Բարիզ եղած միչոցին աշխատակցած է Ֆրանսական գրական հանդէսներու, ինչպէս «Մերքիւր տը Ֆրանս»ին, եւն.:
ԳՐԱԿԱՆ ՅԱՏԿԱՆԻՇԵՐ
Ոչ միայն մեր կին գրողներու շարքին, այլ նաեւ ընդհանրապէս արեւմրահայ ամբողչ գրականութեան մէչ մեծատաղանդ դէմք մըն է Զ. Եսայեան: Իր առաչին գրութիւններուն մէչ իսկ ի յայտ բերաւ այնպիսի հարուստ, խոր ու քնքուշ զգայնութիւն, որ շուտով ուշագրաւ դարձաւ եւ պարտադրեց ինքզինք:
Հոգեբանական վէպին մեծագոյն վարպետն է մեր մէչ: Գիտէ նրբութեամբ եւ թաբանցումով վերլուծել կնոչ հոգիին ծալքերը, սիրոյ բոլոր ալեկոծումները, ընտանեկան կեանքին լուռ ու ծածուկ տառապանքները եւ ըմբոստացումները: Յաչողած է մանաւանդ զգացուող բայց չարտայայտուող խուսաբուկ վիճակներ պատկերացնել:
Իրապաշտ է Զ. Եսայեանի գրականութիւնը, բայց արտաքինէն աւելի ներքին, հոգեկան ապրումներու նկարագրութեամբ: Անոր արուեստի ճաշակը շատ նուրբ է եւ զարգացած: Իր վէպերուն եւ վիպակներուն մէչ յաչողած է կենդանի տիպարներ կերտել: Իր նկարած պատկերները իրականի եւ բնականի տպաւորութիւնը կը ձգեն մեր վրայ եւ անմիչապէս կը գրաւեն մեր հոգին:
Զ. Եսայեան արեւմտահայ վիպագրութեան մէչ մտցուց նոր յատկանիշներ, մասնաւորաբար խորացնելով իր պատկերացուցած տիպարներուն հոգեբանական վերլուծութիւնը: Եսայեան նուազ ուշադրութիւն կը դարձնէ տիպարներու արտաքին նկարագրութեան եւ վիպական գործողութիւններուն վրայ, քան թէ անոնց ներքին հոգեկան ապրումներուն: Ան վարպետն է հոգեկան բարդ աշխարհի ծալքերէն ներս թաբանցելու: Իր հերոսները զգացումներու առատութեամբ, զօրութեամբ եւ բազմազանութեամբ օժտուած են: Եսայեան հակամէտ է այդ հերոսներու «ներքին շարժումը» պատկերացնելու: Արտաքին գործողութիւններու պակասը այս ձեւով կը բոխարինուի հոգեկան յոյզերու շարժումով: Սքանչելի վարպետութեամբ հեղինակը գիտէ պատկերացնել հոգեբանական բախումներ, տրամաթիկ վիճակներ, լուռ տառապանքներ: Եւ այս բոլորը կը նկարագրէ նրբահիւս մանրամասնութիւններով, հանդարտ վերլուծումով եւ յայտնագործող խորացումով:
Եսայեան իրական կեանքի պատկերացումը սերտօրէն կը զուգադրէ բնութեան նկարագրութեան հետ: Պոլսոյ չքնաղ բնութիւնը, ծովը, յատկապէս Սկիւտարի համայնապատկերը ոչ մէկ գրող այնքան հարազատօրէն կրցած է նկարել, որքան Եսայեան: Բնութեան անզուգական նկարիչն է ան մեր արձակ գրականութեան մէչ:
Ան իր վէպերուն մէչ կեանքի կոչած է նաեւ թուրք մարդն ու կինը, իրենց սիրային եւ ընտանեկան բարքերով:
Եսայեանի գաղաբարները յանդուգն են եւ շատ ազատական: Օրինակ՝ իրեն համար ընտանեկան կեանքի պայմանադրական լուծը դատապարտելի երեւոյթ մըն է, կեղծիք մը՝ որուն մարդիկ ստիպուած են հանդուրժել տնտեսական, կրօնական եւ բարոյական զանազան պատճառներով: Եսայեան մասամբ կողմնակից է «ազատ սիրոյ» գաղաբարին: Այսինքն սրտի ձայնը աւելի պէտք է կշռէ մեր որոշումներուն մէչ, քան այլ նկատումներ:
Եսայեանի պատկերացուցած կին տիպարներու հոգին ընդհանրապէս կը բոթորկի կնոչական սիրոյ այնպիսի բուռն զգացումներով, որոնց առչեւ տեղի կու տան զաւկի, ընտանիքի եւ ծնողքի հանդէպ զգացուող պարտաւորութիւնները: Սակայն կնոչական այս սէրը Եսայեանի գրականութեան մէչ գռեհիկ ու մարմնական չէ, այլ սրտէ բխող զգացում, որ անկեղծ է ու մարդկային: Եսայեանի ներկայացուցած տիպարները ներքին ապրումի տեսակէտէն գործօն ու պայքարող հոգիներ են: Եսայեան բարոյական ընթացիկ հասկացողութիւններու, ընկալեալ նիստ ու կացի, ազգային բարքերու եւ աւանդութիւններու դէմ կ՚ երթայ շատ անգամ՝ սիրոյ առանձին վարդապետութիւն եւ ապրելու ազատութիւն քարոզելով:
Իր ոճը, մեղմ եւ հանդարտ, լաւագոյն գործիք մըն է ներքին տագնապներ վերլուծելու: Որքան ալ երանգաւոր ու յաճախ բանաստեղծական՝ այդ ոճը կը մնայ պարզ ու առողչ, առանց շրչանը յատկանշող զարդամոլութեան:
Եսայեանի լեզուն օժտուած է հարուստ բառամթերքով, ճոխ գոյներով եւ բանաստեղծական կշռոյթով:
Արդարացի կերպով Յ.Օշական Զ.Եսայեանը հռչակած է « Արեւմտահայ վէպին ամենէն մեծ դէմքերէն մէկը, եթէ ոչ ամենէն մեծը»:
***
**
*
Զ. Եսայեանի գրական տաղանդը հաւասար չաբով երեւան եկած է նաեւ հրապարակագրութեան մէչ: Աշխոյժ եւ կեանքով բաբախուն բազմաթիւ յօդուածներ ունի ժամանակի թերթերուն մէչ տպուած: Այսպէս օրինակ՝ 1903-1904 թուականներուն Եսայեան վարած է «Ծաղիկ» շաբաթաթերթի կանանց բաժինը: Ս.Տիւսաբի, Սիպիլի եւ Մարի Սվաճեանի պէս Եսայեան եւս իր յօդուածներուն նիւթ դարձուցած է յաճախ "Ֆեմինիզմ"ի հարցերը: «Նոր Կին», «Մեր Կիները», «Արդուզարդ եւ նորաձեւութիւն», «Մեր Պզտիկները», «Բարիզուհին», «Մեր Վարժուհիները» եւ այլ նման խորագիրներով ծանօթ իր յօդուածներուն մէչ Եսայեան աշխատած է տարածել ազատամիտ եւ արդիական գաղաբարներ՝ «կնոչ բարոյական եւ մտաւորական վիճակը բարեբոխելու համար»: Ան չանացած է հերքել մասնաւորապէս «կինը իր կարողութիւններով ստորադաս» համարող տարածուած կարծիքը: Եսայեան իր յօդուածներէն մէկուն մէչ կը գրէ. —
«Կինը աշխարհ չէ եկած մինակ հաճելի ըլլալու համար: Կինը ծնած է իր խելքը, մտային, բարոյական եւ ֆիզիքական յատկութիւնները զարգացնելու համար: Ինքզինքնին յարգող բոլոր կիներուն իտէալը միայն հաճելի ըլլալը պէտք չէ ըլլայ, այլ երկրիս վրայ գործօն բարերար տարր մը դառնալը»:
Եսայեան իր գրչով եւ կեանքով աշխատած է Հայ կինը մղել ընկերային ասպարէզ, իբրեւ գործօն դերակատար այր մարդու կողքին եւ անոր հետ հաւասար իրաւունքներով:
**Այն պատճառով որ կարելի չէ եղած [բիւռ]եւ [չէ] տարրերու ճշգրիտ տպագրութիւնը; ընդերցողը թող բարեհաճի նկատի առնել եւ ներողամիտ գտնուիլ այս տարրաբոխականի պակասին համար: Շնորհակալութիւն:
Ա.Թ.
Attached Files
Edited by Anahid Takouhi, 07 April 2007 - 08:41 PM.