երկու խոսքով ասենք, որ տոնական կյանքում այս երևույթներից և ոչ մեկն ինքնանպատակ չեն: Խնջույք չի կազմակերպվում պարզապես ուտել-խմելու համար, յուրաքանչյուր տոնին կազմակերպվող խնջույքը պիտի համապատասխաներ տվյալ տոնի իմաստին, և դրան համապատասխան ընտրվում էր խնջույքը կազմակերպելու վայրը, ժամը, նրա ուտեստի տեսականին, մասնակիցները (ներսո՞ւմ, թե դրսում, սարո՞ւմ, թե դաշտում, գիշե՞րը, թե ցերեկը, առավոտյա՞ն, թե երեկոյան, ընտանիքո՞վ, թե հասակային խմբերով): Տոներին մենք գործ ունենք ծիսական, սրբազան խնջույքի հետ, որտեղ ամեն ինչ՝ բնորոշ և անհրաժեշտ ուտեստի տեսականուց սկսած մինչև մատուցման և վայելման կարգը, հերթականությունը, ժամը և այլն խորհուրդ ունի և սահմանվում է սրբազան իրականությամբ: Հակառակ ընդունված կարծիքի՝ բոլոր տոներին չէ, որ տոնական խնջույքը պահանջում է առատ մսեղեն: Ընդհակառակն, Նոր Տարվա, Ա.Սարգսի, Համբարձման խնջույքի սեղանին մսեղեն բոլորովին չի եղել, սակայն դա չի խանգարել լիաթոք զվարճանալ: Ավելին, հայոց ավանդական մշակույթը վկայում է, որ մի շարք տոների ժամանակ կատարվել են ոչ մսեղեն զոհաբերություններ: Սուրբ Աարգսին՝ փոխինդ և աղանձ, Համբարձմանը՝ կաթնով են զոհաբերել Լւ, ինչպես ընդունված է մսեղենի դեպքում այսօր էլ, բաժանել են յոթ տեղ:

Նույն սկզբունքով տոնական խնջույքների մի մասը տարիքային հասցեականություն ուներ, կային պատանեկան խնջույքներ, աղջիկների խնջույքներ, տղաների խնջույքներ և այլն, և սրանք նույնպես պատճառաբանված էին ոչ միայն և ոչ այնքան հասարակական հարաբերությունների մշակույթով, այլև՝ տոնի ծիսական գործառույթներով: Օրինակ, Համբարձմանը դաշտերում, նորածիլ խոտերի ու ծաղիկների մեջ տեղի ունեցող աղջկական խնջույքի վաղնջական հիմնական միտումը երկու բեղմնընդունակ ուժերի՝ հողի ու երիտասարդ, պտղունակ տարիքի կանանց համակցմամբ ինչպես հողի, այնպես էլ՝ աղջիկների բեղունությունը զորացնելն էր: Տարվա այդ շրջանում հողը երիտասարդ աղջկա ունակություններով էր օժտված:

Տոներում շատ կարևոր և զգայուն տեղ ունի սիրո թեման: Համարյա բոլոր տոներին աղջիկների և տղաների փոխհարաբերությունների սահմանված նորմեր կան, որոնք տարբերվում են սովորական օրերի հարաբերություններից: Դրանք ոչ միայն միմյանց հանդիպելու հնարավորություններ են, այլև՝ սիրո խորհրդանիշեր փոխանցելու (խնձոր, փնջած ձու և այլն), սիրո տաղեր երգելու, պարելու, սրամտելու, առհասարակ իրենք իրենց ցույց տալու: Իսկ սիրո թեմայով արվող կանխատեսումները, հմայությունները, գուշակությունները տոներին անթիվ են:

Հայոց տոները շատ հարուստ երգեր ու պարեր ունեին: Երգերի բովանդակությունը համարյա միշտ համապատասխանել է տվյալ տոնի իմաստին; Նոր տարվա երգերում հնչել են ընտանիքի բարեկեցության ու անհատի երջանկության մաղթանքներ, Տյառնընդառաջի, Բարեկենդանի տոներին՝ հասարակական բարեկեցության, սիրային, չարխափան-հմայական երգերն էին շատ, Զատկի տոնից մինչև Վարդավառ՝ դաշտերի առատության, մարագների լիության, զույգերի երջանկության, սերնդաճի մաղթանքները, Վարդավառին՝ կատակերգերը, սիրային պչրանքը, ծաղրը և այլն: Ընտանիքներին ցորեն, գարի, հաց, յուղ, մեղր, շատ անասուններ, ոսկի ու արծաթ մաղթող երգերում թեման շարունակվում էր իղձերին հասնելու ցանկությամբ, սոցիալական դիրքի բարձրության մաղթանքով: Անթիվ են քնարական երգերը՝ սքանչելի համեմատություններով, բնության ու մարդկային հույզերի նրբագույն Ելևէջների ներկայացմամբ, կարոտով ու սիրով թաթախուն, ուրախ ու տխուր, թախծոտ ու կենսունակ, սրամիտ, սյուժետային, հաճախ՝ սերնդե-սերունդ փոխանցված, երբեմն՝ հանպատրաստի: Տոնական երգ ու պարին մասնակցելը, դրանց իմացությունը մարդու գեղագիտական և հասարակական դաստիարակության մաս էին կազմում: Յուրաքանչյուր տարիքային խումբ ուներ իրեն հատկացված դերակատարումը: Ծննդյան, Հարության ավետիսները, Նոր Տարվա և Ծառզարդարի երգային բարեմաղթություններն ավելի շատ պատանիների դերակատարումներն էին, Բարեկենդանի, Զատիկի, Վարդավառի խմբային պարերի, գիշերային պարահանդեսների հիմնական մասնակիցները երիտասարդներն էին և այլն: Սակայն դրանց ուսուցումը կարևոր խնդիր էր և հասարակությունը այս կամ այն ձևով ու չափով կարգավորում էր այդ հարցը: Որպես օրինակ հիշենք Նոր Նախիջևանի հայկական համայնքում այդ գործընթացի կազմակերպումը: Այստեղ քաղաքի բոլոր թաղերն ունեին իրենց «Ավետիսի տները», որտեղ ձմռան ամիսներին երեկոները հավաքվում էին երիտասարդները: «Ավետիսի տունը» հիմնականում վարձված տուն կամ սենյակ էր: «Ավետիսի տները» կառավարելու համար թաղի երիտասարդների կողմից ընտրվում էին երկու երիտասարդ, որոնց պարտականությունն էր կարգ ու կանոն պահել «Ավետիսի տներում», զսպել անկարգ անդամներին, լուծել թաղային երիտասարդության կոնֆլիկտները, Զատկի և Վարդավառի ժամանակ մեծ ճոճ կամ ճլորթի կապել և ճոճել թաղի երիտասարդ աղջիկներին, նորահարսներին, տոների ժամանակ մրցախաղեր կազմակերպել և այլն: Այստեղ էր, որ կազմակերպվում էին Բարեկենդանի ներկայացումները, որոնք հետո պետք է հեղեղեին փողոցներն ու կալերը: Այս տներում էր, որ անչափահասներին սովորեցնում էին տոնական երգերը, պարերը, նույնիսկ երգ ստեղծելու արվեստը, դիմակավորվելը, շրջայցերը, խնջույք կազմակերպելու, նվերներ տալու և, հատկապես, նվերներ ստանալու արվեստը: Ինչպես կտեսնենք տոների նկարագրություններում, դրանք խիստ կարևոր գիտելիքներ էին:

Ինչ վերաբերում է ազգակցական կապերին, ապա տոներին դրանք տարբեր ձևերով, անշուշտ, արտահայտվել են: Սակայն տարին մի անգամ խոշոր ազգակցական համակարգը՝ գերդաստանը, ազգակցական կապերի ծիսական նորոգում է արել, վերահաստատալով ազգակցական կապերի ամրությունն ու կարևորությունը, և դա՝ Բարեկենդանին: «...Աշտարակում,– պատմում է Ե.Շահազիզը,– բուն բարեկենդանի կիրակի երեկոյան, երկու շաբաթվա կերուխումից, ուրախություններից, զվարճություններից ու գժություններից հետո, որոնք կատարվել են հրապարակավ, գյուղամիջում..., գյուղը հանգստացել է, և ամեն մարդ յուր ծանոթ-բարեկամին մնաս-բարև է ասել ու մտել յուր տունը, յուր հարկի տակ: Սակայն այդ հանգստությունը եղել է միայն արտաքուստ, իրոք դրանք, այդ ուրախություններն ու զվարճությունները, չեն վերջացած եղել, այլ շարունակվել են, միայն որ նրանք փոխադրվել են տները և փոխել իրենց աղմկալի բնույթը, ու դարձել համեստ, անմեղ, ընտանեկան զվարճություններ: Պապերի ու տատերի՝ տոհմի այդ զառամյալ ազգապետի շուրջը, նրանց հարկի տակ, հավաքվել են նրանց ազգուտակը, բերելով իրենց հետ, կապոցներով, իրենց տներում բարեկենդանից մնացած ուտելիքները, որովհետև այդ երեկո տոհմի անդամ ընտանիքներից և ոչ մեկի տանը օջախ չպիտի վառվեր, ծուխ չպիտի դուրս գար, բացի ազգապետի տանից, որտեղ պիտի օջախը վառեր, և այն՝ միայն բերանփակեքի ձվածեղը պատրաստելու համար: Այդտեղ նրանք համբուրել են ազգապետ զույգերի ձեռքերը, շնորհավորել են նրանց բարեկենդանը, բաց են արել իրենց կապոցները, խառնել իրենց բերածները նրանց տանն եղածի հետ, սեղանակից եղել, տատերի բաժանած տնային աղանդերով՝ կախանով, փշատով, շուջուխով և ալանիով, բերանները քաղցրացրել, ասել, խոսել, կատակներ արել, զվարճացել և մի-մի կտոր ձվածեղով բերանները փակելուց հետո, առել ազգապետների օրհնությունը ու ցրվել, գնացել իրենց տները: Դրանով նրանք տարենը մին վերանորոգած ու ամրացրած են եղել իրենց կապերը բուն տոհմային տան հետ, որտեղից նրանք հեռացած են եղել տարիներ առաջ..., և պապենական սրբազան օջախից տարած պեծուկեծով վառել իրենց նոր օջախները»: Սակայն սրբազան, տոնական հարաբերություններում ազգակցական հարաբերությունները միշտ կանոնակարգված էին և յուրաքանչյուր տոնի ունեին իրենց առանձնահատկությունները:

Այս գրքում նկարագրված տոների մի շարք հանդիսութուններ իրենց ամբողջությամբ, անկասկած, միայն հայ ժողովրդին չեն բնորոշ: Այս կամ այն տոնին խարույկ վառելու, ջրախաղերի, ծաղկահավաքների ու ծաղիկ նվիրաբերելու, գուշակությունների, ծիսական հմայությունների, տոնական շրջայցերի սովորությունները բնորոշ են բազմաթիվ ժողովուրդների: Հայոց ժողովրդական տոնա-ծիսական մշակույթը մասնավոր ընդհանրություններ ունի հատկապես հնդեվրոպական մշակութային աշխարհի հետ։ Սակայն դրանք տարբերվում են իրենց կատարման, դրսևորման և ընկալման ձևերով, ինչը և նկարագրված է ըստ տոների:

Անհրաժեշտ է ավելացնել, որ մեր ժողովուրդն ուներ շարժական և անշարժ տոներ: Անշարժն այն տոներն են, որոնք նշվում են պարբերաբար միշտ նույն օրը, ինչպես Ամանորը (հունվարի 1), Ծնունդը (հունվարի 6), Տյառնընդառաջը (փետրվարի 14) և այլն: Շարժական տոների նշման օրերն ամեն տարի փոխվում են: Մեր տոնացույցի շարժական տոների օրերը պայմանավորված են Զատկի տոնի՝ տվյալ տարին նշվելու օրով: Առանց պատճառներին անդրադառնալու հիշեցնենք, որ Զատիկը նշվում է գարնանային գիշերահավասարից հետո, լուսնի լրմանը հաջորդող կիրակի օրը և կարող է ընկնել մարտի 21-ից մինչև ապրիլի 25-ն ընկնող որևէ կիրակի: Բազմաթիվ տոմարագիտական աշխատանքներում տարբեր ձևերով հաշվելով պարզել են անցյալ ու ապագա մի շարք տարիների նշման օրերը, իսկ եկեղեցական օրացույցում ամեն տարի հրատարակվում է տվյալ տարվա Զատկի, ինչպես նաև նրանով պայմանավորված տոների օրերը:


Edited by Ashot, 23 March 2008 - 06:43 PM.


#4 Ashot

Ashot

    www.HyeForum.com

  • Members
  • PipPipPipPipPip
  • 5,080 posts
  • Gender:Male
  • Location:Van Nuys, California, USA
  • Interests:Anything and Everything

Posted 23 March 2008 - 11:34 PM

ԱՄԱՆՈՐ, ՆՈՐ ՏԱՐԻ


Հունվարի 1-ին տարին սկսելու և Նոր տարվա սկզբի տոն նշելու սովորույթը հայոց մեջ ընդհանրացել է համեմատաբար ոչ վաղ անցյալում: Արևմտահայոց շրջանում, Կիլի– կիայի տարածքի հայերի մեջ, մասամբ՝ արևելահայ որոշ ազգագավառներում և հայ-

կական մի շարք գաղթօջախներում 19-րդ դարում Նոր տարին նշվում էր հունվարի 1-ին և բավական կայունացած արարողակարգ ուներ: Սակայն մինչև 20-րդ հարյուրամյակի սկիզբը արևելահայ որոշ շրջաններում Նոր տարուն զուգահեռ, ավելի խանդավառ ու ջերմորեն նշում էին Նավասարդը՝ որպես Նոր տարի, և Նավասարդը նշող շրջաններում հունվարի 1-ին Նոր տարին նշելը սահմանափակվում էր ընդամենը միմյանց շնորհավորելով: Այնուամենայնիվ տոնակատարությունն արդեն կայունանում էր և նրանում ամրագրվում էին տարեմտին կամ Նոր տարում բնորոշ սովորույթները:
Տոնի անունները հայոց մեջ տարբեր էին: Հիշվում են Ամանոր, Տարեմուտ, Տարին Գլուխ, Նոր տարի, Կաղանդ, Կաղինդ, Կալոնտար ձևերը, Նոր տարուն նախորդող գիշերն էլ հայտնի էր Լոլեի գիշեր, Խլվլիկ, Կախ կամ Կաղ, Գոտեկախ անուններով, իսկ համշենահայերի մոտ՝ Ծաղկըմուտ: Այս բոլոր անուններն ունեն իրենց բացատրությունները: Նախ՝ Կաղանդ, Կաղինդ, Կալոնտար ձևերը գործածվել են գլխավորապես արևմտահայոց միջավայրում, հունական ազդեցությամբ: Արևելահայոց մեջ առավել տարածված էին Նոր Տարի, Տարեմուտ ձևերը: «Լոլեի գիշեր» անունը, թերևս, գալիս է այն հանգամանքից, որ Նոր տարվան նախորդող օրը հայոց մեջ թխվող հացատեսակների շարքում՝ «ւիուռնիկ», «կլոճ» և այլն, հիշատակվում է նաև «լոլիկը»: Կախ կամ Կաղ բառերը ժողովրդական ստուգաբանությամբ բացատրվում են այդ գիշեր պահուստի թարմ մրգի «կախանները» տուն բերելու և առաստաղից կախելու, «գոտեկախը»՝ պատանեկան գիշերային շրջայցերի ժամանակ երդկից գոտիով գուլպաներ կամ զամբյուղներ կախելու սովորույթով:
Նույն կերպ որոշ տարբերություններ կային ծիսական սովորությունների կատարման ձևերում, սակայն դրանք իրենց բովանդակությամբ ընդհանուր էին:
Ամանորի սովորույթները խմբավորվում են հետևյալ երևույթների շուրջ.
- բնակարանը, բնակավայրը և մարդու մարմինն ու հոգին մաքրելը, հարդարելը,
- ծիսական ուտեստը,
- ծիսական այցելությունները,
- բախտագուշակությունները (անձնական, ընտանեկան, համայնքային, ազգային),
- հաջողությունն ապահովելուն միտված և չարը կանխարգելող հմայական խոսքերը, ծի¬սական մաղթանքները:

Նոր տարվա տոնին նախապատրաստվելու ընթացքում բնակարանի մաքրությանն առանձնակի կարևորություն էր տրվում: Ոչ միայն մաքրվում էր բնակարանը, այլև հնարավորինս դուրս էին նետվում անպետք իրերը, նորոգվում էին քանդված մասերը: Հանվում և մաքրվում էր ողջ ամանեղենը, լվացվում էր ողջ սպիտակեղենը: Բնակարանը ներծծվում էր մաքրության բույրով: Բնակարանը հարդարվում էր, զարդարվում: Զարդարանքները ոչ միայն գեղագիտական էին, այլև՜ չարխափան կամ բարեբեր: Չարխափանների շարքում կարելի է հիշատակել չար աչքի դեմ կիրառվող նշանները, որոնք տեղադրվում էին ինչպես մուտքի դռան վրա, այնպես էլ՝ պատերին:

Ապա ընտանիքի բոլոր անդամները լողանում էին և հագնում տոնական հագուստ, ցանկալի է՝ նոր հագուստ: «Նոր տարվա նախորդ օրերը շարուրցիների բոլոր երդիկներից անընդհատ ծուխ էր բարձրանում», օջախի վրա անընդհատ ջուր էին եռացնում: Եթե ընտանիքում գժտություն կար, աշխատում էին լուծել գժտության առիթը, հաշտեցնել գժտվածներին: Նույն կերպ գժտվածներին փորձում էին հաշտեցնել հասարակական միջավայրում:

Նոր տարվա գլխավոր նախապատրաստություններն ուտելիքների շուրջն էին: Տոնի ժամանակ օգտագործվող ուտեստի տեսականին, դրանց ծիսական բնույթն ընդհանուր առմամբ նույնական էին հայոց շատ ազգագավառների համար, սակայն երբեմն տարբերվում էին պատրաստման կերպով, մատուցման և ճաշակման ժամանակով, անուններով: Աշնանից սկսած այս տոնի համար պահած ունենում էին զանազան չորացրած ու թարմ մրգեր, պաստեղներ, ընկուզերշիկներ և այլն: Պետք է հիշել, որ հունվարի 1-ը, ընկնելով հայոց ծննդյան տոնի շաբաթվա մեջ, պաս օր էր, և ամանորյա ուտելիքները բաղկացած էին պասին թույլատրելի ուտելեղենից: Դեկտեմբերի 30-31-ին տանտիկինները ջանասիրաբար մաքրում էին լոբին, սիսեռը, ոսպը, բրինձը, ձավարեղենը, որոնք տարբեր կերակրատեսակների ձևով պիտի զարդարեին տոնական սեղանը: Տարբեր տեղերում այդ ճաշատեսակները տարբեր էին, բայց շատերը ջանում էին դրանց թիվը հասցնել յոթի: Ահա, օրինակ, ականատեսի նկարագրությունը Բալուի ամանորյա ճաշատեսակների վերաբերյալ «ա) Պղլուր (ձավար), աղընձած ու ծեծված և խյուսի վերածված շուշմա (սուսամ), քիչ մը ծեծված մանր կարմիր պղպեղ, բավական շատկեկ ջարդված սոխ, իրարու հետ խառնելով, կը լեցնեն զանոնք մինչև կեսը կամ քիչ մը ավելի ջուրով լեցուն պուտուկի մեջ, որուն կափարիչը վրան դնելով անոր բոլորտիքը կը ծեփեն խմորով ու կը դնեն թոնիրին մեջ որ եփի, ատոր կսեն Խորու: բ) Պղլուրով ու անոր երեք անգամ սիսեռով գրեթե թոփիկի հար և նման գնդիկ կը շինեն: գ) Անուշապուր, որուն նյութերն են ծեծված ցորեն, որ մաքրված է իր թեփերեն, ընկույզ, նուշ, չամիչ, մեղր կամ ռուպ, երբեմն գազպե ալ կը դընեն, երբ զայն ունենան: դ) Փերփերապուր, ասոր ալ նյութերը կը բաղկանան չորցված փերփերե, ծեծված ցորենե, կարմիր լոպիկե (լուբիայի տեսակ մը), աղացված ոսպ, չոր, բայց քիչ պղպեղե, սոխե և շուշմայի յուղե: ե) Պահոց քեշկեկ, աս՜ կը բաղկանա ծեծված ցորենե, ոսպե, սիսեռե՝ չորցված կանկարե, ավելուկ ըսված չոր բանջարե և շուշմայի յուղե: զ) Շուշմայի հետ ասիկա զուտ ցորենի ալյուրի շաղված խմոր մըն է զոր կը բանան խիստ բարակ ու կը տապկեն շուշմայի յուղին մեջ ու հետո անոնց ամեն մեկուն երկու երեսներուն վրա կը լեցնեն կամ կը քսեն ռուպով կամ մեղրով շուշմային խյուսին հետ խառնուրդը, և կը շարեն դրանք իրարու վրա, որպեսզի կակուղ մնան և թե ավելի անուշնան իրար ծծելով: Պետք է գիտնալ, թե այս բոլոր կերակուրները պահոց կերակուրներ են»:

Շատ ընդունված էին ոսպից, սիսեռից սարքած քյուֆթան, ոսպից, սիսեռից, լոբուց, ձավարեղենից ձեթով սարքած տոլման («սուտ տոլմա»), Բալուի կերակրատեսակների մեջ հիշատակված անուշապուրի տեսակները, որ շատ տեղերում «մայրամապուր» (Մարիամի ապուր) էր կոչվում, ինչպես, օրինակ, ծեծած կորկոտով, չամիչով, չոր ծիրանով ու սալորով եփված մայրամապուրը, որի մեջ եփելուց հետո դոշաբ են դնում: Լոռեցիների համար հատուկ նշանակություն ունեին լոբին և լոբաջրով պատրաստված կերակրատեսակները: «Նոր տարին գալ չի առանց լոբու», - ասում էին լոռեցիները:

Attached File  1.jpg   18.18KB   1 downloads


Շատ մեծ նշանակություն էր տրվում մրգերին: Չոր ու թարմ մրգերը չամիչի ու ընդեղենների հետ կազմում են ամանորյա ընթրիքի հիմնական բաղադրիչները: Որոշ տեղեր դարձյալ ջանում էին պահել «յոթ» թիվը՝ յոթ տեսակ թարմ միրգ (օրինակ՝ խնձոր, տանձ, սերկևիլ, նուռ, խաղող, սեխ, զկեռ, արմավ և այլն), յոթ տեսակ չրեղեն կամ չոր մրգեր (սալորի, ծիրանի, խնձորի, տանձի, թզի, խաղողի, թթի, արմավի չրեր, զանազան չամիչներ, ունապ, փշատ և այլն), յոթ տեսակ ընդեղեն (օրինակ՝ ընկույզ, պնդուկ, նուշ, պիստակ, ծիրանի կորիզի միջուկը, շագանակ, ձմերուկի կորիզ և այլն), յոթ տեսակ պաստեղ (օրինակ՝ սալորի, ծիրանի, հոնի, մոշի, խաղողի, սերկևիլի, արմավի և այլն): Ահա թե ինչպես են նկարագրում ականատեսները Դիարբեքիրի հայերի Նոր տարվա մրգեղենի սեղանը, «...«պրկիշը» (պղնձյա կլոր սեղան) տաքուկ թոնիրին վրա դրված կըլլա, լեցուն՝ քաղցրեղեններով, նպարեղեններով, բանդակներով և այլն..., որոնց նշանավորներն են ընկուզերշիկը, նշերշիկը, փստուղերշիկը Անդեղտան ապակիի նման պաստեղը, նուռը, սերկևիլը, արմավը սեխը, մեղրապոպը: Նաև պտուտակը, ունապը, փշատը և այլն: Փոքր սեղանի մի վրա դրված է ... նշանավոր ւսնուշեն հալվաները՝ ընկույզե, նուշե, շուշմւսյե, որոնց բույրը և համը աննկարագրելի է...»: «Տանտիկինը ցորեկին կպատրաստե «մեզեին պրկիշը»: Սեղանին վրա կը շարե նուրբ պնակներ՝ ամեն տեսակ մեզեղեներով լի՝ շաքարեղեններ, նուշ, լեպլեպի, կուտեր, նարինջ, խնձոր, նուռ և այլն: Իրիկունը, արևը մար մտնելեն վերջ, տան մեծավորը կը բազմի թոնիրին ճակատը, շուրջը ունենալով ընտանիքին մյուս անդամները: Հիմակ այս պրկիշը կը բերեն, կը դնեն թոնիրին վրա. սեղանի երկու կողմը կը վւսռվին խոշոր մոմերը, որոնք միշտ զույգ ըլլալու են, կարմիր ու ճերմակ օղիի շիշերն ալ կը շարվին սեղանին շուրջը: Բոլորովին գիշեր ըլլալուն պես ընթրիքեն վերջ կը վերցվի մեզեի սեղանը, թոնիրի վրան կը մաքրվի, փոքրիկ մանչերն ու աղջիկները կելլեն կը նստին թոնիրին վրա՝ անհամբեր սպասելով «Լօլե»–ին, որ ահա կը բերվի, և մեծ պրկիշ մը դարձյալ, լեցուն հետևյալ կարգով՝ կարմիր չամիչ, սև չամիչ, ընկույզ, նուշ, լեպլեպի, արմավ, թուզ, սիճուգ, բոլորը իրարու վրա լեցված, որոնց ամենուն վրա կը կենան քանի մի ծալ պաստեղ: Սանուկները կը սկսին երկու ձեռքով խառնել արդեն այս խառնուրդը, որուն կըսեն «լօլեն խառնել»: Լօլեն տակավին կատարյալ չէ մանկան համար, մինչև որ չբերվի «չաթալ մոմը», ասիկա հաստ արմատ ունեցող և արմատեն քանի մը նախշուն ճյուղեր արձակող, հատկապես Լօլեին համար պատրաստված մոմ մըն է: Երեք «չաթալեն» սկսյալ՝ մինչև քառասուն «չաթալները» կան: Ավանդություն մը կա, թե ընտանիքը քանի անդամե որ կը բաղկանա՝ այնչափ պետք է որ վառված ըլլան մոմի ճյուղերը»: Քեսապում տանտիկինը «ամբարեն կը հանէր թուզի ընտիր տեսակները, չիրը, չամիչը, պաստեղը, «սուճուխ»–ը, «մըլպի»–ն, ընկոյզը, կը բովէր բեվեկ, թրջած ցորեն ու սիսեռ, կը խառնէր իրարու: Չոր մրգերն ու բովածը (կ՚ավուրմու) կը դնէր ծեղէ ամաններու մէջ, ինչպես նաեւ պահուած պտուղները՝ խնձոր, տանձ, նուռ, նարինջ, սերկեւիլ, ադամաթուզ: Ասոնք ճղիին ու գինիին հետ Նոր տարուան գիշերէն սկսեալ անպակաս կ՛ըլլային սեղանէն մինչեւ Ս. Ծնունդի երկրորդ շաբաթը»:

Նոր տարվա սիրված անուշեղեններից էին նաև աղանձը՝ չամիչի, մաքրած ընկույզի, նուշի ու բոված կանեփի, երբեմն՝ բոված սիսեռի հետ խառնած, ինչպես նաև Նոր նախիջևանում ՛՛Կաղանդ» կոչվող անուշը: Վերջինս սպիտակելու աստիճան հարած մեղրի և կեղևից մաքրած ու բոված ընկույզի միջուկի խառնուրդն է:

Դեկտեմբերի 31-ի տոնական նախապատրաստությունների առանցքր, սակայն, կազմում էին բազմաթիվ խմորեղենները: Նախ՝ ամենուր այդ օրը հաց էին թխում, եթե նույնիսկ մեծ քանակությամբ հաց ունենային, Նոր տարին պետք էր նոր հացով սկսել: Նորոգում էին թթխմորը: Նոր տարվա համար թխվող հացի ալյուրից մի թանի բառ 8-10 տարեկան մի անմեղ աղջնակ շաղում էր՝ առանց թթխմոր խառնելու, այն պետթ է թողնվեր ինքնաբերաբար թթվե|ու և սկսվող տարվա առաջին թթխմորը դառնալու: Այդ խմորից միայն մի փոքր կտոր ակշաթաթի վրա եփում ե ուտեցնում էին երեխաներին, որ նրանց փորր չցավեր: Ապա թխվում էր տոնի կարևորագույն՝ «Տարի հաց–, ՛՛Կրկենի», ՚-Դովլաթ կրկենի», «Կլոճ», ՚՚Փուռնիկ» ե այլ անուններով հայտնի, ծիսական հագր: Տարբեր տեղերում այդ հացի բաղադրամասերը, ծեը տարբեր էր: ՏԱՐԻՆ կարող էր լինել գաթա, բագարջ, ձվաձև, կլոր, եռանկյունի, խաչաձև և այլն՛ ըստ ճաշակի և ցանկության: Եթե գաթա է, ապա միջուկը՛ խորիսը, մեղրով է շաղախվում, և առհասարակ այս գաթայի մեջ կաթ, մածուն, կարագ, յուղ չի գործածվում: Սրա իմաստը շատ պարզ է՝ հայոց Ամանորը պաս օր է: Ալաշկերտում ողջ խմորն է շաղախվում ընկույզով, չամիչով, կանեփով: Սասունում Տարի հացը կոչվում էր «փուռնիկ», խորիսը ընկույզի միջուկ էր, բոված կանեփի հատիկ և քաղցր պաստեղ՝ միասին ծեծած: Գլխավորն այն է, որ ՏԱՐԻ հացի մեջ որէւէ նշան էր դրվում՝ կորիզ կամ լոբի, ավելի հաճախ՝ դրամ: «...Կաթան է Կաղանդի փառքն ու փայլը, - գրում է քսաներորդ դարասկզբի հեղինակներից մեկը: Կաթայի խմորն, եթե օրն է ուտիք, զի Աստվածահայտնության ու Զատկին ևս կաթա շինելու սովորություն կա, կաթով կը շաղվի, իսկ եթե պահքի օր է, որպես Կաղանդինը, մեղրով կը շաղվի և կըսվի խորիս կամ խորիսխ: Կաթայի երեսին վրա կը նկարվին տեսակ տեսակ կենդանիներու ձևեր և շատ անգամ տաճարներու նկարներ: Կաթայի ձևն է կլորակ, երբեմն խաչաձև, ձվաձև, եռանկյունի կամ քառակուսի: Ունի փոսիկներ, որոնց մեջ երեխեք, մանկիկ տղեկներ ցորենի հատիկներ դնելով, կը պարեն և հետո տանիքներու վրա դես ու դեն ձգելով կսպասեն, որ թռչնիկներ գան, կտցեն և ուտեն...»:

Տարբեր տեղերում ՏԱՐԻՆ տարբեր օր են կտրում՝ տարեմտի ընթրիքին, հունվարի 1-ի առավոտյան, հունվարի 4-ին, հունվարի 5-ին՝ ճրագալուծին, հունվարի 6-ին՝ Ծննդին: Սասունում աշխատում էին թխել այնպես, որ կեսգիշեր չեղած կտրեին: Ջավախքում Նոր տարվա արշալույսը բացվելու հետ, տանտիկինները «ՏԱՐԻՆ» դնում էին սկուտեղի մեջ, վրան մեղր ածում, դուրս գալիս տնից, դառնում դեպի արևելք և երեք անգամ ասում. «Դովլաթ, սարն էս, ձորն էս, արի տուն»: Ապա տուն էին մտնում, վրայի մեղրը բոլորին բաժանում, որպեսզի տարին անուշությունով անց կացնեն, իսկ «ՏԱՐԻՆ» պահում՝ հունվարի 4-ին կտրելու համար: Շիրակում պառավը տարին գրկում էր, տանում երդիկի շուրջը երեք անգամ պտույտ տալիս և այնտեղից գցում քուրսու վրա: ՏԱՐԻՆ կտրում էին տան բոլոր անդամների թվին հավասար, հաճախ բաժին հանելով նաև տան կենդանիներին, արտին, հանդին ...: Ում բաժնի միջից դուրս գար այդ նշանը, այդ տարի նա երջանիկ կլիներ կամ ընտանիքի հաջողությունը նրանից կգար: Ծիսական հացի միջի նշանը նշանի տերը պահում էր ողջ տարին: Եթե կտրելիս դանակը դեմ էր առնում նշանին, նշանակում էր տարվա առատությունը գութանից, այսինքն՝ երկրագործությունից կգար: Ոմանք կտրում էին տասներկու մասի և գուշակում, թե տարվա առատությունը կամ բարեբախտությունը ո՞ր ամսից կգա:

«ՏԱՐԻ» հացից բացի, թխում էին զանազան ձևերի ու մեծության այլ խմորեղեններ, որոնք ունեին կանխատեսելու նպատակ, ինչպես նաև՜ հմայական խմորեղեններ: Առհասարակ ամանօրյա ուտելիքները ունեին մի քանի միտում, որոնք կարելի է խմբավորել հետևյալ կերպ.
• հմայող-հաջողություն ապահովող,
• գուշակությունների համար,
• չարը կանխարգելող:


Հմայող-հաջողություն ապահովող ուտելիքներից էին, օրինակ, բոլոր տեսակի հատիկները՝ձավարեղենը, ցորենը և աիլն, որոնց առատ օգտագոռծումը նախնական պատկերացումներում պիտի ապահովեր կյանքի հարատևությունը, մշտջենականությունը: Որոշ պայմանականությամբ այդ շարքին կարելի է դասել նաև խմորեղենը, նոր թխվող հացը, որոնք նպատակ ունեին նաև տարվա առատությունն ապահովելու: Նույն իմաստն ուներ ընդեղենների արատ օգտագործումը: Մրգերի որոշ տեսակներ հայոց մեջ, ինչպես հայտնի է, հատուկ խորհուրդ ունեն: Դրանցից մասնավոր տեղ են զբաղեցնում խնձորը և նուռը: Խնձորը, որի բեղմնավորման և առատացման զորության մասին պատկերացումները խիստ տարածված են (հիշիր հեքիաթներում անպտուղ թագավորին ու թագուհուն բեղմնավորող նխձորի մասին պատմությունները, հարսանիքներում խնձորի օգտագործման իրավիճակները՝ ընդհուպ մինչև հարսի կուսության վկայություն հանդիսացող «կարմիր խնձորը», խնձորի գործածության ձևերը սիրո խոստովանության դեպքերում, նշանադրության ժամանակ, երբ նորահարսի նշանի մատանին մատուցում են մի խնձորի մեջ խրած և այլն), ոչ միայն Նոր տարվա մրգեղենի անբաժանելի մասն էր, այլև պարտադիր էր այդ օրվա նվիրատվություններում, իսկ երբեմն՝ նաև գուշակություններում: Օրինակ, Պոնտոսի հայերը Տարի հացի փոխարեն տարվա «բախտավորության նշանը» խրում էին խնձորի մեջ: Հաջորդ առավոտյան ընտանիքի անդամների թվով խնձորներ էին դնում սկուտեղի մեջ, այդ թվում՝ նշանը պարունակող խնձորը, և առաջարկում բոլորին մեկական խնձոր վերցնել՝ ստուգելու համար, թե ու՞մ բաժին կընկնի «բախտի խնձորը»: Երջանիկին բոլորն աղմուկով և ուրախությամբ շնորհավորում են ի սրտե:

Գուշակություններ անելու նպատակով թխում էին նաև կլոր, մեջը ծակ, ցորենով ու գարի– ով զարդարված «հացի հոր», «գարու հոր» կոչվող խմորեղենները: Գյուղերում թխում էին «եզան պտուկներ», «արոր», «գութան», «խնոցի», քաղաքներում՝ ընտանիքի եկամուտը խորհրդանշող աշխատանքային գործիքի պատկերով խմորեղեն, ինչպես՝ «մկրատ», «մատնոց», «ուրագ», «քսակ» և այլն: Դրանց թխվելու ձևով (հաստ, ուռած կամ սմքած) գուշակում, կանխատեսում էին այդ խորհրդանիշերի իրական կրողների տվյալ տարվա վիճակը: Այսինքն՝ «հացի հորի» ուռչելը նշանակում էր հացառատ տարի, «խնոցու» ուռչելը՝ կաթնառատ տարի, «քսակի» ուռչելը՝ դրամառատ և այլն: Նույն տրամաբանությամբ յուրաքանչյուր մարդ կարող է թխել այն առարկայի խորհրդանիշը, որի վերաբերյալ ուզում է գուշակություն անել:

Attached File  2.jpg   7KB   1 downloads


Գուշակություններ անելու նպատակով շատ տեղերում թխում էին նաև մարդակերպ ու կենդանակերպ թխվածքներ՝ ընտանիքի անդամների թվի համեմատ, և տան կենդանիների տեսակներից՝ մեկական (եզան, կովի, ոչխարի և այլն): Մարդակերպ խմորեղենները Լոռիում կոչվում էին Ասիլ-Բասիլ, Գանձակում՝ Վասիլ: Մարդակերպ հացիկները պատրաստում էին՝ աչքերի, բերանի և կրծքին դրած ձեռքերի վրա չամիչներ խրելով: Թխվելու ընթացքում դրանց ուռչելը կամ սմքելը համապատասխանաբար դրական կամ բացասական գուշակություն էր տվյալ տարվա համար: Օրինակ, եթե կնոջը ներկայացնող խմորեղենի որովայնը թխելիս ուռչում էր՝ ընտանիքում նոր երեխա պիտի ծնվեր: Թխում էին կլոր, մեջը ծակ խմորեղեններ, որ «կլկալ» էր կոչվում:

Կենդանիների, թռչունների անունով թխված խմորեղենները («կովի պտուկը», կամ «ոչխարի պճեղը») տրվում էին ուտելու հենց կովին, ոչխարին: Տրվում էին նրանց, ինչպես ստորև կտեսնենք, Նոր տարվա նոր, հոսող ջրում օծելուց հետո:

Attached File  3.jpg   6.42KB   0 downloads


Որոշ խմորեղեններ ունեին միաժամանակ հաջողություն ապահովող և չարը կանխարգելող խորհուրդ: Օրինակ, թիֆլիսահայերը սովորություն ունեին, ի թիվս տոնական այլ խմորեղենների, թխել նաև երկու հաց, որոնցից մեկը կոչվում էր «էգ», մյուսը՝ «Չիք»: «էգը» ողջ տարին պահում էին ալյուրի մեջ, որպեսզի ալյուրը առատանար, «Չիքը» գցում էին հոսող ջուրը, որ չարիքը, «չկան» անցնող ջրի նման չքանան: Սեբաստիայում Նոր տարուն թխում էին «կայծակի հաց», վստահ, որ այն ուտելուց հետո կայծակնահար չէին լինի: Նույն Սեբաստիայում ամանորյա հացիկներից պահում էին մինչև գարուն և, եթե գարունը չորային էր լինում, երեք անգամ թրջելով կտոր-կտոր թավտւմ էին որևէ այրու երդիկից, որպեսզի անձրև գար: Բութանիայում, Պոլսում այդ օրվա խմորեղեններից պահում էին մինչև Տյառնընդառաջ, այդօրը չորացած հացը կոտրում և ուտում էին՝ որպես ատամնացավը կանխող միջոց:

Ուտելիքների միջոցով չարը կանխարգելող սովորություններից էր նաև, ինչպես ասվեց, առաջին թթխմորից մի փոքր կտոր թխելով երեխաներին ուտեցնելը, որ նրանց փորը չցավեր: Չարը կանխարգելելու նպատակով ընդեղենները ջարդվում էին միայն դեկտեմբերի վերջին օրվա գիշերը, հունվարի մեկից հետո մինչև Ծննդյան տոները այլևս ջարդել չէր կարելի, այլապես գութանը կվնասվեր: Առհասարակ՝ հունվարի մեկից մինչև Ծնունդ որևէ բան ջարդելը չարագուշակ նշան էր:

Այսօր դժվար է Նոր տարին պատկերացնել առանց տոնածառի: Այս համատարած երևույթի ուշագրավ դրսևորումներ հանդիպում ենք նաև որոշ հայկական սովորություններում: Օրինակ, Պոնտոսի հայերի մեջ ընդունված էր Նոր տարվա երեկոյան ձիթենու համեմատաբար հաստ մի ճյուղ խրել նախապես թխված մեծ հացի կամ բաղարջի մեջ: Այդ ճյուղը «Կաղանդի ծառ» է կոչվում: Տնեցիներից յուրաքանչյուրը «Կաղանդի ծառից» կտրում էր փոքր ոստ և ինքն իր լուսավոր ճակատագիրն ապահովելու նպատակով զարդարում ընկուզեղենով: Առավոտյան տանտերը հաստ ճյուղը տանում էր եկեղեցի, քահանային օրհնել տալիս, հետ բերում տուն, տան անդամներից յուրաքանյուրի մազերից մեկ-մեկ մազ հանում, փաթաթում ճյուղին և այն ամրացնում գերանին:

Բարեբեր իմաստն ուներ հասկերով կամ հասկերից պատրաստված «ծառերով» զարդարանքները, որոնց վրա նույնպես կախվում էին չարխափաններ:

Attached File  4.jpg   18.33KB   1 downloads


Attached File  5.jpg   29.32KB   0 downloads


Նոր տարվա տոնական խնջույքը սկսվում էր դեկտեմբերի 31-ի ընթրիքով: Շատ տեղերում այդ օրն այցելություններ չէին լինում, սակայն ընթրիքին ընտանիքի բոլոր անդամների ներկայությունը պարտադիր էր: Միայն նշանված աղջիկներն իրենց նշանածներին մետաքսյա գույնզգույն թելերով փնջած խնձոր էին ուղարկում և նրանցից նույնպես խնձոր էին ստանում՝ մեջը արծաթյա տաս կոպեկանոցներ խրած: Այլ տեղերում, ընդհակառակն, տոնական այցելություններն սկսվում էին հենց այդ երեկո, ինչպես, օրինակ, Քեսապում, ուր «Նոր Տարուան գիշերը մօտիկ ազգականներ ու դրացիներ, մեծ ու պզտիկ, իրարու կ՚այցելէին: Ոչ ոք տունը կը պարպէր կամ ճրագը կը մարէր: Կէս գիշերին կը հնչէր եկեղեցւոյ կոչնակը, կ՛որոտային հրացանները: Գիւղացիք դուռը կը բանային, հին տարուան չարքերը դուրս դնելու եւ Նոր Տարուան բարիքները ընդունելու համար, ապա կարգով կը շնորհաւորէին իրարու Նոր Տարին»: Տան ավազագույն անդամը բարձրացնում էր առաջին բաժակը, օրհնում սեղանը, շնորհավորում տնեցիների և ընտանիքի Նոր տարին և առաջարկում բոլորին՝ առաջին բաժակի հետ մեղր համտեսել. «Անուշ մեղր ուտենք, որ տարին բոլոր անուշ զրուցենք, անուշ լսենք, անուշ վարվենք»: Որոշ տեղերում ընթրիքն սկսելուց առաջ տան գլխավորը երեք բուռ կաղին, ընկույզ էր նետում դեպի տանիք «Շեն կենա Կալանտար, բարով Կալանտար ըլլա» խոսքերով, վստահ, որ նետված այդ կաղինընկույզը առաջիկա տարվա առատությունը պիտի ապահովի: Ընթրիքին հաջորդում էր աղանդերի ճաշակումը, որ, ինչպես տեսանք, բաղկացած էր թարմ ու չոր մրգերից, խմորեղեններից, ընդեղեններից...:

Նոր տարվա համահայկական սովորություններից կարելի է առանձնացնել, առաջին հերթին, նախորդ օրն ու գիշերը 10-12 տարեկան տղաների, իսկ որոշ տեղեր նաև՝ աղջնակների խմբերի ծիսական շրջայցերը և տոնը շնորհավորելու ավանդույթը: Խմբերը պարելով շրջում էին փողոցներում և որևէ մեկի տանը մոտենալիս սկսում էին երգել: Սովորաբար շնորհավորում էին երգելով: Երգերի տեքստերը պարունակում էին բարեմաղթություններ, ընտանիքի անդամների գովք և տոնական ճաշատեսակների խնդրանք: Սինչ տներում զբաղված էին տոնական պատրաստություններով, տղաները երգելով տուն էին մտնում կամ երդիկից դատարկ տոպրակ իջեցնելով՝ ավետում հին տարվա ավարտը, Նոր տարվա գալուստը: Չնայած բովանդակային մեծ ընդհանրությանը, այդ երգերը շատ էին տարբերվում: Նախ դրանցից յուրաքանչյուրը կատարվում էր տեղական բարբառով, երգերում հիշատակվող ուտելիքների թվարկումից, ըստ էության, կարելի է պատկերացնել տվյալ տեղանքի Նոր տարվա անհրաժեշտ մթերքների առարկայական ցանկը, ապահով, բարեկեցիկ կյանքի վերաբերյալ տեղական պատկերացումները և այլն: Բերենք մի քանի օրինակ.

Կըտեր հողը խնգան փոշի
օոցը վրեն ծալած ոսկի,
Դուռը վըրեն փերթ ըրեքնակ,
Կտեր վրան բոլոր լիսնակ,
Տան սները կերոններ,
Ոսկե կամար գերաններ:
Բարի րիգհուն ալէլուիա,
Աշեն, հաշեն, էս տունը՝ շեն,
Սին ու գերան սողոմաշեն,
Տուն ավլողներ՝ ջուխտ աղունակ,
Ձեոնավելը՝ փունջ մանուշակ,
Թորոնները խորաննի են,
Հացթուխները խանում խաթուն,
Էս տանը կա երկու լիզու,
Մինը բարի, մինը չարի,
Չարինը ՜ ընդի, բարինը ըստի,
Բարին վեր գա, ձեզ հետ նստի,
Բարով թող գա ձեր նոր տարի,
Մուրազներուդ չիմ կատարի,
Ձեր տուն մտնու հազար բարի,
Աճար, ցորեն, կորեկ, գարի,
Լիքը հորեր շատ ունենաք,
Կարմիր օրեր շատ ունենաք,
Կարմիր օրով, կարմիր շորով,
Ուրախ կենաք միշտ կուշտ փորով:
Լոռի


Այսպիսով, Լոռիում Նոր տարուն մաղթում էին «չարի անհետացում, բարու գալուստ», «մուրազների կատարում», «լիքը հորեր՝ աճարի, ցորենի, կորեկի, գարու», «կարմիր օրեր», «կարմիր՝ նոր շորեր», «կուշտ փոր»...: Իսկ «տունը շեն է», տան աղջիկները (ավլողները) աղավնի են, տան տիկնայք՝ (հացթուխները) խանում-խաթուն, տունն ինքն ամբողջովին հրաշք է. նրա թոնիրը խորան է, կտուրի հողը՝ խունկ, ոսկի, շրջապատված արևով ու լուսնով, տան սյուները կերոններ են և այլն:

Ալյուրը, ցորենը, կորեկը, հաճարը մաղթվում է ամենուր.
Սարերի կարմիր լա լեն եմ,
Բարով եկար,
Հազար բարի,
Իմ մոր մինուճար բալեն եմ,
Խերով եկար,
Թազա տարի:
Թասը լցնեմ կարմիր գինով,
Բարով եկար,
Հազար բարի,
Փլավ բերեմ ոսկե սինով,
Խերով եկար,
Թազա տարի:
Ամբարս լցնեմ բերք ու բարի,
Բարով եկար,
Հազար բարի,
Ալյուր, ցորեն, հաճար, գարի,
Խերով եկար,
Թազա տարի:

էջմիածին


Այս մաղթանքներին շատ նման է Հյուսիսային Կովկասի Ղզլար քաղաքի հայկական համայնքի միջավայրում Նոր տարուն երգվող երգում հնչող բարեմաղթությունները: Կիլիկիահայերի մեջ երգվող երգերում հնչում է հնի ու նորի սահմանակետում սպասելիքների ամբողջությունը, որում խտացած է ամեն ինչ. «թե խելք, թե կյանք, թե մալ»: Իսկ ահա Նոր Նախիջևանում՝ հայկական մեկ այլ գաղթօջախում, երգվող երգը շատ ավելի պարզ է. Նորը, Հարսը, Գալանտոսը եկել է՝ լրիվ նոր ու առատ, շալե շապիկով ու կարմիր գոտիկով, եկել է որպես Նոր տարի և համեստորեն համաձայն է «մեկ ավուճին»: Հիշենք դրանք.

Շնորհավոր նոր տարի,
Ծեր տունը շեն իլի,
Պարով նոր հաքնեք,
Միշտ ուրախ իլեք:
Հացը բոլ իլի,
Աչքը կուշտ իլի,
օեզ էլ փայ իլի,
Մեզ էլ փայ իլի:
Նոր տարին ուրախ,
Ուտենք գոզինաղ,
Չամիչ, թաթարու,
Ունենք ստանալու:
Եմիշ ու գինի,
Միշտ էլ բոլ իլի,
Միշտ ուրախ ապրենք,
Մե լավ քեփ քաշենք:
Տունը շեն իլի,
Բարաքյաթ իլի,
Միշտ ջոմարդ իլեք
Մեզ էլ միշտ հիշեք:

Ղզլար


***

Ալելուիա, ալելուիա,
Հինը գնաց, նորը կու գա,
Հինը ուրախ ճանապարհեք,
Նորի համար պատրաստեցեք
Դուռ, լուսամուտ բացեք,
Ինչ որ կամիք խնդրեցեք,
Թե կյանք, թե խելք, թե մալ,
Ամենքիդ մուրազն ալ
Կու տա, միամիտ եղեք:
Աղաներ ու խաթուններ,
Ձեզ շնորհավոր Նոր տարի,
Ապրիք շատ ու շատ տարի:

Կիլիկիա


***
Գալանտոս, տոս, տոս,
Գալանտոսը եկիլ է,
Դուռին տակը կայնիլ է,
Շիլա շապիկ հագիլ է,
Կարմիր գոտի կապիլ է,
Մեկ ավուճին խայիլ է:
Գալանտոս, տոս, տոս,
Գալանտոսը եկել է,
Դուռին տակին կայնիլ է,
Շիլա շապիկ հագիլ է,
Կարմիր գոտի կապիլ է,
Մեկ ավուճին խայիլ է:

Նոր Նախիջևան


Բալուում երգվող տարբերակում նույն ակնկալիքներն են.

Բարի եկար, Նոր տարի,
Տուր մեզի ցորեն, գարի,
լե, լե, լե, լե, ախ լե, լե,
Մեր փեթակն ալիր կուզե,
լե, լե, լե լե...
Տանտիկինը եղ կուզե,
լե, լե, լե, լե...
Բուխերիկս մուխ կուզե,
լե, լե, լե, լե...
Մեր օճախը փատ կուզե,
լե, լե, լե, լե...
Եգուն (այգին) պաղջին պտուղ տուր,
լե, լե, լե, լե...
Մեր աղջիկին փեսա տուր,
լե, լե, լելե...
Մեր տղային հարս մը տուր,
լե, լե, լե, լե...
Հիւընտություն (հիվանդություն) թող չըլի,
լե, լե, լե, լե...
Քեսատութին (վաստակի նվազում) թող չըլի,
լե, լե, լե, լե...


Մեկ այլ երգում սպասելիքներն են տանտերերից, այդ թվում «շարոց, պաստեղ, չիր, ճըմուռ, քաղցու, բաղարջ, բլիթ, գաթա...» և այլն.

Ասօր Կախ է, վաղն է Կաղանդ,
Կախանն յո՞ր է, վաղն է Կաղանդ, ալելա,
Շարոց, բաստեղ, չիր ու հեվեք,
Գոգնոց բացեք, գոգով տվեք, ալելա:
Տուն ու երդիք լիք են շարքով,
Բարով կաղանդ, բարկարեվով, ալելա,
ճոլոտ մաման ճըմուռ, քաղցու,
Ջոջիկ պապուն բաղարջ, բլիթ, ալելա:
ճիժ-պիժերուս շարան-շարան,
Շարոց, բաստեղ, անոյշ կաթա, ալելա:
Գոգնոց բացեք, գոգով տվեք,
Ափով բաժնենք, ծափով ուտենք, ալելա:
Լոյս է իջեր վեր գերեզմընին,
Ողորմիս ձեր լոյս մեռելին, ալելա:
Գոգնոց բացեք, գոգով տվեք,
Ափով բաժնենք, ծափով վայլենք, ալելա:


Նոր տարուն Վանում երգվող-երգը իր մեջ խտացրել է ժողովրդական պատկերացումները, քրիստոնեական խորհրդանիշերը, կոնկրետ գյուղի անձանց, տվյալ ընտանիքի ակնկալիքները Լւ ողջ «հայ ազգի ողջության» մաղթանքը: Օրինակ, Վանի Լեզք գյուղում.

Շնորհավոր տոն ու տարին,
Նոր Կաղանդն և յուր բարին,
Պատ վեր խըման, խիմ վեր քարին,
Վեմ քարն ի Պողոս Պետրոս
Բանլիս տվեց փրկիչ Հիսուս:
Տունը շեն, շեն շինական,
Յուղն ու բլիթ նստան, կերան,
Բասիլիոս անուն բարի,
Որ ազատեց խեն քրիստոնեն,
Տարին են տարին, օրն են օրեն:
Ձեր տունը շեն հետ արևուն,
Արևն էրկներ ձեր տղեքներուն,
Չարը զատաներ, բարին մոտենար:
Օղորմի աղին, ծառ տընկողին,
Լեզկա ռես Բաղտոյին,
Գըզիր Խաչոյին, տան ճեռչին:
Ուտենք, խմենք անոյշ գինին,
Ասենք օղորմին, ողջութեն հայոց ազգին:


Երեկոյան սկսված շրջայցերը հաջորդ օրը շարունակվում էին, երբեմն՝ երկու-երեք օր, անդադրում ավետելով Նոր տարվա գալուստը և տոնական, զվարթ համարձակությամբ իրենց սպասելիքները թվարկում.

Ավետիս, ավետիս, ավետիս,
Հա՛յ, եկել է, եկել է,
Ով եկել է, գայլն եկել է,
Կարմիր կովեն յուղ կուզե,
Կուտուզ հավեն հավկիթ կուզե,
Ավետիս, ավետիս, ավետիս,
Ավետիս, ավետիս, ավետիս,
Յուղեն կռե, մեղրեն կռե, տանտիկին,
Սերեն բռնե, մեղրեն կռե, տանտիկին,
Քիչ մ՛ալ յուղ հետդ բերես տանտիկին,
Սախըն մատըդ ալ հետ չկռես, տանտիկին,
Ավետիս, ավետիս, ավետիս:
Բաբերդ


Աս օր Կաղ է, վաղը Կաղընտ,
Ձեր մեռելին հոգուն տվեք ուր գա,
Տանտիկին, տանտիկին,
էլի գնա մարագն ի վար,
Կարճ բռնե, էրկան կըյե,
Կամացուկ ուր մատիկդ չկըյես:
Ով ուր տա՝ շեն կենա,
Ով ուր չիտա՝ հավուն տոտոզը չորնա:

Ակն


Տանտիկինը կախված տոպրակի մեջ դնում էր մրգեր, հատուկ այդ նպատակով թխված խմորեղեն, ընդեղեն, չամիչ և այլն:

Ընթրիքից հետո, կեսգիշերին երիտասարդները գնում էին թարմ, Նոր տարվա սկզբի հետ նորոգված ջուր բերելու: Շատ տեղերում աղբյուր՝ ջրի գնում էին ընտանիքի մի քանի անդամ՝ տարբեր նպատակներով: Առհասարակ այդ ժամին ջրին հատուկ զորրւթյուն էր վերագրվում: Որոշ տեղեր համոզված էին, որ ուղիղ կեսգիշերին, երբ հին տարին տեղը զիջում է նորին, գետի ջուրը մի պահ ոսկի է հոսում: Որոշ տեղեր մինչև կեսգիշեր յոթ անգամ գնում էին մեկական կուժ ջուր բերում և իրար ետևից շարում, մինչև կեսգիշերին՝ ութերորդ կժի ժամանակ հաջողեցնեին «ջրի հետ հոսող ոսկին որսալ»: Ջավախքում երիտասարդ տղաները երկաթե շիշը և ակիշը ձի արած արշավում էին դեպի գետը, նրա մեջ ցորեն ու գարի լցնում և սրբազան ջուրը տուն բերում: Երբեմն այդ ժամին բազմաթիվ մարդիկ շրջապատում էին աղբյուրը, ջերմորեն աղոթում և ջրի շիթերին խառնում Նոր տարվա բնորոշ խմորեղենների կտորներ, գարու, ցորենի հատիկներ՝ ասելով.

- Քեզի կուտամ ցորեն, գարի, Դուն ա ինձի տու բարի, Շնորհավոր Նոր տարի:
- Ջրին բարին, ջրին մորին, Անդնդային թագավորին, Ջուր կաղնդե՞ր ես:


Այսպիսով շնորհավորում էին ջրի Նոր տարին և միաժամանակ՝ մյուս խմորեղեններից, ինչպես նաև մի խուրձ խոտ թրջելով նորոգված ջրով, ջանում քաղել նրա զորությունը: Ջրի մեջ հատիկներ, հացիկներ գցելով՝ սովորաբար ասում էին.

- Առ քեզի գարի,
Տուր մեզի բարի,
Առ քեզի քյոմուր (ածուխ),
Տուր մեզի էօմյուր (կյանք),
Առ քեզի հատիկ,
Տուր մեզի Զատիկ:

- տարբերակ
Առ գարի,
տուր բարի,
առ երկաթ,
տուր դովլաթ:

- տարբերակ
Առ քեզի գարի,
տուր ինձի հազար բարի:


Ուշագրավ է, որ ջրի հետ առնչվող սովորություններում ակնհայտ զգացվում է կանանց ու տղամարդկանց որոշ տարբերություններ: Ջրին շնորհավորելու՝ «ջուրը կաղանդելու» սովորույթը վերապահված էր տարեց կանանց, նրանք էին ջրի մեջ հատիկներ ու հացի, խմորեղենի կտորներ գցում, նրանք էին ասում հմայական, շնորհավորական խոսքերը: Կեսգիշերին ջուրը կժերը լցնում էին տղաները, իսկ խոտի խրձերը ջրի տակ թրջում էին տղամարդիկ:

Այդ գիշեր ջրի տակ թրջած հացի մի քանի կտոր որոշ տեղեր ամբարի մեջ պահում էին մինչև տարվա վերջ, որպեսզի հացը առատ լիներ: «Հացի հոր» կոչվող կլոր, ծակ թխվածքը կախում էին տան պատից: Գիշերը թրջված խոտը, տան կենդանիների, երկրագործական գործիքների և այլ այս կարգի պատկերներով թխված հացիկները, ջրում առավոտյան թրջելուց հետո, ուտեցնում էին կենդանիներին: Որպես կանոն ուտեցնելու, հյուրասիրելու այդ պահը ուղեկցվում էր բարեմաղթություններով: Օրինակ, Շապին Գարահիսարում թռչուններին Նոր տարվա առաջին կերը տալիս երգում էին.

- 6ու, ճու, ճու, ձագուկներ, իմ սիրելի վառեկներ,
Մոտ եկեք տամ ձեզ հատիկ, որ տաք ինձի շատ հավկիթ,
ճու, ճու, ճու, ճու, թռչնիկներ, կարմիր, ճերմակ հավուկներ,
Եկեք կաղնտեմ ձեզ ալ, տամ ձեզ հատիկ, ջուր զուլալ:

Նույն ձևով գոմում, անասուններին կերակրելիս ասում էին.
- Եկեք, սիրուն բաչիկներ (հորթեր), սիրամ (մուգ կարմիր) ու կարմիր գույներով,
Ձեզի ալ տամ հատիկ, կեր, որ կաղնդչեք եմ բերեր:
Դուք ալ ապրիք տարիներ, ձեր սիրական զավակով,
Համբուրեմ ձեր ճակատներ, սյուսլի՜վ պուռմա կոտոշներ:


Ավելորդ է ասել, որ տան ջրի բոլոր անոթները լցնում էին նորոգ ջրով: Ջրի կեսգիշերային զորությունը այնքան մեծ էր համարվում, որ ոմանք վստահ էին, որ այդ պահին հոսող ջուրը իր հետ կարող է տանել չքացնել դողերոցքով հիվանդի ցավը: Ձմեռվա այդ սառնամանիքին հիվանդներ կային, որ մերկանում էին և մի ակնթարթով մտնում գուռից հոսող ջրի տակ, ապա գրեթե մերկ վազում նստում թթի ծառի վրա: Ծառի տակից մեկը ձայն էր տալիս. «Ի՞նչ ես անում այդտեղ»: «Թութ եմ ուտում»,– պատասխանում էր հիվանդը: «Հիմա ու թու՜թ, հիմա ու դո՜ղ»,– գոչում էր ծառի տակինը և կացնով զորավոր հարված հասցնում ծառի բնին: «Ի՞նչ ես անում»,– «սարսաւիահար» հարցնում էր «թութ ուտողը»: «Խփում եմ ու եթե ձեռքիցս գա՝ հոգիդ էլ կհանեմ»,– սպառնում էր ծառի տակինը և իբրև թե սւսրսափահար դողը անմիջապես լքում էր հիվանդին:

Հացից ու ջրից զատ նորոգվում էր նաև կրակը: Դեռևս քսաներորդ դարասկզբին օջախն էր տաքացնում տունը, օջախի վրա էին կերակուր պատրաստում: Օջախն առհասարակ տան սրբազան անկյուններից էր, և նրա հետ կապված բազմաթիվ ավանդական սովորություններ ապահովում էին օջախի բարոյական ու առարկայական անձեռնմխելիությունը: Բայց Նոր տարվա օջախն առանձնահատուկ էր, երբ նորոգվում էր կրակը: Շատ տեղերում մի մեծ քոթուկ էին դնում օջախի մեջ՝ աստիճանաբար առաջ մղելու պայմանով այնպես, որ մինչև Ծնունդ կրակն անմար մնար: Բոլոր դեպքերում անմար էր պահվում Նոր տարվա գիշերվա և հաջորդ օրվա՝ հունվարի 1-ի օջախը: Ավելի ուշ, Ծննդյան երեկոյին վերցնում էին այդ քոթուկից մնացած խանձողները, տանում հանդերում թաղում, որ բերքն առատ լինի և կարկուտը չխփի, ինչպես նաև պահում էին ու կարկուտի ժամանակ դուրս նետում, որ կարկուտը կտրվի: Տնեցիներից ով էլ այդ օրը տուն մտներ, նույնիսկ օրվա ընթացքում մի քանի անգամ, անպայման հետը թեկուզ մի փայտ էր ներս բերում և դնում օջախը՝ մի տեսակ շնորհավորելով տոնի առթիվ: Միայն տան մեծի բերած փայտի կտորը մի փոքր վառվելուց հետո հանում էին, կրակը հանգցնում և մոխրում թաղում: Այդպես էին անում մինչև Ջրօրհնեք, որից հետո տանում թաղում էին արտի ծայրում, որ հունձն առատ լինի: Այդ օրերին օջախի կրակի պայծառությունն առհասարակ «ապահովում էր» ընտանիքի կյանքի պայծառությունն ու ջերմությունը տարվա ընթացքում:

Բազմապիսի գուշակությունները, ինչպես ասվեց, Նոր տարվա տոնի բնորոշ, անբաժան մասն էին կազմում: Օրինակ, Ջավախքում նոր տարուն տնից առաջին անգամ դուրս գալիս հայրը գոմ էր մտնում տնեցիների ուղեկցությամբ, ձին քաշում գոմի մեջտեղը, և բոլորն անհամբեր սպասում էին, թե ձին ինքնուրույն ո՞ր ոտքը առաջինը կբարձրացնի: Աջը բարձրացնելը մեծ բարեբախտություն էր գուշակում, ձախը՝ ձախորդություն: Նույն Ջավախքում հունվարի 1-ն առհասարակ «բախտ-փորձուկ» էր: Երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները նախորդ օրը թխված «ղառղ– ռի կլիկները»՝ կլոր, փոքրիկ հացիկները դնում էին կտուրներին կամ դեզերի վրա և հետևում, թե դրանք կտցող ագռավները ո՞ր կողմը կթռչեն, այդ կողմից էլ սպասվում էր հարսնացուն կամ փեսացուն: Կիպրոսի հայերը նույն գուշակությունն անում էին եզան հետ. հունվարի մեկի առավոտյան տանտերը գոմ էր մտնում, լայնատերև թփով հարվածում պատերին, մսուրին, բոլոր ընտանի անասուններին, ապա երկու կլոր խմորեղեն հագցնում սիրելի եզան կոտոշներին, այդ խմորեղեններին երկու վառվող մոմ փակցնում և եզանը դեպի դուռը հրում, եթե եզը դռան սեմը աջ կճղակով անցներ՝ բարի նշան էր, եթե ձախ՝ վատ, չարագուշակ: Ուստի ամեն ջանք գործադրում էին, որ եզը աջ կճղակով անցներ:

Այլ վայրերում գիշերը, երբ տնեցիները նստում էին մոմի լույսի ներքո և մոմի լույսից պատերին գծագրվում էին ստվերները, այդ ստվերների ձևերով, լուսավորության ու դժգունության աստիճանով գուշակում էին դրանց տիրոջ լուսավոր կամ մութ, անորոշ ապագան տվյալ տարվա համար: Աղջիկներն էլ ձուն մաքուր լվանում էին, մի թասի մեջ ճերմակ ձվի կողքին դնում էին ածուխ ու հինա և գիշերը թողնում թոնրի շրթին: Եթե առավոտյան ձուն կարմրած լիներ, ենթադրում էին, որ այն դնող աղջիկն այդ տարի կարմիր բախտի կարժանանա, այսինքն՝ կամուսնանա, սևանալու դեպքում սև բախտ էր սպասվում, նույնիսկ՝ մահ: Աղջիկների ճակատագրի գուշակության մեկ այլ ձև էր այն սովորությունը, երբ նրանք գիշերը երեք անգամ ավլում էին թոնրի պատերը և այդ նույն ավելը գիշերը դնում իրենց բարձի տակ: Եթե առավոտյան ավելի ճյուղերից ոչ մեկը ջարդված չէր լինում՝ լավ ճակատագիր էր գուշակվում:

Գուշակություններից զատ, մի շարք միջոցներ էին ձեռնարկում հաջողություններն ապահովելու: Նախ, այդ օրը խուսափում էին որևէ մեկին փոխ տալ, հատկապես՝ թթխմոր, դրամ, առհասարակ ծախս չէին անում: Առավոտյան տան դուռն առաջինը տան մեծն էր բացում, որպեսզի նւս շատ տարիներ իր տանից անպակաս լիներ: Առավոտյան վաղ նոր բերած ջուրը հեղում էին տան անկյուններում՝ տան առատությունն ապահովելու համար, նույն նպատակով յոթ տան աղբանոցից փայտի խշուրներ էին հավաքում և գցում իրենց աղբանոցը, միմյանց նվերներ էին տալիս, հատկապես մեծերը՝ փոքրերին: Վաղ առավոտյան տան մեծը մատուցարանի մեջ շարում էր հաց, գինհ, մեղր և չորս խնձոր, որոնց վրա չորս մեղրամոմ էր վառվում: Մատուցարանը տանելով տան չորս անկյունները՝ ասում էր. «Անուշ արեք, ովքեր չեք երևում, շնորհավոր նոր տարի»: Ապա դուրս էր գալիս և աղոթում Աստծուն, խնդրելով, որ ամբողջ տարին իր տան համար անցնի այնպես քաղցրությունով, ինչպես քաղցր է մատուցարանը, տուն մտնում, տան բոլոր անդամներին հրավիրում ճաշակելու հացից ու՚մեղրից, ասելով՝ «էսպես քաղցր պառավես»: Վերջապես մեղրից խաչաձև քսում էր դռան ճակատին և վառած մեղրամոմի ծխով սևացնում քսած տեղը, մի կարմիր շոր կապում և ներս մտնելով՝ երեխաներին բաժանում նրանց համար թխված խմորեղենները: Դրանից հետո, մինչ նա «կաղնդում» էր հավերին, տան տղամարդը «կլկալներն» առած մտնում էր գոմ՝ նախապես գոմի դռան վերևը մեղրով խաչ քաշելով, գոմեշների աջ եղջյուրին մի-մի կլկալ անցկացնում, բերաններին մի քիչ մեղր քսում:

Նոր տարվա գիշերը Նոր Նախիջևանցիները վախենում էին «խոնջոլոզների» և «առայիմ– թառայիմ»–ների երևալուց: Խոնջոլոզները տանիքներում, կտուրի տակ ապրող էակներ էին, պատռված հագուստներով, որոնց ծվեններից երկաթե գնդեր էին կախված: Եթե նրանց հաջողվում էր որևէ մեկին բռնել, նստում էին նրա վրա և ճնշում իրենց ծանրության տակ: Առայիմ-թառայիմները կարող էին մտնել հնոցների ծխնելույզից և դուրս գալ վառարանի դռնից: Առայիմ-թառայիմները պատկերացվում էին երկաթե երկար եղունգներով, երկար ու սպիտակ մազ-մորուքով: Արանք հիշեցնում են պարսկահայերի «խլվլիկը»:

Որոշ տեղեր Նոր տարվա հետ հմայում-հեռացնում էին բոլոր չարիքները: Այսպես, տան անդամներից մեկը բարձրանում էր տանիք և այնտեղ սկսում աղմուկ հանել, փայտով, կացնով, որևէ սուր բանով: Ներքևից մեկը հարցնում էր.
- Ի՞նչ ես անում:
- Մուկ եմ բռնել, - պատասխանում էր վերևինը:
- Ո՞ւր պիտի ուղարկես:
- Ստամբոզ (պատասխանս պիտի պարունակեր որքան հնարավոր է հեռու երկրի անուն):

Որոշ դադարից հետո վերսկսվում էր աղմուկը, կրկնվում էր հարցը.
- Ի՞նչ ես անում:
- Ցավ եմ կտրում:
- Ո՞ւր պիտի ուղարկես:
- Ինգլիզ (որքան անհասանելի է երկիրը, այնքան լավ, սակայն կարող էր «ուղարկվել» նաև մոտիկ թշնամի երկիր կամ նույնիսկ որևէ չսիրված մարդու տուն):

Այս երկխոսությունը կարող էր շարունակվել այնքան, մինչև տան բոլոր առկա և հնարավոր դժբախտությունները, կարիքները, չարիքը ուղարկեին, հեռացնեին:

Տան դուռը երբեք չէր փակվում: Առավոտ շուտ կարող էին սկսվել այցելությունները: Բոլոր հյուրերը խիստ ցանկալի էին: Այցելում էին տոհմի մեծերին, ծնողներին, խնամիներին, հարևաններին, քավորին, գյուղապետին, քահանային: Նշանված աղջկան «փայ» էին ուղարկում փեսացուի միջոցով: Շնորհավորելու գնացողները երբեք դատարկաձեռն տուն չէին մտնում, առնվազն մի խնձոր էին ավելացնում սեղանի բարիքներին՝ բարեկեցության և երկարակեցության մաղթանքներով: Թե տնեցիները, թե այցելուները տուն մտնում էին աջ ոտքը առաջինը մտցնելով, այլապես ձախորդություններն անպակաս կլինեին:

Շնորհավոր ձեր նոր տարին, առատ, ուրախ, անկորուստ տարի փնի, բարով հասնեք մեկ էչ էս օրվան, ստռղջ, երջանիկ յինեք, բոլոր պանդուխտները վերադառնան:

Attached File  6.jpg   3.4KB   1 downloads

Edited by Ashot, 24 March 2008 - 12:43 AM.





0 user(s) are reading this topic

0 members, 0 guests, 0 anonymous users